146
қандай да бір себептерге байланысты уақыт аралығындағы байланыс
үзіліп қалса, егер жас ұрпақ өткен салт-дəстүрлерді жоғалтып алса, оны
қайта жаңғырту оңайға тимейді. Сондықтан ата-бабаларымыз қандай
қиын-қыстау кезеңде болсын өз салт-дəстүрлерін ұрпақтан-ұрпаққа
сақтап қалуға тырысты. Өйткені мұнда олардың адамгершілік сезімдері
мен əлеуметтік-саяси көзқарастарының мол тəжірибесі орын алды.
Ғасырлар бойы адамдар арнайы бір дəстүрлерді ұстанып, қандай да
бір салт, ырым-жораларды жасап келді. Сондықтан оның формалары əр
түрлі, саны шексіз.
Салт-дəстүрлер халықтың наным-сеніміне, өмірге деген көзқарасына,
тіршілік кəсібіне байланысты туып, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, өзгеріп,
өмірге қажеттілері дамып, жаңа қоғамдық қатынасқа қайшы келетін-
дері жойылып отырады. Мысалы, қазақтар жаугершілік заманда ақ қой
сойып, қанына найзасын малып, бір-бірімен төс түйістіріп, анттасып
дос болатын болған «Достықты бұзғанды ант атсын»– деп серттескен.
Бұл жаугершілік заманда батырларды бірлікке тəрбиеледі. Ал кейіннен
қоғамның
дамуына байланысты, анттасу салты мүлде жойылды.
Қоғамның дамуындағы ұлтаралық, халықаралық байланыстар ұлттық
психикаға əсерін тигізіп, бірнеше ұлтқа ортақ салт-дəстүрлердің пайда
болуына себепкер болды. Мəселен, кеңес дəуірі кезінде еңбек кітапша-
сын табыс ету, неке куəлігін тапсыру, жастарды əскер қатарына шығарып
салу сияқты салт-дəстүрлерді туғызды. Мұндай өзгерістердің болуы
– заңды құбылыс.
Бұрын қазақ халқының салт-дəстүрлерінің көпшілігі малмен, көшіп-
қонумен байланысты туып дамыған. Олардың түрлері тілде қатталып
қалып отырды жəне қазір этнографиялық фразеологизмдер ретінде
талданады. Мысалы, төмендегі атаулар арқылы ұғынылатын:
наурыз
тойлары, көшіп келген ағайынға
ерулік беру, бие байлау, сірне, қымыз
жинау, малдың төлдеуімен байланысты
уызға шақыру, күздікте
қарын-
майға шақыру, қыста
соғымға шақыру, отқа май құю, келіннің отқа
салар əкелуі, баланы бесікке салу, қырқынан шығару, тұсау кесу, енші
беру, ажырасар аяқ жасау, т.б. ырым, жол-жоралар, тіпті қыздың
қалың малын немесе ердің құнын да мал санымен есептеу сияқты салт-
дəстүрлердің қалыптасуы, халқымыздың тұрмыс-тіршілігімен байланыс-
ты туғанын дəлелдейді. Яғни, салт-дəстүрлер, бір жағынан, халықтың
тұрмыс-тіршілігінің көрінісі болса, екінші жағынан, еңбекке, адамгер-
шілікке, өнерге, баулуда тəрбие құралы болған.
147
Тілімізде салт пен дəстүр сөзін аса көп бөліп-жармай қолданыла
бергенімен, екеуінің аралығында елеулі айырмашылықтар бар. Салт
көбінесе адамгершілік, күн-көріс, тұрмыстық қатынастарда кеңірек тара-
лып, сонда қалыптасады. Ал дəстүрдің қолданылу аясы салтқа қарағанда
анағұрлым кең. Дəстүрлер қоғамның құқық, саясат, ғылым, дін, филосо-
фия, өнер, мораль сияқты барлық саласында көрініс табады. Сонымен
қатар, ол адамдардың өндірістік өмірін де қамтиды (еңбек дəстүрі).
Дəстүрге қарағанда салт нақты бір ситуациядағы іс-əрекеттің шартын
береді. Ол қандай да бір мезгілде, қандай да бір жағдайға байланысты
адамның іс-əрекетін көрсетеді. Яғни, салтта ең бастысы жүріс-тұрыс ере-
жесі – нақты бір жағдайда қандай əрекеттер жасау керектігін егжей-те-
гжелі жеткізу. Ал дəстүрде ондай іс-əрекеттің барысына толық сипаттау
берілмейді. Мұнда жүріс-тұрыс, мінез-құлықтың нормалары, принцип-
тері негізгі орын алады. Ол іс-əрекеттің жалпы бағыттарын, ең бастысы
адалдық, қарапайымдылық, еңбексүйгіштік, сыпайылық т.с. сияқты ру-
хани қасиеттерді білдіреді. Салт қандай да бір нақты іс-əрекетке тығыз
байланысты болса, дəстүрде ондай тығыз байланыс болмайды.
Əйтсе де, дəстүр мен салт екі əлеуметтік ортақ
функцияларды орын-
дайды. Ол: белгілі бір қоғамда қалыптасқан қарым-қатынастардың
тұрақтану құралы болу жəне осы қатынастарды жаңа ұрпақтың өмірінде
қайта жаңғырту [Елікбаев, 1992:10].
Қоғамдық сананың өсуі қоғам өміріндегі əлеуметтік-экономикалық
жағдайларға негізделеді. Сондықтан салт-дəстүрлердің пайда болуы-
на қоғамдық қатынастар, қоғамдық тұтыныстар мен қызығушылықтар
негіз болады. Осыған орай айта кететін жайт, заттық өндіріс саласына
жақындау қалыптасқан салт-дəстүрлер өзгерістерге өте икемді болады.
Мəселен, еңбек дəстүрлеріне экономикалық қатынастар əсер етеді. Ал
қоғамның рухани тұтыныстары нəтижесінде қалыптасқан салт-дəстүрлер
неғұрлым тұрақты. Əсіресе, тұрмыстық салт-дəстүрлердің тұрақтылығы
анағұрлым басымырақ.