Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке»
жүктеу/скачать 12,18 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ФИО автора
- Annotatsiya
- (N.I.Novikov).
| Adabiyotlar:
1. Pedagogika / A.Q. Munavvarovning umumiy tahriri ostida./ - T.: O‘qituvchi, 1996. – 280 b. 2. Adizov B.R. “Boshlang‘ich ta’limni ijodiy tashkil etishning nazariy asoslari”, –Toshkent: «Fan», 2007. – 120 b. 3. Tulenov J. Hayot falsafasi: T.: O‘zbekiston, 2013. – 340 b. 58 ФИО автора: Meliboyeva Muborak Mardanovna Surxondaryo viloyati Sho‘rchi tumani 18-maktab boshlang'ich sinf o'qituvchisi Название публикации: «BOLALAR TARBIYASIDA XALQ OG'ZAKI IJODINING AHAMIYATI» Annotatsiya: Bugingi kundagi bolalarimiz ertangi kunning egalaridir. Bola tarbiyasiga berilgan etibor ertangi kunimizni belgilab beradi. Bolalarning tarbiyasida xalq og‘zaki ijodining ahamiyati qanchalik muhimligini anglab yetishim lozimdir. Kalit so’zlar: Bola, ot-ona, tarbiya, bo g‘cha, doston, ertak, qo‘shiq, maqol, topishmoq, afsona va rivoyat. Bolalarning murg'ak qalbiga hech bir narsa ibratdek kuchli ta'sir etmaydi va barcha ibratlar ichida ota-ona ibratidan kuchliroq va mustahkamroq o'rin oladigan ibrat yo'q. (N.I.Novikov). Rivoyat qiladilarki, bir ona donishmand oldiga kelibdi va bolasining tarbiyasiga qachon kirishish kerakligi haqida surabdi. Donishmand bolaning necha yoshga kirganini so'rabdi. Bir yoshga to'lganini bilib onaga xitob qilibdi: — Tezda uyga qayt! Bola tarbiyasida eng kerak bo’lgan bir yilni sen boy berib qo'yibsan! Shunday, bola dastlabki yillarda tez va ko'p qabul qiladi va tarbiyaning asosiy qismini qabul qiladi. Tarbiya keyin ham davom etaveradi. "Lekin siz mevani keyin ko'ra boshlaysiz, — deydi bir donishmand — bu o'zingiz bir vaqtlar, bolangiz besh yoshigacha bergan tarbiyangiz gulining mevasidir" bu davrda bolaning olamni bilishi odamni bilishi orqali kechadi. Yaxshilik va yomonlik degan katta tushunchalar ota va onasining bir-biriga munosabati, ovozi, qarashi, harakati orqali borligiga singib boraveradi. Donishmandlar kishi keyin umr bo'yi o'zi yashaydigan yaxshilik va yomonliklarning qariyb 90% ni aynan bolalikning ilk davrida olishini, besh yoshli bala bilan keksalik o'rtasi bir qadam ekanligini tan olishadi. 59 Bugungi bolakayning ertaga qanday inson bo'lishi ko'p jihatdan bolalik deb atalgan bu davrning qanday o'tgani, uning ongi va qalbiga atrof-muhitdan nimalarni olib kirganiga bog'liqdir. Demak bola dunyoga kelgandan song bola gapira boshlaganda ular tomonidan beriladigan eng kop savol bu - u nima? Bu kim? Bunday berilgan savollarga ota-onasi tomanidan iloji borisha toliq va tushinarli qilib tushintirib berishi lozim. Chunki bolalar dunyoni organishga bolgan qiziqishini sondirmaslik kerak. Bolaning 3 yoshidan 7 yoshacha bolgan bogcha yoshi bolalik davrining katta bir qismini tashkil etadi. Asosan mana shu davrdan boshlab bolaning mustaqil foaliyatlari rivojlanadi hamda shaxsiy individual xususiyatlari (insoniy fazilatlari) tarkib topa boshlaydi. Mashhur rus pedagoglaridan biri P.F.Lestgafning fikricha, insonning bog‘cha yoshidagi davri shunday bir davrki, ana chu mobaynida kelgusida qanday xarakter hislari paydo bolishi belgilanadi va axloqiy sifatlarning asoslari yuzaga keladi. Endi bola tarbiyasida xalq og‘zaki ijodining o‘rni haqida gapirib o‘tamiz. O‘zbekistonda zavq bilan o‘qilayotgan, maroq bilan aytilayotgan doston, ertak, qo‘shiq, maqol, topishmoq, afsona va rivoyat, askiya va latifa, loflar o‘zbek xalq og‘zaki ijodining janrlari hisoblanadi. Xalqimiz yaratgan ana shu ma’naviy boyliklarimiz butun o‘zbek xalqi madaniy merosi, qadriyatlarining tarkibiy qismidir. Ilmda xalq og‘zaki ijodi folklor atamasi bilan yuritiladi. Bu atamani 1846 yilda ingliz olimi Vilyam Toms taklif qilgan edi. Ertaklar dunyodagi boshqa xalqlar og‘zaki ijodida keng tarqalganidek, o‘zbeklarda ham ommaviy janr sifatida turli viloyatlarimizda yashaydigan yurtdoshlarimiz tomonidan sevib aytib kelingan. Bu janr o‘zbek folklorining epik turiga mansub. Ularda oddiy maishiy hayotda ro‘y bergan ibratli voqea hikoya qilingan. Keyinchalik inson fantaziyasi bu hodisalarga har xil to‘qima lavhalar qo‘shgan va yangi-yangi ertaklar milliy ma’naviyat xazinasidan o‘rin olgan. Bu orzu- havaslar natijasiz bo‘lmadi, albatta. Masofalarni bir zumda bosib o‘tish, dunyoning turli burchaklaridagi voqealardan xabardor bo‘lish niyatlari jam bo‘lib, bugungi kunda 60 raketa, samolyot, avtomobillarning, televizor, masofadan boshqaruvchi texnikaning; qolaversa, telefon-telegrafning kashf etilishiga olib keldi. Boshqa xalqlar og‘zaki ijodidagi ertaklarda ham turli hayvon va boshqa jonzodlarning tashqi ko‘rinishi, ularning xususiyatlari haqida ana shunday ertaklar yaratilgani ma’lum. Jumladan, yoqut, tuva, qirg‘iz ertaklarida bunday holat alohida ko‘zga tashlanadi. Taxmin qilishimiz mumkinki, dono xalqimiz bu ertaklarni yosh bolalar tomonidan takror va takror aytiladigan «nima uchun?» savollariga javob tarzda ermak qilib yaratgan. Hayvonlar haqidagi ertaklarning aksariyati bevosita bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda vujudga kelgan. Ularda bo‘rining vahshiyligi, tulkining ayyorligi, otning insonga do‘st ekani alohida bo‘rttirib ko‘rsatiladi. Ertaklardagi bunday xususiyat ko‘proq ma’rifiy ahamiyatga ega bo‘ladi. Biz bilamizki, yosh bolalar yovvoyi hayvonlarni faqat rasmlarda, hayvonot bog‘larida ko‘rganlar. Fikr yuritilayotgan asarlar bu hayvonlar haqida bola tasavvurini ke n gaytiradi, aniqroq ma’lumotga ega bo‘lish imkonini beradi. «Ikki boyqush». «Ilonning ishi zahar solmoq», «Qarg‘a bilan qo‘zi» kabi asarlar shular jumlasidandir. Hayvonlar haqidagi ertaklarning ayrimlari majoziy mazmunga egadir. Bunda ertaklarda ishtirok etadigan qahramonlar hayvon, qush bo‘lsa ham, asar mazmuni bevosita insonlar o‘rtasidagi munosabatni izohlashga qaratilgandir. Jumladan, do‘stlik ning inson hayotidagi ahamiyati, yaxshilikka hayotda hamisha ham yaxshilik qaytmasligi yoki aql-idrok vositasida har qanday mushkul vaziyatning yechimini topish mumkinligi aks ettiriladi. Shunday qilib, hayvonlar haqidagi ertaklar asosan, xalqimiz tomonidan to‘qimalar asosida yaratilgandir. Ertaklardagi hayvonlarning so‘zlashuvlari ularni hayotiylashtiradi. Bu ertaklar ko‘proq ma’rifiy maqsadni nazarda tutgan holda ijod qilingan. Ular qadim zamonlarda ham, hozirgi kunda ham yosh bolalarni hayvonlar olami bilan tanishtiruvchi ma’rifiy, tarbiyaviy asarlardir. Sehrli ertaklar O‘zbek xalq ertaklarining salmoqli qismi sehrli ertaklardan iboratdir. Mashhur va taniqli folklorshunos olimlarning ta’kidlashicha, turli xalqlar ijodida uchraydigan ertaklar orasida eng bir-biriga o‘xshash mazmunga ega ekani sehrli ertaklardir. Bunday ertaklarni ko‘pincha asar qahramoniga nimanidir yetishmasligi, qahramonning bu 61 narsaga ega bo‘lishi, qandaydir ishni taqiqlash, kuchli raqibning mavjudligi, havfli safarga chiqish kabi lavhalar birlashtirib turadi. Eng muhimi sehrli ertaklarda turli mo‘jizalar, afsungarliklar, fantastik tasvirlar yetakchilik qiladi. Shunday qilib, hayvonlar haqidagi ertaklar asosan, xalqimiz tomonidan to‘qimalar asosida yaratilgandir. Ertaklardagi hayvonlarning so‘zlashuvlari ularni hayotiylashtiradi. Bu ertaklar ko‘proq ma’rifiy maqsadni nazarda tutgan holda ijod qilingan. Ular qadim zamonlarda ham, hozirgi kunda ham yosh bolalarni hayvonlar olami bilan tanishtiruvchi ma’rifiy, tarbiyaviy asarlardir. Sehrli ertaklar O‘zbek xalq ertaklarining salmoqli qismi sehrli ertaklardan iboratdir. Mashhur va taniqli folklorshunos olimlarning ta’kidlashicha, turli xalqlar ijodida uchraydigan ertaklar orasida eng bir-biriga o‘xshash mazmunga ega ekani sehrli ertaklardir. Bunday ertaklarni ko‘pincha asar qahramoniga nimanidir yetishmasligi, qahramonning bu narsaga ega bo‘lishi, qandaydir ishni taqiqlash, kuchli raqibning mavjudligi, havfli safarga chiqish kabi lavhalar birlashtirib turadi. Eng muhimi sehrli ertaklarda turli mo‘jizalar, afsungarliklar, fantastik tasvirlar yetakchilik qiladi. жүктеу/скачать 12,18 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|