Н. УӘЛИҰлы фразеология және тілдік норма Алматы 1 Н. У
жүктеу/скачать 0,6 Mb. Pdf көрінісі
|
| әлі де көп. Олай болса көркемдік құны төмен барып тұрған идеясыз
шығармалармен бейбіт қатар өмір сүру тәсіліне енді мүлде көнуге болмайды (Ғ.Мүсірепов). Сырт қарағанда бейбіт қатар өмір сүру структуралық, семантикалық жақтан ешбір қалам тезіне түспеген тәрізді. Бірақ оқырман қандай бір тосаңдықты сезгендей болады. Мұндай әсерді жазушы қаламы фразеологизмді дағдылы стильдік ортадан бөтен жерге жерсіндіру арқылы тудырып тұр. Міне, фразеологизмдерді бұлайша бөтен ортаға «жерсіндіру» үшін (мұндай тәсілді стильдік контраст жасау деп атаймыз) жазушы қаламы сөздің функционалдық реңкін жазбай танитындай тым сергек болуы керек. 60 Фразеологиялық сөз орамдарының лексикалық құрамы, семантикалық структурасы өзгермегенмен, «дап-дайын» күйде қолданылғанмен жазушы қаламның тезіне түсіп, әр түрлі өңдеуден өтеді. Сөйтіп, олардың реңкі жаңа қырынан көрініп, сөзге ерекше көрік беріп тұрады. Көркемдік норманың бұл түрі, әрине, әдеби тілдің жазбаша түрінің әсіресе оның функционалдық стильдерінің қызметі жан-жақты күшейе түскен кезде болады. Жазушы кейде фразеологиялық сөз орамдарының лексикалық құрамын, семантикалық структурасын қайта жаңғырту арқылы «өңдеуден» өткізіп, әсер-ықпалын күшейте түседі. Сөйтіп, фразеологиялық орам жаңа бір көркемдік-эстетикалық сапаға көшеді. Әдетте бір көш жер деген фразеологиялық тіркес қашықтық өлшемге қатысты қолданылып, тай шаптырым жер, бір бекет жер, қозы көш жер дегендермен тематикалық қатар құрайды. Жазушы қаламы енді осы аталған фразеологиялық тіркесті структуралық өңдеуден өткізеді: Биыл Сырдария бойы көкорай шалғын, аунауға шақырады екен. Баяғыда әр есектің соңынан бір көш шаң шұбалып бара жататын еді, қазір машина соңынан да шаң ере бермейді екен (Ғ.Мүсірепов. Жол-жөнекей). Фразеологиялық тіркестің тұрақты сыңарын өзгерту арқылы жазушы қаламы не ұтты? Біріншіден, фразеологизмнің дағдылы мағынасына үстеме мағына, дәлірек айтқанда, семантикалық структурасына «көп», «мол» деген жаңа сема қосылды. Екіншіден, мұндай өзгерістен жылы юмор, жеңіл күлкінің табы сезіледі. Жазушының тіл кестесінде фразеологизмнің лексикалық құрамындағы сөздердің бірін синонимдес немесе мағына өрісі бір сөздермен ауыстырып отырады. Мұндай түрлендіру жалпытілдік қолданыстағы жаңғыртуға ұқсас болғанмен, қалайда бір мақсатқа тәуелді болып тұрады. Мысалы, жазушы ұпайы түгел деген фразеологиялық тіркесті асығы түгел деп өзгертуі кездейсоқ емес. Жарық айлы бүгінгі түн қаралы, қанды түн болды. Өз намысы оянбаған екі бейбақ, асығы түгел әлдекімиін намысына итаршылық жасады да, жайрап түсті қос арыс (М.Әуезов. Барымта). Ұпай, асық сөздері синонимдес болмаса да, мағыналық өрісі бір (бір тематикаға жатады). Контекске зер сала қарасақ, жазушының фразеологиялық тіркесті асығы түгел деп өзгертіп алуында мән бар 61 екендігі байқалады. Бірінің артында өлмелі шал-кемпірі қалған, бірінің артында шиеттей бала-шағасы қалған арыстай екі жігіт арыстандай алысып, әлдеқайдағы бір-бірімен бақталас екі байдың жыртысын жыртып мерт болады. Мысыққа ойын керек дегендей екі байдың ермек еткен асығы тәрізді. Фразеологизмдердің сыңарларын синонимдес және өзге де сөздермен ауыстыру көркем шығармада белгілі бір мақсатқа бағынады. Сондықтан мұндай жаңғыртулар стильдік түрлендіруге жатады, ал сөйлеу тілі контексінде ұшырасатын жаңғыртулар пәлендей дерлік көркем мақсаттан туындап жатпайды. Мысалы, сөзі удай дегенді тілі удай деп өзгерту көркемдік максатқа байланысты деуге болмайды. Жазушы кейде фразеологиялық сөз орамдарының сынарларын синонимдес немесе мағына жағынан белгілі бір тематикаға жататын сөздермен түрлендіргенде, зат пен құбылыстың өзі емес, жеке белгілеріне қарай алмастыруы мүмкін. Мысалы, қан сөзінің тұрақты атрибуты – қызыл. Осыны негізге ала отырып жазушы қан майдан деген фразеологиялық тіркесті қызыл майдан деп өзгертеді: Қызыл майдан бұл жүктеу/скачать 0,6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|