Министерство сельского хозяйства республики казахстан

179
 
Таблица
 2 - 
Проду
ктивность
 использования
 водных
 ресурсов
 при
 поливе
 садов
 и
 виноградников
  
по
 бороздам
-арыкам
 и
 капельным
 орошением
 
Хозяйства
 
Сельхоз
 
ку
ль
ту
ры
 
Орситель
-
ная
 норма
, 
м
3
/га
 
Неоро
-
шаемая
 
площадь
,
га
 
Орошае
-
мая
 
площадь
, 
га
 
У
рожай
ность
, 
ц/
га
 
Валовая
 
проду
кция
,
тн
 
Объем
 исполь
-
зованной
 воды
, 
тыс
. м
3
 
Затраты
  оросительной
 
воды
 на
 ед
. сельхоз
 
проду
кции
, 
м
3
/т
 
Проду
ктивность
 
воды
, 
т/
тыс
. м
3
 
Арычно
-бороздковый
 полив
 
ТОО
 
К
ызылшар
ы
н
Виноград
 
6150 
106 
246 
29,0 
713,4 
2568,9 
360,1 
2,78 
к/
х 
Байткай
 
Сады
 9800 
27 
3 
41,2 
12,36 
47,429 
383,6 
2,61 
к/
х 
Баденко
Сады
 
5350 
5 
22 
41,2 
90,64 
189,84 
209,4 
4,77 
Полив
 капельным
 орошением
 
ТОО
 
К
ызылшар
ы
н
Виноград
 
3600 
106 
246 
72,5 
1783,5 
88,56 
49,7 
20,1 
к/
х  
Байткай
Сады
 4300 
27 
3 
82,4 
24,72 
1,29 
52,2 
19,2 
к/
х 
Баденко
Сады
 4300 
5 
22 
82,4 
181,28 
94,6 
52,2 
19,2 

180
 
Выводы 
В  асинхронности  колебаний  стока  рек  Талгар,  Шелек  и  их  цикличность  прослежи-
вается  некоторое  несовпадение    в  фазах  колебаний,  вследствие  зависимости  объема 
ледникового  стока  от  температурного  режима  воздуха.  В  первой  половине  года 
отмечается маловодная фаза, во второй - многоводная. Наиболее тесная связь месячного 
стока каждой реки с годовым стокам наблюдается во второй половине года, коэффициент 
корреляции изменяется в пределах 0,85-0,98. 
В  вегетационный  период  расход  р.  Талгар  колеблется  в  пределах 4-8 м3/с; 
минимальный – в марте месяце - 2,0 м3/с; в летний период июнь - август расход воды в 
реке составляет 42 – 77 м3/с, средний расход – 44,81 м3/с, в осеннее – зимний период – 
13,7 м3/с. 
Анализ использования орошаемых земель, крестьянскими хозяйствами  показывает, 
что поливается только около 60% земель, остальные земли используются под озимые, без 
полива, в то время, как сток рек Талгар и Шелек позволяет орошать все ирригационно - 
подготовленные  земли  и  возделывать  высокорентабельные  технические  и  плодово – 
ягодные культуры, как: сахарная свекла, сады, виноградники и т.д, особенно при переходе 
на  водосберегающие  технологии  орошения - капельное,  которое  обеспечивает  снижение 
оросительных  норм  в  два  раза  по  сравнению  с  поверхностным  поливом.  Так  при 
капельном  поливе  яблоневого  сада  оросительная  норма  составляет 6400 м
3
/га, 
виноградника 3600 м
3
/га,  при  поверхностном  поливе  соответственно 9900 м
3
/га  и 9500 
м
3
/га. 
Литература 
1.
Достай Ж.Д. Управление гидроэкосистемой бассейна озера Балхаш. –   Алматы,
2009. – с. 236 
2. Практикум  по  гидрологии,  гидрометрии  и  регулированию  стока. /Под.  Ред.
Е.Е.Овчарова. – М.: Агропромиздат, 1988. – 224 с.
3.
Калыбекова Е.М. Научно-методологические основы экосистемного природополь-
зования  в  бессточных  бассейнах  рек  Казахстана.  Дисс.  На  соискание  уч.  степени  докт. 
техн.наук, Тараз, 2010. – С.18-35. 
4.
Заурбеков А.К. Выбор оптимального варианта орошаемой площади бассейна реки:
Учебное пособие. – Ташкент: ТИИИМСХ. – 1987. 86с. 
Таубазарова М.Т. Рау А. Г. Қалыбекова Е.М. 
АЛАТАУ ТАУЛЫ АЙМАҒЫНДА СУАРУ НОРМАЛАРЫ МЕН СУАРУ ЖҮЙЕЛЕРІНІҢ 
ҚАУІПСІЗДІК СУ ӨЛШЕМІН ПАЙДАЛАНУ 
Мақалада  Іле  өзенінің  бассейнінде  орналасқан  суармалы  жерлердің  экономикалық 
тиімділігін  ескере  отырып,  сумен  қамтамасыздығын  зерттейді.  Суару  орындары  Алматы 
облысы Талғар, Шелек аудандарына тиесілі. Іле, өзен ағысының асинхронды құбылу ретін 
ескере отырып, су суару нормалары қолжетімділігін жəне су пайдаланудың экономикалық 
тиімділігін арттыру. 
  Кілт  сөздер:  суғару,  гирограф,  тамшылатып  суғару,  топырақ  ылғалдылығы, 
өнімділік, технология.   

181
 
Taubazarova M. Rau A. Kalybekova E. 
SECURITYIRRIGATION NORMSAND PRODUCTIVE USE OFIRRIGATION WATERIN 
IRRIGATION SYSTEMSFOOTHILL ZONE 
The article investigateswhereirrigation systemsarelocatedin the basin. Or.Arraysirrigation 
administratively belongs to Talgar, Shilikskomudistrict of Almaty region. The studyand 
development of water-savingirrigation technologies of cropscultivatedin theirrigation systemsin 
the basin. Ile, increase water availabilityof irrigationnorms andeconomicefficiency of water use, 
taking into account fluctuationsin the a synchronyof river flow. 
Keywords: irrigation, hydrography,drip irrigation, soil moisture, urazhaynost technology 
ƏОЖ 351.79 (574.54) 
Жубатканов Ж. С., Қалыбекова Е.М. 
Қазақ ұлттық аграрлық университеті 
ҚЫЗЫЛОРДА ОБЫЛЫСЫНДАҒЫ СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІ АЛАБЫНДАҒЫ СУ 
РЕСУРСТАРЫН БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ 
Аңдатпа 
Мақалада  Сырдария  өзені  алабындағы  су  ресурстарын  басқаруды  экономикалық 
жəне  экологиялық  даму  балансын  сақтау,  ауыл  шаруашылыындағы  қауіпсіздікті  жəне 
экологиялық жағдайды ескере отырып жүргізу, яғни қоғам мен табиғаттың гармониялық 
даму  талаптарына  сəйкес  болу - трансшекаралық  өзен  су  ресурстарын  басқару 
механизміне жаңа əдістерін ұсыну. 
Кілт сөздер: Сырдария өзені алабындағы су ресурстарын басқаруды жетілдіруде  
теориялық жəне тəжірибелік негізін тұжырымдау. 
Зерттеудің мақсаты жəне негізгі міндеттері  
Су  мəселесі  бүгінгі  таңда  тек  Орталық  Азияда  ғана  емес,  тіпті  жаһандық  тұрғыда 
талқыға  түсіп  жүргені  белгілі.  Аймақтық-өндірістік  кешендерден  бастап  тұтастай  ел 
экономикасының  қарыштап  дамуы  бірінші  кезекте  мемлекеттің  су  ресурстарымен 
жеткілікті мөлшерде қамтамасыз етілуіне байланысты.  
Қоршаған  ортаға  антропогендік  жүктеменің  өсуі  бірінші  орынға  оны  қорғау 
мəселелерін    тудырады,  ал  шаруашылық  айналымға  көптеген  мөлшерде  табиғи 
ресурстарды  қолдану  немесе  енгізу  оларды  тиімді  пайдалану  қажеттігін  алға  қояды. 
Мұндай күрделі жағдай Сырдария өзені бассейнінде де қалыптасты. Соңғы жылдары бұл 
аумақта су шаруашылығы жағдайының қиындығы Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы 
халықты  сумен  қамтамасыз  ету  мəселесін  қиындата  түсті,  аумақтық  экологиялық 
жағдайын күрделендірді,  адамдардың денсаулығы мен өмір сүру жағдайын нашарлатты. 
Қызылорда  облысы  бойынша  мемлекеттік  санитарлық-эпидемиологиялық  қадағалау 
департаментінің  мəліметтері  бойынша  суармалы  егістікте  жұмыс  атқаратын  адамдарда 
өзен  суымен  жұмыс  атқармайтын  халықпен  салыстырғанда  аскаридоз  ауруымен 
ауырудың жоғары деңгейде өсу тенденциясы анық байқалады. 

182
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1 сурет. Қызылорда облысының əкімшілік аудандар бойынша бөлінуі. 
 
Сырдария  өзенінің  төменгі  ағысында  жерлердің  табиғи  құрғауы  мен  тұздануы,  аң 
жəне  өсімдік  əлемінде  экологиялық  жүйенің  терең  тозуы  анықталған.  Грунт  сулары 
деңгейінің төмендеуі фауна мен флораға қатты əсер етеді. 
Осыған  байланысты  өзенді  ластайтын  негізгі  көздерді  зерттеу  жəне  ауыл 
шаруашылығына  ғылыми  негізделген  Сырдария  өзенінің  төменгі  ағысында  су  сапасын 
сақтай отырып, оны егіс алқаптарын  суаруда тиімді пайдалану мəселе-лері өзекті маңызға  
ие болды. 
Қазіргі  кезде  Отандық  жəне  шетелдік  ғылымда  ауыл  шаруашылығына  берілетін 
суды  тиімді  жəне  ұтымды  пайдалану  концепциясын  құруға  көптеген  талпыныстар  бар. 
Бірақ,  оларды  Сырдария  өзенінің  төменгі  ағысына  қолдану  табиғи-климаттық  ерекше-
ліктеріне  байланысты  мүмкіндік  түдырмайды.  Сондықтан,  қойылған  қойылған  мақсатқа 
жету үшін нақты топырақ-климаттық жағдайларды, өзен суының гидрохимиялық құрамын 
ғылыми  негізділігіне,  егілетін  дақылдардың  түрлерін  дұрыс  таңдау,  ауыспалы  егістік 
жүйесінде  ауыл  шаруашылығы  дақылдардың  түрлерін  дұрыс  таңдау,  ауыспалы  егістік 
жүйесінде ауыл шаруашылығы дақылдарын суару технологиясы, топырақ қасиетінің жəне 
құрамының өзгеру факторлары, жіне өнім сапасына көңіл бөлу керек. 
Сонымен    осы  аталған  аймақта  орналасқан  Ақлақ  су  алу  торабы  Арал  теңізі 
аймағындағы көлдерге су беруге арналған. Бұл маңдағы көлдердің көпшілігі, Арал теңізі 
су  деңгейінің  төмендеуіне  байланысты,  Сырдария  өзенінің  арнасының  тереңдеуіне 
байланысты  көп  көлдерге  су  бармай  қалған.  Бұл  көлдерде  ертеректе  балық  ауланған, 
қазіргі кезде су бармай, көп көлдер кеуіп қалған. 
 
Арал; 
5554574 -
24%
Жалағаш; 
2873640 -
12%
Жаңақорған; 
1543396 - 6%
Қазалы; 
3657870 -
15%
Қармақшы; 
2675580; 11%
Сырдария; 
4260635 -
17%
Шиелі; 
3239755 -
14%
Қызылорда; 
235988 - 1%

183
 
2 сурет. Ақлақ су торабының бас жоспары 
Осы  Ақлақ  су  торабын  қайта  құру  арқылы  Сырдария  өзенінің  су  деңгейін  көтеріп, 
осы  көлдер  жүйесін  сумен  толтырып  балық  шаруашылығын  қалпына  келтіру,  мал 
шаруашылығын  өркендету  көзделіп  отыр.  Бұл  шаралар  осы  аймақтағы  халықтың  əл-
ауқатын көтеруге, табиғатты қалпына келтіруге мүмкіндік береді. 
Қызылорда  облысы  Сырдария  өзенінде  су  тасқыны  салдарларын  жою  бойынша 
атқарылған  жұмыстар  шығыны  сараланып,  Сырдария  өзенінде  Ақлақ  су  алу  торабының 
құрылысының  маңызы  дəлелденді.  Сонымен,  ел  ішінде  су  ресурстарын  қорғау  мен 
ұтымды пайдалану үшін интеграцияланған басқарудың ұлттық жоспарын қабылдау керек 
жəне  тұтастай  оңалту  жұмыстарын,  қолданыстағы  су  шаруашылығы  инфрақұрылымын 
жетілдіру  қажет.  Жаңа  су  үнемдеу  технологияларын,  өндірістік  үрдістерді  басқарудың 
автоматтандырылған жүйелерін енгізу керек. Су қорын пайдалану жəне қорғау инфрақұ-
рылымын дамыту үшін жеңлдетілген несиелер беру жолдарын қарастыру керек. 
Қорытынды 
Мақалада  Қызылорда  облысы  территориясындағы  келіп  түсетін  су  көлемдері 
келтірілген.  Халық  шаруашылығы  салалары  бойынша  пайдаланған  судың  көлемдері 
көрсетілген.  Су  ресурстарын  дұрыс  пайдалану  жəне  реттеу  жолдары  қарастырылған. 
Сонымен  бірге  Ақлақ  су  алу  торабында  су  реурстарын  жетілдіру  жəне  де  ауыл 
шаруашылығын сумен толық қамтамасыздандыру жұмыстары жүргізіледі. 
Əдебиеттер 
1. Су  ресурстарын  пайдалануды  реттеу  жəне  қорғау  жөніндегі  Арал-Сырдария
бассейндік инспекциясының жылдық есебі; 
2. Сырдария  өзені  бассейні  су  ресурстарын  қорғау  жəне  пайдалану  кешенді
схемасы; 
3. Қазақстанның су ресурстарын басқару мемлекеттік бағдарламасы
4. Смоляр В.А, Буров Б.В. и др Водные ресурсы Казахстана Алматы НИЦ Ғылым 2002 ж.

184
 
 
Жубатканов Ж. С., Калыбекова Е.М. 
 
СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ СИСТЕМЫ УПРАВЛЕНИЯ В БАССЕЙНЕ РЕКИ СЫРДАРЬЯ 
КЫЗЫЛОРДИНСКОЙ ОБЛАСТИ 
 
В    статье  в  бассейне  реки  управление  водными  ресурсами  реки  Сырдарья, 
экономическое  развитие  и  экологический  баланс,  принимая  во  внимание  ситуацию  в 
сельском хозяйстве и экологической безопасности, то есть, чтобы быть в соответствии с 
требованиями гармоничного развития общества и механизма природопользования, чтобы 
обеспечить новые методы управления водными ресурсами трансграничных рек. 
Ключевые  слова:  совершенствование  управления  водными  ресурсами  в  бассейне 
реки в разработке теоретической и практической. 
 
Zhubatkanov Zh., Kalybekova E. M. 
 
IMPROVING OF SYSTEM OF MANAGEMENT IN SYRDARIYA BASIN OF 
KYZYLORDA REGION 
 
An article in the river basin management of water resources of Syrdarya river, economic 
development and environmental balance, taking into account the situation in agriculture and 
environmental safety, that is, to be in accordance with the requirements of the harmonious 
development of society and the mechanism of nature, to ensure that new methods of water 
management resources of transboundary rivers. 
Keywords: improvement of water management in the basin in the development of 
theoretical and practical. 
 
 
ƏОЖ 631.671 
 
Саржанқызы Ж., Козыкеева Ə.Т. 
 
Қазақ Ұлтық аграрлық университеті 
 
АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ДАҚЫЛДАРДЫ СУҒАРУДЫҢ ТЕХНОЛОГИЯСЫНА  
НЕГІЗДЕЛГЕН СУҒАРУ ТƏРТІБІН АНЫҚТАУДЫ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖЕЛІСІ 
 
Аңдатпа 
Оңтүатік Қазақстан обласының Мақтарал ауданының Ш. Ділдабеков жəне Жамбыл 
жеке  шаруашылығының  егістік  жеріндегі  мақта  дақылын  жүйектеп  суғарудың  əртүрлі 
технологиясын  сынақтан  өткізу  кезеңіндегі  алынған  өндірістік  жəне  тəжирбиелік 
мəліметтердің  нəтежесін  пайдаланып,  ауылшаруашылық  дақылдарының  суды  тұтыну 
мөлшерін анықтаудың теориялық желісі құрылған 
Кілт  сөздер:  мақта,  суғару,  технология,  жүйектеп  суғару,  ауылшаруашылық 
дақылдары, суды тұтыну, суғару тəртібі, теория. 
 
Кіріспе 
Қазіргі кездегі ауылшаруашылық өндірісіне, əсіресе егістік жерлерді суғаруға суды  
үнемдеу  ге  арналған  технологиялардың  кеңінен  енгізілуіне  байланысты,  яғни  суғару 
мөлшерлерін  өсімдік  тамыры  орналасқан  топырақ  қабатына  мөлшердеп  беруге  байла-
нысты,  ауылшаруашылық  дақылдарының  суды  тұтыну  мөлшерін  суғару  техникасының 

185
 
жəне  технологиясының  ерекшеліктерін  ескере  отырып  анықтаудың  маңызы  зор. 
Сондықтан,  Оңтүатік  Қазақстан  обласының  Мақтарал  ауданының  Ш.  Ділдабеков  жəне 
Жамбыл  жеке  шаруашылығының  егістік  жеріндегі  мақта  дақылын  жүйектеп  суғарудың 
əртүрлі технологиясын сынақтан өткізу кезеңіндегі алынған өндірістік жəне тəжирбиелік 
мəліметтердің  нəтежесін  пайдаланып,  ауылшаруашылық  дақылдарының  суды  тұтыну 
мөлшерін  анықтаудың  теориялық  негізіне  жетілдірулер  енгіздік,  яғни  ауылшаруашылық 
дақылдарының  суғару  тəртібін  анытауға  арналған  есептеу  жүйесінің  бағдарламалық 
негізін құрдық. 
Зерттеудің нəтижесі 
Ауылшаруашылық  дақылдарының  өсіп-өнуі  кезеңіндегі  айлық  ауаның  жылуының 
жиынтығын (
м
t

) мына өрнек арқылы анықтайды: 



i
T
t
м
t
,  
31
30


i
T
, 
мұнда 
t
–  орташа  айлық  ауаның  жылуы, 
C
o
; 
i
T
-  есепке  алынған  айдағы  тəуліктің
саны, тəулік. 
Ауылшаруашылық  дақылдарының  өсіп-өнуі  кезеңіндегі  ауаның  жылуының  жиын-
тығын  (
вг
t

)  айлық  ауаның  жылуының  жиынтығы  (
м
t

)  есебінде  мына  өрнек  арқылы 
анықтайды: 





n
i
м
t
вг
t
1
, 
мұнда  
n
- есепке алынған кезеңдегі айдың саны. 
Ауылшаруашылық  дақылдарының  өсіп-өнуі  кезеңінің  ішіндегі  интегралдық  ауа 
жылуының жиынтығының таралуын ескретін жылу көрсеткіші арқылы анықтауға болады 
(ай сайынғы таралуын): 



вг
t
м
t
t
К
/
. 
   Ауылшаруашылық дақылдарының өсіп-өнуі кезеңінің ішіндегі ай сайынғы булануды 
(
oi
E
) Н.Н. Ивановтың өрнегі арқылы анықтаймыз [1]: 
)
(u
f
d
t
K
oi
Е



,              
мұнда 
t
K
 -  буланудың  энергетикалық  дəлелдемесі; 
d
 -  ауадағы  ылғалдың  жетіспейтін 
шамасы, мб; 
)
(u
f
 - желдің əсерін сипатайттын функция. 
   Буланудың өлшемдік көрсеткіштері  
t
K
 жəне 
)
(u
f
 мына өрнек арқылы анықтаймыз: 
a
l
t
t
K
2
)
25
(
0061
,
0


,            
мұнда  
t
 - ауаның жылулығы, 
0
С;  
a
l
 - қанықан будің серпінділігі, мб. 
2
12
,
0
64
,
0
)
(
u
u
f


,          
мұнда 
2
u
 - 2 метр биіктіктегі желдің жылдамдығы, м/с. 
        Ауылшаруашылық дақылдарының өсіп-өнуі кезеңіндегі булануды (
o
E
) айлық ауаның 
жылуының жиынтығы (
 oi
E
) есебінде мына өрнек арқылы анықтайды: 



n
i
oi
E
o
E
1
 . 
Ауылшаруашылық  дақылдардың  өсіп-өнуі  кезеңіндегі  суды  тұтыну  шамасы             
Н.В. Данильченконың  мына өрнек арқылы анықталады [2]: 
o
k
k
o
E
v
E




, мм,                
мұнда 

k
 -  биологиялық  көрсеткіш;  
o
k
 -  микроклиматтық  көрсеткіш;
o
E
 -  булану  (əле-
уеттік  эвапотранспирация). 

186
 
 
 Ауылшаруашылық  дақылдардың  өсіп-өнуі  кезеңіндегі  суды  тұтыну  шамасы 
жүйектеп  суғару  технологиясының  ерекшелігін  есепке  ала  отырып  мына  өрнекпен 
анықтауға болады:  
m
K
o
k
k
o
E
vm
E





 ,  
мұнда 
m
K
 - жүйектеп суғару технологиясының ерекшелігін есепке алатын көрсеткіш, 
ол мына өрнек арқылы анықталады:  
)
1
(
]
/
)
[(
и
К
В
в
В
m
K




, 
бұл  жерде   
в
B

–  жүйек  аралық  кеңістіктің  жабық  жатқан  ені,  м; 
В
 -  жүйектің  ара 
қашықтығы, м; 
в
– жүйек орналасқан кеңістіктің ені; 
и
К
 - жүйек аралық кеңістікті жабуға 
пайдаланылған заттардың ылғалды өткізу мүмкіншілігін сипаттайтын көрсеткіш. 
Ауылшаруашылық дақылдардың өсіп-өнуі кезеңіндегі суды тұтынудың жетіспейтін 
шамасы  егістік  жердің  топырақ  қабатындағы  су  теңгермесінің  теңдеуі  пайдаланып 
анықтауға болады: 
)
(
G
a
V
P
vm
E
vm
E







,          
мұнда 
vm
E
-  өсімдіктің  оңтайлы  ылғалмен  қамтамасыз  ету  кезеңіндегі  суды 
тұтынудың  жиынтығы  (буланудың  жиынтығы); 
P
 -  атмосфералық  жауын-шашын; 
a
V
- 
топырақтың  есепке  алынған  қабатындағы  белсенді  ылғал  сиымдылығы; 
G
-  жер  асты 
суының  деңгейі  жақын  орналасқан  жағдайдағы  ылғалдың  капиллярлық  ағыны; 

- 
атмосфералық жауын-шашынды тиімді пайдалану көрсеткіші. 
 Жер  асты  терең  орналасқан  жағдайда,  топырақтың  терең  қабатына  сүзілетін  су 
ағынының  шамасын,  яғни   
g
 - (0,1…0,15)( 
c
O
 +
p
О
),  ал  жер  асты  жақын  орналасқан 
жағдайда, оның мөлшерін  мына өрнекті пайдаланып анықтауға болады [3]: 
)
/
exp(
кр
Н
гр
H
E
g



, 
мұнда     
гр
Н
–  жер  асты  суының  орналасу  деңгейінің  тереңдігі; 
кр
Н
–  жер  асты  суының 
алмағайып тереңдігі. 
Сонымен  қатар  ауылшаруашылық  дақылдарының  нақты  суды  тұтыну  мөлшерін 
егістік  жүйесінің  топырақ  қабатының  ылғалмен  қамтамасыз  ету  деңгейіне  байланысты 
анықтау керек [4]: 
Е
Е




, 
мұнда   

 – реттеу көрсеткіші, ол мына өрнек арқылы анықталады: 









opt
cp
opt
ср





exp
72
.
2
, 
мұнда   
cp

 –  топырақ  қабатының  орташа  салыстырмалы  ылғалдылығы;  
opt

 – 
ауылшаруашылық  дақылдары  үшін    топырақ  қабатының  орташа  салыстырмалы 
ылғалдылығы оңтайлы шамасы. 
Ауылшаруашылық  дақылдары  үшін    топырақ  қабатының  орташа  салыстырмалы 
ылғалдылығы оңтайлы шамасы  мына өрнек арқылы анықтайды: 
)
/(
)
(
вз
p
вз
opt







, 
мұнда 

   –  топырақтың  көлемдік  ылғалдылығы;   
вз

 –  топырақ  қабатындағы 
ылғалдардың  жылжымайтын  деңгейіне  сай  келетін  ылғалдылық; 
р
 –  топырақтың 
кеуектігі.  
Топырақ  қабатының  орташа  салыстырмалы  ылғалдылығын  мына  өрнек  арқылы 
анықтауға болады: 
кор
h
g
E
c
O
np
K
нач
W
ср
/
]
)
1
(
3
.
0
[









 

187
 
мұнда
нач
W
 –  топырақтың  бастапқы  ылғалдылығы, 
нач
W
(0,9…1)ППВ;   
пр
К
 –  жер  беті 
ағынының көрсеткіші;  
Ос – атмосфералық жауын-шашын;  g – жер асты сумен топырақ 
қабатының арасындағы ылғал алмасу;   
кор
h
– топырақтың өсімдіктің тамыры орналасқан 
қабатының қуаты. 
Ауылшаруашылық дақылдардың өсіп-өнуі кезеңіндегі суды тұтынудың жетіспейтін 
шамасының, оның өсіп-өнуі кезеңіндегі ішіндегі таралу шамасын мына өрнек арқылы 
анықтаймыз: 
t
K
vm
E
vmi
E




. 
Ауылшаруашылық дақылдардың өсіп-өнуі кезеңіндегі суғару мөлшері немесе суды 
тұтынудың  жетіспейтін  шамасы,  оның  өсіп-өну  кезеңіндегі  əрбір  он  күндітегі  судың 
тұтынудың жетіспейтін шамасының интегралдық  жиынтығына тең болады: 






n
i
vmi
E
vm
E
p
O
1
,
мұнада  
p
O
 - нақты суғару мөлшері;    
vm
E

 -есептеу кезеңінің аралығындағы  судың 
тұтынудың жетіспейтін шамасы : 
Сонымен,  ауылшаруашылық  дақылдардың  өсіп-өнуі  кезеңіндегі  əрбір  он  күндітегі 
судың  тұтынудың  жетіспейтін  шамасының  интегралдық    жиынтығының  сызбасын 
тұрғызып  жəне  оның  бойына  сатылап  суғармалау  мөлшерін  орналастыру  арқылы, 
ауылшаруашылық дақылдарының суғару тəртібі анықталады. 
Суғармалауу  мөлшері  (
т
)  топырақтың  су-физикалық  қасиетін  жəне  ауылшаруа-
шылық  дақылдардың  биологиялық  ерекшеліктерін  ескере  отырып,  А.  Н.  Костяковтың 
мына өрнегі арқылы анықталады:  


о
нв
d
Н
т

 


 100
,  мұнда  
нв

– пайызбен өлшенген 
топырақтың абсолюттік құрғақ салмағына салғандағы төменгі ылғал сиымдылығы; 
d
 - то-
пырақтың  тығыздығы,  г/см
3
; 
о

 -  топырақ  қабатындағы  ылғалдың  булануының 
ықтималды шамасына сай келетін, топырақты суғарар алдындағы ылғалдылық; 
Н
- ауыл-
шаруашылық дақылдардың тамыры орналасқан қабаттың қуатты. 

жүктеу/скачать 8,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: