Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша
§ 7. XVIII ғасырдағы әдеби тілдің грамматикалық
жүктеу/скачать 2,1 Mb. Pdf көрінісі
|
Ббк 83. 3 (5 аз) с 94 аза стан Республикасы
- Бұл бет үшін навигация:
- -тұғын
| § 7. XVIII ғасырдағы әдеби тілдің грамматикалық
сипаты Сөз етіп отырған кезең қаламгерлерінің де не өз қолдары- мен, не замандастарының қолымен жазып қалдырған нұсқа- лары жоқ болғандықтан, ол мұралар ауызша сақталып келіп, ең әрі дегенде XIX ғасырдың II жартысында ғана хатқа түскен- діктен, бұл жерде де қазақ әдеби тілінің фонетикалық не грамматикалық сипатын тап басып суреттеу мүмкіндігі жоқ. Дегенмен кейбір грамматикалық ерекшеліктерді көрсетуге бо- лады. Мұнда да негізгі грамматикалық категориялар: септеу, жік- теу жүйесі, сын есімнің шырай түрлері, зат есімнің көпше түрде тұлғалануы, етістіктерді рай, шақ, етіс түрлері, сөздер- ді байланыстыру амалдары, шылаулардың негізгі сөзді мең- геруі қазіргі қазақ тілі нормаларымен сай келеді. Алдыңғы дәуірлерден айырмашылығы – ХVIII ғасыр мәтіндерінде ноғай- лық тұлғалар жоқ (менім, бізім, жаталар сияқты). Сондай-ақ шығыс септіктің ортағасырлық жазба дәстүрінде кездесетін -дың варианты да ұшыраспайды, -ғай жұрнақты тұлғаның өткен шақ мағынасында қолданылуы да орын алмаған. Де- мек, грамматика саласында көненің көздері заман озған сайын қолданыстан ығысатын заңдылығы күшіне енген. Сонымен қатар бұл кезеңде де кейбір грамматикалық мағы- наларды беруде варианттылық орын алады. Мысалы, етістік- тің супин (мақсат) мағынасында -арға мен -уға қосымшалы түрлері қатар қолданылады (алдыңғы дәуірлерде көбінесе -арға варианты жұмсалғаны мәлім). Мысалы, Бұхар жырау- да: «Келмей тұр аузым айтарға...», « Еңкейіп орақ орарға...». Сонымен қатар: «Екі көзден нұр тайса, Бір көруге зар бо- лар», Ақтамбердіде: «Балпаң-балпаң басарсың. Басуға табан шыдаса... Жауласарға жау емес»... Сол сияқты тұйық етістік тұлғасы -мақ және -у жұрнақтары арқылы беріледі: «Сөйлеу үшін жаратқан Сөз анасы сәлемді...», «Ханның жақсы болмағы Қарашаның елдігі» (Бұхар). Бір тұлғаның (жұрнақтың) екі түрлі вариантта келуі де бар: өткен шақ есімшенің көрсеткіші -тұғын және -тын, са- 171 лыстыру мағынасын беретін жұрнақ -дай және -дайын, шы- лау және көмектес септік көрсеткіші -мен, -менен вариант- тарында келеді: «Ішетұғын ерлерге Қымыздан басқа бал бар ма?» (Ақтамберді), «Өзге батыр қайтса да бір қайтпайтын» (Тәтіғара), «Жекендейін сусылдап...», «Ор қояндай қабақты» (Ақтамберді) т.т. Бұл жарыспалылық, бір жағынан, өлең шартының қажеттілігін өтейтін амал ретінде келсе, екінші жағынан, әдеби тілде варианттылық көрінісін танытады. Өлең өлшеміне немесе ұйқасына қарай жоғарғы көрсетілген парал- лель тұлғалардың бірде толық, бірде ықшам түрлерін пай- далану – қазақ поэзиясында күні бүгінге дейін келе жатқан құбылыс. Етістіктің түрленуінде қазіргі нормаға жақындай түскен белгілер бар: көпше аспектіде -лар жалғауын қабылдаған мы- салдар табылады. Мысалы: «Болмаңыздар кепиет... Мұрас- тықты ойлаңдар» (Ақтамберді), «Батпан-батпан мінің бар, Қабынбай бітім қылыңдар» (Үмбетей), «Қылмаңдар жанжал, ерегіс» (Бұхар). Жоғарыда айттық, XV-ХVII ғасырлар үлгі- лерінде бұл амал жоққа тән. Демек, қиысудағы сәйкестік грам- матикалық норма ретінде осы кезде қалыптаса бастағаны байқалады. Бұйрық рай негізінен қазіргі нормамен бірдей: II жақта же- кеше түрінде көрсеткіші жоқ, көпше және сыпайы түрлерінде -ңыз, -ңыздар қосымшалары тіркеледі. Бұхарда бірер жер- де -ғын жұрнақты бұйрық етістік кездеседі. Қазіргі қазақ тілі үшін бұл тұлға жергілікті ерекшелік, ол Қазақстанның оңтүстік аймағына тән 146 . -ғыл, -гын аффиксті бұйрық етістікті С.Аманжолов қазақ тілінің батыс говорларына тән деп табады да оларды көненің қалдықтары қатарынан көреді 147 . Егер бұлар көненің көздері болса, Бұхар тіліндегі көрінісін солай деп тану керек болады (Асанқайғыда да -ғыл жұрнақты тұлғаның бар екеніне назар аударыңыз). Сірә, XV-VIII ғасырлар үшін бұйрық райдың бұл варианты диалектілік элемент болудан гөрі, көнеден қалған реликт ретінде қолданылуы шындыққа жақындау келетін болу керек. 146 Қалиев Е., Сарыбаев Ш. Қазақ диалектологиясы. Алматы, 1967, 93-б. 147 Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. Алма-Ата, 1959, стр. 124. 172 Алдыңғы дәуірлерге қарағанда, II жақ бұйрық райдағы етістіктің сыпайы түрін қолдану активтеу. Мысалы, Бұхар жы- рау бірнеше толғауында тілеңіз, демеңіз, көнбеңіз деп келеді. Сірә, бұл тұлға сыпайылықпен қатар, көптік мәнді де қамтитын болу керек. Бұдан грамматикалық бір мағынаны белгілі бір тұлғамен білдіру нормасы жүйелі қалыпқа әлі түспегені байқалады. Етістіктің етіс категориясын беруде өткен кездегідей және қазіргіден көп алшақтық жоқ. Бірен-саран сәттерде осы күнгі -ңыз, -ғыз жұрнақтарымен келетін етіс тұлғасы -кер, -тір аффикстерімен қолданылған: «Шыны аяқпен іштірген. Ғаділ- дігін Наушаруан ғаділге жеткерген. Жомарттығын өткерген». жүктеу/скачать 2,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|