Н. Ю. Зуева (жауапты хатшы), О. Б. Алтынбекова, Г. Б. Мәдиева

203 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. №1-2(141-142). 2013 
 
 
 
 
 
 
 
УДК 81’373; 001.4 
 
И.Т. Кушегенова 
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің 2-курс магистранты, Қазақстан, Алматы қ.  
E-mail: 
indira.tuleubekkyzy.89@mail.ru
 
 
Изафеттің ІІ түрі және Әбілғазы баһадүр ханның «Түркі шежіресінің  
тезаурус сөздігінде» кездесетін изафеттік тіркестер 
 
Бұл  мақалада  изафеттің  ІІ  түрі  және  Әбілғазы  баһадүр  ханның  «Түркі  шежіресінің  тезаурус  сөздігінде» 
кездесетін  изафеттік  тіркестер  жайлы  айтылады.  Тілдің  морфология  саласында  изафеттік  тіркесті  құрылым 
түсінігі  бар.  Араб  тілінің  «Аль – идафату»  сөзінен  қалыптасқан  бұл  түсінік  тікелей  аударғанда  қосымша, 
үстеме деген ұғымды білдіреді. Изафеттің ІІ түрінің мағыналық қатынастары да көне түркі дәуірінен белгілі 
және меншіктілік қатынасты білдірудің өзі бірнеше топқа бөлінетіні туралы сөз қозғалады. Изафеттер туралы 
және оның үш түрінің сөйлемдегі қызметі жөнінде  белгілі профессор Талғат Сауранбаевтың пікірі айтылған. 
Сонымен қатар изафет жайлы көптеген ғалымдардың ойлары келтірілген. Изафеттің екінші түріне жататын 
тіркестерде  де  тіркес  құраушы  сөздердің  орын  тәртібі  тұрақты  болады,  олардың  арасына  басқа  сөз  қосуға 
болмайды. Изафеттің бұл түрі де бұрыннан келе жатқан көне тіркестер қатарына жатады. Өйткені бұл үлгі 
қазіргі түркі тілдерінің барлығында бар әрі көне түркі жазбаларында да ұшырасады.  
Түйін сөздер: изафет, изафеттің ІІ түрі, сөздікте кездесетін изафеттік тіркестер. 
 
I.T. Kushegenova 
In this article are considered izafet type ІІ which meet in khan Abilgazy bаһаdur's dictionary  
the under the name "Түркі шежіресінің тезаурус сөздігі" 
 
In branch of morphology of language there is a combination concept of structure izafet.This concept was created 
from the arabic language which designates "Al - from the word idafatu" if to make a straight line it translates gives 
value as a dopolnitelneniye.   Sense izafet type ІІ it is known to us since turkey eras iznacheny udelnost share on 
neskolky groups.   In it article is told opinion about known professor Talgat Sayranbayev about izafet and three types 
izafet on activity in the offer.   And also think of scientists who conveniently I increased izafet.   To the second look 
Izafeta on and combinations, a combination making ditch of words discipline, doesn't increase the word between 
words.   This izafet long ago belong on a number of combinations.   Because this sample meet on written monuments 
of Turkish peoples and on present turkish languages.   
Keywords: izafet, izafet type ІІ, izafet´s  which meet in the dictionary. 
 
И.Т. Кушегенова 
Виды изафета ІІ вида, которые встречаются в словаре Абилгазы баһадур хана  
под названием "Түркі шежіресінің тезаурус сөздігі" 
 
В  этой  статье  расматриваются  изафеты  ІІ  вида,  которые  встречаются  в  словаре  Абилгазы  баһадур  хана 
под названием " Түркі шежіресінің тезаурус  сөздігі". В отрасли морфологии языка есть понятие структуры 
изафета. Это понятие сформировалось из арабского языка, обозначает "Аль - из слова идафату", если сделать 
прямой переводит, то оно дает значение как дополнительнение. Смысл изафета ІІ вида известен нам с тюрких 
эпох.  В  этой  статье  дается  мнение  известного  профессора  Талгата  Сайранбаева  об  изафете  и  трех  видах 
изафета в направлении деятельности в предложении, а также мысли других ученых. 
Ключевые слова: изафет, изафеты ІІ вида, изафеты, которые встречаются в словаре. 
_______________________________________
 
 
Изафет мәселесін зерттеген ғалымдар пікірі-
не  сүйенетін  болсақ,  кез-келген  сөздердің  тір-
кесі изафетті құрай алмайды. Изафет болу үшін 
оған бірнеше белгілер тән. Олардың негізгілері 
мыналар: 1) зат  есімдердің  тіркесінен  тұрады  
2)  бірі  екіншісіне  бағына,  сабақтаса  байланы-
сады; 3) лексикалық  мағынасы  бар  кемінде  екі 
сөзден  тұрады; 4) толықтауыштық  не  пысық- 
тауыштық қатынасты емес, тек анықтауыштық 
қатынасты  білдіреді.  Демек, 1) қызыл  орамал, 
үшінші үй 2) ананы сыйлау 3) орындықта отыр  
 
4) есік алды 5) қант қызылшасы тәрізділер иза-
фетке  жатпайды.  Себебі,  бірінші  топтағылар 
анықтауыштық  қатынасты  білдіргенімен,  екі 
зат  есімнен  емес,  сын  есім,  сан  есім  және  зат 
есімдерден  құралған.  Екінші,  үшінші  топтағы-
лар  анықтауыштық  емес,  толықтауыштық,  пы-
сықтауыштық  қатынасты  білдіреді  әрі  зат  есім 
мен  етістіктің  тіркесінен  тұрады.  Төртінші 
топтағылар  толық  лексикалық  мағынасы  бар 
сөздер  мен  көмекші  сөздердің  тіркесінен  тұ-
рады.  Төртінші  топтағылар  толық  лексикалық 
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 1-2(141-142). 2013
 
Изафеттің ІІ түрі және Әбілғазы баһадүр ханның «Түркі шежіресінің тезаурус сөздігінде»...   

204 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. №1-2(141-142). 2013
 
мағынасы  бар  сөздер  мен  көмекші  сөздердің 
тіркесінен  тұрады,  ал  изафет  құрамындағы 
сөздердің  әрқайсысының  толық  лексикалық 
мағынасы  болады.  Ал  бесінші  топтағы  тәрізді 
тіркестер  изафетке  жата  ма,  әлде  жатпай  ма 
деген мәселенің төңірегінде әлі де болса шеші-
мін  таппай,  бір  арнаға  түспей  жатқан  жайттар 
молынан кездеседі. [1, 25] 
Изафеттің  ІІ  түрінің  мағыналық  қатынас-
тары  да  көне  түркі  дәуірінен  белгілі.  Меншік-
тілік  қатынасты  білдірудің  өзі  бірнеше  топқа 
бөлінеді. 1. Заттың  кісіге  меншіктілігі.  Алы 
Шалчы  ақ  атын  бініп  тэгміш – Алып  Шалшы-
ның  ақ  атын  мініп  жауға  шапты. 2. Кісінің 
этникалық топқа қатысы. Он оқ сүсі қалықсыз 
тасықды – Он оқ әскері толық жорыққа шықты. 
3.  Абстрактылық  ұғымның  конкретті  затқа 
қатысы.  Осы  мысалдардан  изафеттің  бұл  түрі-
нің түркі тілдерінде ерте дәуірден келе жатқан 
көне  құрылым  болуымен  қатар,  семантикалық 
жүйеге  түскен,  нормаланған  құбылыс  екендігі 
байқалады.  
Қазіргі  норма  бойынша  изафеттің  ІІ  түрін-
дегі анықтауыш мүшенің айқындауышы болса, 
ондай  бағыныңқы  компонентке  де  ілік  септік 
жалғауының міндетті. [2, 22]    
Изафеттің  екінші  түрі  теңіздің  балығы 
түрінде  құрылған  сөз  тіркесінің  үнемді  болып 
ұйымдасқан  түрі  болып  статус  алды:  теңіздің 
балығы – теңіз балығы, үйдің есігі – үй есігі т.т.  
Осы  себептен  теңіздің  балығы  типті  сөз 
тіркесін толымды матасу амалымен (матасудың 
толымды  түрі)  құрылған  деп,  ал  теңіз  балығы 
типті  сөз  тіркесін  толымсыз  матасу  амалы 
арқылы  (матасудың  толымсыз  түрі)  құрылған 
деп  аталып  жүр.  Теңіз  балығы  сөз  тіркесінде 
басыңқы  сөз  бастапқы  байланыстағы  қалпын 
сақтап,  тәуелдік  жалғауын  қабылдап  тұр:  ба-
лығы.  Бағыныңқы  сөз  (теңіз)  ілік  септік,  жал-
ғауын  түсіріп,  қабысу  амалымен  байланысқа 
түскен.  
Изафеттік құрылыстың екінші түрі – қазіргі 
қазақ  тілінде  белгілі  семантикалық  жүйеге 
түскен,  нормаланған  құбылыс.  Мағына  ауқы-
мының  кеңеюі  жаңа  семантикалық  топтың 
пайда  болуына  ықпал  етті.  Заттық,  қатыстық, 
меншіктілік  мағына  қатарласа  жүргенмен,  бұл 
үлгісіндегі  газет,  журнал,  жер-су  аттары,  күр-
делі  атаулар  атауыш  қызметіне  ауысып,  лек-
сикалық  единицаға  айналды.  Тіліміздің  сөздік 
құрамының  нәтижесінде  пайда  болған  жаңа 
сөздер осы үлгі бойынша  жаңа сөз тіркестерін 
жасауға  қатысады.  Оның  бірден-бір  себебі: 
қоғамдық  өмірдегі  өзгерістер,  мәдениет,  өнер-
білім  және  ғылым  мен  техника,  информатика 
саласындағы жетістіктер, аударма т.б. 
Изафеттер  туралы  және  оның  үш  түрінің 
сөйлемдегі қызметі жөнінде  белгілі профессор 
Н.Т.Сауранбаев  мынадай  қорытынды  шыға-
рады: 1) изафеттердің жалғаусыз және ілік жал-
ғаусыз түрлері лексикалық мағынада айтылады. 
2)  изафеттің  ілік  жалғауы  толық  синтаксистік 
мәнде  айтылады,  сондықтан  оны  синтаксистік 
изафет  деп  атау  дұрыс.  Синтаксистік  изафет 
тұтас  қалпында  сөйлемнің  жеке  мүшесі  болу-
мен  бірге,  әрбір  сыңарларының  жеке  сөйлем-
дерге  мұше  болуы  арқылы  сөйлемнен  синтаг-
маға  алналдырудың  тәсілі  болып  та  қолданы-
лады.  Ондай  синтагмалар  басқа  тілдердегі 
бағыныңқы сөйлемнің орнына жүреді. [3,24] 
  Әбілғазы  баһадүр  ханның  «Түркі  шежіре-
сінің  тезаурус  сөздігінде»  кездесетін  изафет-
тік тіркестердің ІІ түрі: 
- 
Анда ұйғыр халқының ақсақаллары иығы-
лыб  орда  ешікіке  келділер/Онда  ұйғыр  халқы-
ның ақсақалдары жиылып орда есігіне келді. 
 
-  Бөрте қожын ұғланларының анасы ерді. / 
Бөрте қожын ұлдарының анасы еді. 
-  Аңларның арасында бір кіші бар ерді Ай-
налшық  ашынасы  ерді./  Олардың  арасындағы 
бір кісі Айналшықтың танысы еді.  
-  Иесуки баһадүрнің көзі шаһла ерді мұғұл 
шаһланы боржыған дерлер ол себебден Иесуки 
баһадүрнің  нәсілі  боржыған  қиятмыз  теділер 
қиат елі Қабұлханның ұғланларындын соң тақы 
таза  болды. / Есугей  баһадүрдің  көзі  көк  еді, 
моңғол  көкті  боржыған  дейді,  сол  себептен 
Есугей  баһадүрдің  ұрпақтары  боржыған  қиап-
сыз  дейтін,  қиат  елі  Қабұлханның  ұлдарынан 
соң (көздері) тағы өзгерді. 
-  Алынча хан падша болғандын соң халық 
башы  уа  малы  көб  болды./Алынша  хан  патша 
болғаннан  кейін  халық  саны  мен  малдары 
көбейді. 
-  Бұлақның  суы  аз  ерді  иахшы  иетішмеді 
аның  үчүн  олтұра  білмей  көчділер. /Бұлақтың 
суы аз еді, жақсы жетпеді, сол үшін (ол жерде) 
отыра алмай көшті.  
-   Тізенден  бұтының  жаны  иоқ  ерді. / 
 
Тізеден төмен аяғының жаны жоқ еді. 
-  Аслы ләфәз мұғұл ол тұрұр ғауамның тілі 
келмеслікдін  бара  бара  мұғұл  айтдылар./  Моң-
ғол  сөзінің  шығу  тегі  мынадай,  қарапайым 
халықтың  тілі  келмегендіктен  бара-бара  мұғұл 
деп кеткен. 
-  Мерунің  диһқанлары  мал  уа  ниғметінің 
көблікінің  ғарурындын  халқы  өзлеріні  падшаһ 
уа  беклерден  артұқырақ  тұтарлар  ерділер./ 
И.Т. Кушегенова 

205 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. №1-2(141-142). 2013 
 
 
Мерудің егіншілері дүние мен байлықтың көп-
тігінен мақтанып, патша мен бектерден өздерін 
артығырақ ұстайтын еді.  
-  Үргенічден өзбек иортауылы келіб Хиұқны  
чабар  ерді. / Үргеніштен  өзбек  шапқыншысы 
келіп Хиұқты шабатын. 
-  Хажымұхаммед  ханның  күчі  Абдолла  
 
ханның  бір  нөкерінден  артұқ  ермес  ерді 
Абдолла  ханның  күчі  иетер  ерді  ерінді  тақы 
барыб  менің  хақымны  алыб  бермеді. / Хажы-
мұхаммед  ханның  күші  Абдолла  ханның  нө-
керінен  артық  емес  еді,  Абдолла  ханның  күші 
жететін  еді,  бірақ  менің  кегімді  алып  беруге 
ерінді.   
 
Әдебиеттер 
 
1 Қамзаев К. Изафеттің екінші түрі және оның атаулық тіркеске ұласуы  // Ізденіс. Гуманитарлық ғылыми сериясы. – 
1998.  – № 6.  – 25-28 б. 
2 Қамзаева Г. Изафеттік құрылыс  // Қазақ тілі мен әдебиеті.  – 1999. –  № 1. – 21-24 б.     
3 Сауранбаев Н.Т. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі. – Алматы, 1948. – 20-24 б. 
4  Мамырбекова Г.М., Сейтбекова А.А. Әбілғазы баһадүр ханның «Түркі шежіресінің тезаурус сөздігі». – Алматы, 2011. 
– 320 б. 
 
References 
 
1 Қamzaev K. Izafettің ekіnshі tүrі zhәne onyң ataulyқ tіrkeske ұlasuy // Іzdenіs. Gumanitarlyқ ғylymi seriyasy. – 1998.  – № 6.  
– 25-28 b. 
2 Қamzaeva G. Izafettіk құrylys  // Қazaқ tіlі men әdebietі.  – 1999. –  № 1. – 21-24 b.     
3 Sauranbaev N.T. Қazaқ tіlіndegі құrmalas sөylemder zhүyesі. – Almaty, 1948. – 20-24 b. 
4  Mamyrbekova G.M., Seytbekova A.A. Әbіlғazy baһadүr hannyң «Tүrkі shezhіresіnің tezaurus sөzdіgі». – Almaty, 2011. – 
320 b. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 1-2(141-142). 2013
 
Изафеттің ІІ түрі және Әбілғазы баһадүр ханның «Түркі шежіресінің тезаурус сөздігінде»...   

206 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. №1-2(141-142). 2013
 
 
 
 
 
ӘОЖ 81'366 
 
А. Нұржан 
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің 2-курс магистранты,  
Қазақстан, Алматы қ.  
E-mail: 
akbota_nurzhan89@mail.ru
 
 
Сұраулы сөйлемдердің прагматикалық сипатына қарай бөлінетін түрлері 
 
Адам  өз  ойын  басқа  біреуге  жай  хабар  ретінде  де,  әсер  ететіндей  мәнерлі  етіп  те  білдіріп  отырады. 
Сөйлемнің  экспрессивтік  мағынасы  басқа  сөйлем  түрлеріне  қарағанда  сұраулы  сөйлемде  жиі  кездеседі. 
Тіліміздегі  жай  сөйлемдердің  ішінде  коммуникативтік,  прагматикалық  ерекшеліктерімен  айрықша  көзге 
түсетін тобы – сұраулы сөйлемдер. Өз алдына жеке тілдік саланы құрайтын сұраулы сөйлемдер жан-жақты, 
терең  зерттеуді  қажет  етеді.  Сол  себепті,  сұрау  қою  мәселелеріне,  сұраулы  сөйлемнің  түрлеріне,  сұраулы 
сөйлемнің  лексика-грамматикалық  тұрғыдан  сипатталуына,  сұраулы  сөйлемдердің  прагматикасына  ерекше 
мән  берген  жөн.  Бұл,  біріншіден,  тіліміздегі  сұраулы  сөйлем  табиғатын  тереңірек  білуге  мүмкіндік  берсе, 
екіншіден,  қазақ  тіліндегі  бұл  сөйлемнің  прагматикалық  ерекшелігін  танытуда  маңызды  болмақ.  Мақалада 
сұраулы сөйлемдердің  прагматикалық сипатына  қарай  бөлінетін  түрлері  талданады.  Сұраулы  сөйлемдердің 
табиғатын  аша  түсетін    тұжырымдар  айтылады.  Сұраулы  сөйлемдері  формадан  тыс,  мәндік-мағыналық 
түрлеріне қарай топтастырылады. Прагматикалық тұрғыдан жаңа түрлерге бөлінеді. 
Түйін  сөздер:  сұраулы  сөйлем,  сұрақ,  прагматика,  сұрақ-ұсыныс,  сұрақ-кінәлау,  сұрақ-тілек,  сұрақ-
бағалау,  сұрақ-қарсылық, сұрақ-өкіну, сұрақ-күдік, сұрақ-нақтылау. 
 
A. Nurzhan 
Types of questions according to the pragmatic features 
 
A man can tell about his thoughts to other people as a simple information, also as an expressive speech. The 
expressive mean of sentence is often used in interrogative sentences then in other kinds of sentences. 
In Kazakh language in simple sentences interrogatives are specially defined in communicate, pragmatic features. 
Interrogatives as a separate study should be investigated in comprehensive way and deeply. Because of this, question 
tags, types of interrogatives, description sentence from lexical-grammatical aspect, pragmatics of interrogatives 
should also be investigated.  
First of all, this allows us to understand origin of interrogatives in Kazakh language. Second, it is important to 
define the pragmatic feature of sentence in Kazakh language. This article analyzes types of questions according to the 
pragmatic features. Also various concepts of questions are considered. We carried out work on the classification of 
types of questions by value and a form.  
Key words: question, pragmatics, a question - offer, a question - desirable, a question – accusatory, a question – 
estimation, a counter question, a question – repent, a question – presumable, a question – affirmative. 
 
А. Нуржан 
Виды вопросительных предложений согласно прагматическим особенностям 
 
Человек выражает свою мысль, как просто передачу информации, как средство воздействия на собесед-
ника.  Экспрессивное  значение  предложения  часто  используется  в  вопросительных  предложениях.  Среди 
простых  предложений  в  казахском  языке  вопросительные  предложения  отличаются  коммуникативными, 
прагматическими  особенностями.  Вопросительные  предложения  как  отдельный  профиль  требуют  все-
стороннего глубкого исследования. 
В связи с этим  следует особо отметить важность проблем постановки вопроса, видов вопросительных пред-
ложений, описания предложения с лексико-грамматического стороны, к прагматике вопросительных предложений. 
Во первых, это позволяет глубже изучать происхождение вопросительных предложений в казахском языке.  
Во вторых, имеет важную роль в представлении прагматической особенности вопросительных предложении. 
В статье анализируются виды вопросительных предложений согласно прагматическим особенностям. И 
рассматриваются  различные  концепции  вопросительных  предложений.  Нами  была  проведена  работа  по 
классификацию видов вопросительных предложений по значению и форме. И определены новые прагмати-
ческие виды  вопросительных предложений.  
Ключевые слова:  вопросительное предложение, вопрос, прагматика, вопрос-предлагательный, вопрос-
обвинительный,  вопрос-желательный,  вопрос-оценительный,  вопрос-встречный,  вопрос-раскаятельный, 
вопрос-предположительный, вопрос-утвердительный. 
____________________________________ 
 
Сұраулы  сөйлем  аясында    қозғап  отырған 
тақырыптарымыздың  ішінде,  құрылымдық  және 
мазмұндық  жағынан қызығушылық тудыратын 
тақырыптардың  бірі –  сұраулы  сөйлемдердің 
прагматикалық  түрлері  десек  болады.  Оның 
мазмұнын аша түсу үшін  шартты түрде төмен-
А. Нұржан 

207 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. №1-2(141-142). 2013 
 
 
дегідей  топтастырдық.  Бұл  арқылы  сұраулы 
сөйлем  компоненттерінің  мазмұнын  тереңірек 
қарауға,  сұраулы  сөйлемдердің  қазақ  тіл  білі-
міндегі  орнын  айқындауға  мол  мүмкіндік  ту-
ғызады. 
1. Сұрақ-ұсыныс 
– Ағаң келгенде маған қаратпай, малды өзің 
соя бермейсің бе? 
Немене,  мына  сенің  балаң  апара  алмай  ма? 
(Т.Әбдікұлы) 
Жоғарыдағы  келтірілген  мысалдарға  зер 
салатын  болсақ,  онда  «Ағаң  келгенде  маған 
қаратпай, малды өзің соя бермейсің бе?» деген 
бірінші  сөйлемде  қарсылық  мәнімен  қатар, 
ұсыныстық  мән  бар  екенін  байқауға  болады. 
Адресант  адресатқа  малды  соя  бер  деген 
ұсыныс тастап тұр. 
Ал, екінші мысалда «мына сенің балаң апара 
алмай  ма»  деген  сөйленісте  өтініш  мәнімен 
қатар  ұсыныстық  мағынада  бар.  Яғни  мәтінге 
қарайтын  болсақ,  балаң  апарсын  деген  ойды 
береді.  Жалпы  сұрақ  ұсыныстардың  өзінің 
астарында қарсылық, өтініш мәні де жатады. 
2. Сұрақ-кінәләу 
«Ол ғой жәрмеңке басынан шықпайды? Бар 
Албан қырылған күнде жалғыз бас қайда барып 
күн көремін дейді сол?.. Орыстың теріс жазуын 
білдім  деп,  елдің  тілінен,  ата-баба  жолынан 
безіп кеткені ме? Бұның не білгені бар?..– деп, 
Жақсылық  Серікбайға  қарады»  кінәләумен 
бірге күдік мәні де кездеседі. «Қилы заман» по-
весіндегі Жақсылықтың досына деген сенімсіз-
дігімен  қатар,  орыстың  жазуын  үйреніп  алып, 
ата-бабаның жолынан безді деп  кінә тағуын да 
көреміз. 
Бұрынғы  жарқылдап,  киіктің  лағындай  ой-
нап жүретін Жібекте күлкі жоқ...Бейшара Жібек. 
Қалай  түстің  бұл  халге?..  Сені әкең  мына  май-
лы  шірікке  малға  сатып  жіберді-ау!  Қалайша 
көндің  сен  бұған?..Қандай  жыладың  екен  сен 
сорлы?..Пақырым-ай, қалай көндің?.. Сені мұн-
дайға көнер деп кім ойлаған?! – деп босаға жақ-
қа ұрлана қарап мен отырдым (С.Сейфуллин). 
Сұраулы  сөйлемдердің  сұрақ-кінәләу  түрін-
де,  көзіміздің  жеткеніндей  кінәләумен  бірге 
күдіктену  мәні  де  қатар  жүреді.  Яғни  айтушы-
ның  ойымен  тыңдаушының  көзқарастары  екі 
түрлі  мағынада  да  жүретінін  анық  байқауға 
болады. 
3.Сұрақ-тілек  
Қазақ  халқының  тілек  сөздері – көнеден 
келе  жатқан қазақ мәдениетінің  тілдік мұрасы, 
қазақ этносының даралығын, өзіндік ерешелігін 
айқындайтын, тіл деректерінің бірі де бірегейі. 
Бұлай  деуіміздің  себебі,  басқа  түркі  халықта-
рымен  салыстырғанда  қазақтарда  тілек  деген 
жеке атаулар бар. Тілек сөздерінің бүгінгі сөй-
леу  тілінде,  көркем  шығармаларда  молынан 
кездесуі ғасырлар бойы халық жадында ауызша 
сақталған  тіл  мәйегі  болғандығымен қатар, қа-
зіргі тілімізде де ерекше орын алған алған сөй-
леу  үлгісі  екендігі  айқын  аңғарылады.  Тарихи 
даму барысында оның бойында қазақ ментали-
тетінің  дүниетанымы,  өмірлік  көзқарасы,  тұр-
мыс-тіршілігі  көрініс тапты. Көркемдік  эстети-
калық жағымен бірге сөз құдіретін бағалау, сөз 
киесіне  табыну  сияқты  биік  талғамдар  аталған 
бата-тілектердің айтылуына негіз болды. Халық 
жаратылысының  өзіне  тән  психикалық  ерек-
шелігі сөз қуатына бас иетіндігін көрсетті. Осы 
орайда  тілек  сөздерін  тіл  білімінде  суггестия-
лық  лингвистика  бағытында  қарау  бүгінгі  тіл 
біліміндегі  «адамды  тіл  ішінде  тану»  сияқты 
антропоцентристік қажеттіліктен туындайды.  
С. Сейфуллин: 
 
Қартайғанда күтетін 
Әкесі мен шешесін, 
Қандай жігіт өскенде 
Болар екен бөпешім? 
Өңкей біздей зарлыға, 
Кіндіктегі жарлыға, 
Жаным менің ер жетіп 
Көсем болар ма екенсің? 
Тақылдаған таңдайы, 
Кере қарыс маңдайы. 
Алмас тілді немесе, 
Шешен болар ма екенсің?... 
 
С. Сейфуллиннің «Келіншектің бесік жыры» 
атты  өлеңінде  кездесетін  сұрау  белгісінің  бәрі 
жауап  алу  мақсатында  емес,  бесік  тербеткен 
ананың  баласына  деген  тілегі  ретінде  көрінеді. 
Баласының болашақта ер-азамат болуына тілек-
тес  бола  отырып,  өзінің  ішкі  арманын,  қиялын 
көрсетеді.  Риторикалық  сұраққа  құрыла  оты-
рып,  ананың  мейірімін,  мейірін  яғни  баласы-
ның болашағына деген зор үмітін білдіреді. 
4. Сұрақ-бағалау 
Бағалау мәні –  бір затқа баға бергенде, өзі-
нің көзқарасын білдіргенде көрінеді. Төмендегі 
мысалдардан  кейіпкерлердің  бір  затқа  деген 
көзқарасымен  бірге  баға  беру  қасиетінде  көре-
міз. 
–  Ал  жақсылықтың  кәдімгі  жексұрынның 
бойынан  көрінуі – нәзік  гүлдің  мейрімсіз  қара 
тасты  жарып  шыққаны  секілді  ғажап  құбылыс 
емес  пе?  Автор  жаманнан  жақсының  шығуын 
ғажап құбылысқа теңей отырып, болып жатқан 
жағдайға баға беруді шебер суреттеген.  
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 1-2(141-142). 2013
 
Сұраулы сөйлемдердің прагматикалық сипатына қарай бөлінетін түрлері 

208 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. №1-2(141-142). 2013
 
–  Мәңгілік  деп  аталатын  уақыт  кеңістігінде 
тіршілік атаулы қараңғы түнекте анда-санда бір 
жалт  еткен  нәзік  сәуле  секілді.  Ал  жеке  адам-
ның  ғұмыры  ше?  Мәңгілікпен  салыстырғанда 
осынша  қысқа  ғұмырының  ішінде  осынша  үл-
кен  азапты  арқалап  кететіндей  адам  сорлының 
не  жазығы  бар?  Бұл  мысалда  адамның  өмірін 
салыстырумен  қатар  жалған  дүниеге  баға 
беруін көруге болады.  
5. Сұрақ-қарғыс  
Хәкім  Абайдың  «Қайтіп,  қарғыс  алмай-
сың?»  өлеңін  мысалға  алдық.  Қазақ  халқының 
ашу  үстінде,  не  ренжіген  кезінде  айтатын  сөй-
леніс  түрі.  Бұл  қолданыстар  сұраулы  сөйлем 
жасауды  және  оның  прагматикасын  ашуда 
үлкен қызмет ететіні сөзсіз. 
 
Жігіт-ақсың, маңдайсың,  
Келбеттісің, қандайсың!  
Ағайынға айбатты,  
Биік-ақсың, дардайсың.  
Бетіңе адам келтіріп,  
Алдыңа жан салмайсың.  
 
Өзің шыққан ұлтыңнан,  
Басшы қылған жұртыңнан,  
Бұл мінез, бұл құлқыңнан  
Қайтып қарғыс алмайсың?!  
 
Бұл  өлеңде  автор  жігіттің  бар  мінезін  си-
паттап, кінәсін айқындап, барлық ойын жинақ-
тап  келіп,  соңында  сұрақ  қою  арқылы,  қарғыс 
алса  да  дұрыс,  яғни  істеген  ісіне  қарай  тілеп 
алғаны деген ойды айтпақ. 
Көркем әдебиеттен мысал келтіретін болсақ, 
мынадай қолданыстар кездеседі: 
–  Жердің  астына  неге  түсіп  кетпейсің,  жү-
гермек,ә? 
– Қапсаттар өлгенше неге сен өлмедің? 
  Қуарып қалғыр, биені неге қайырмайсың? 
(Т.Әбдікұлы) 
Жердің  астына  неге  түсіп  кетпейсің,  жүгер-
мек, ә? деген қолданыста имплицивтік мағына-
да  тұрғанын  көреміз.  Яғни  жер  астына  түсу, 
көрге  кіру,  өлу  деген  мағынамен  сайма-сай 
келеді. «ә»  деген  одағай  сөз  арқылы  эмоция-
лық, экспрессивтік бояу да басым болады. 
Ұқтырып айтатын сөзді сен ұғушы ма едің? 
Қысқасынан айтатыным: егер де осы қызға бо-
лысып, бұзылған бетінен қайтармайтын болсаң, 
алдымен  сенен  кетпесем  өлген  әкемнің  аруағы 
атсын,  білдің  бе?  Ана  қызыңды  түзу  сөзіңмен 
көндіріп ала алмасаң, «көнбеді» де де – шық! 
«Алдымен  сенен  кетпесем  өлген  әкемнің 
аруағы  атсын,  білдің  бе?»  деген  сөйлесімді 
айтатын болсақ, бұл қазақ халқының танымын-
дағы  аруаққа  сену,  сыйыну  болып  табылады. 
Түркі халықтары сонау заманнан бері ата-баба-
сының  аруағына  бас  ұрған  халық. «Аруағы  ат-
сын»  тіркесі  қазіргі  кезде  фразеологизмдердің 
қатарында  қарастырып  жүрміз.  Бұл  сөз  тіркесі 
көбіне қарғыс мәнінде көп қолданылады. 
6. Сұрақ-қарсылық 
Сұраулы  сөйлемдерің  қарсылық  мәнінде  де 
қолданылатын  түрлері  өте  көп.  Сұраулы  сөй-
лемнің  астарында  өзінің  іштей  наразы  екенін 
көрсетуге болады. 
–  Сондағы  көргісі  келетін  қызығы  қай  қы-
зық екен? 
–  Құдай  сақтасын,  сүйегі  несі?  Таңырқау 
мәнімен  бірге,  қарсылық  мағынаның  бар  екені 
көрінеді. «Құдай  сақтасын»  деген  тұрақты  тір-
кестің  өзі  де  қарсылық  мәндегі  эмоционалды-
экспрессивті бояуды үстем етеді. 
  Әркімнің  өз  шаруасы  бар,  бөгетте  ша-
тағы  қанша? (Т.Әбдікұлы). «Шатағы  қанша»,  
«шатағың  не»,  «шатағың  болмасын»  тікестері 
де  қарсылық  мәнін  береді.  Яғни  менде  жұмы-
сың  болмасын,  ісіме  кіріспе,  араласпа  деген 
мағынаны білдіреді. 
Б.Майлин: 
  Енді  кімнің  жаны  ашиды?!.  Иттен  жа-
ралған  шошқаның  сөзін  қарашы!..  бірдеме 
айтса арсылдап беттен қауып алу... 
  Бетіңнен  алып  не  дедім?..Ұрсам  өз  ба-
лам, менде ешкімнің жұмысы жоқ. Әдемі қаты-
ныңның балаларын ұрмай өсіресің... (Б.Майлин). 
Бірінші  коммуниканттқа  екінші  коммуникант 
сөзіне  деген  қарсылығын  көрсетеді. «бетіңнен 
алып  не  дедім»  сөйленімінде  қарсылық  мән 
анық көрініс тапқан. 
  Үй  қожасының  жебесі  тікірейейін  деді. 
Өлімсіреп  отырған  адамдай  көзін  қысыңқырап 
алады екен. 
  Қой, ей қатын! Уа, ит, балада нең бар? 
Қонақты  шақырып  келіп  отырған  бала  емес 
қой, – деді  (Б.Майлин). «Уа»  одағайы  арқылы, 
әйеліне  «ит»  деген  десфимизмді  қолдана 
отырып, жекіп, қарсылығын білдіреді. 
 
М.Әуезов: 
  Е...  санай  түс  ендеше,  тағы  бар  болар 
менен алмағың? Тегі менің малымның қақ жар-
тысы  сенікі  шығар?  Қалжыраған  қара  мойын 
құл!  Қалай  тантисың?  Жіңішкерген  аурумен 
Құдай алған ініңді әкеткен ажал мен деп пе ең? 
Санашы тағы. Қандай алмағың бар екен Қозы-
бақтан, Сәлменнен әлі де? 
М.Әуезовтың  «Қараш-Қараш»  повесіндегі 
бұл  үзінді  анық  қарсылық  мәнге  толы  сөйлем. 
А. Нұржан 

209 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. №1-2(141-142). 2013 
 
 
Автор мұны жеку, кінәләу арқылы  шебер сом-
даған. «Құдай  алған», «тегі», «танту»  сөздері-
нің көмегімен қарсылық мәнді үстемелей түскен. 
7. Сұрақ-өкіну 
–  Апыр-ау,  әкем  өліп  қалса,  не  істеймін? 
Әкемді риза қылатындай жақсылық жасап көр-
дім  бе?  Осылай  түк  көрмей,  жалғыз  баласына 
өкпелеген  күйінде  дүниеден  аттанып  кете 
бермек пе? (Т.Әбдікұлы)  
– Апыр-ау, неге тек қана мен туралы? 
– Әттең, саған  еніп қалғанымды қарашы? 
– Түу, жер бетіне қалай сыямыз? 
«Апыр-ау», «Әттең», «Түу» өкіну мәнендегі 
сөздер арқылы өкіну мағынасын береді. 
– Роберт  басын  ұстады.  Қашатын  адамдай 
алақтап, маңына қарады. Қайтіп? Қайда? Қайда 
қашып құтылу керек?  
Өзінің  істеген  ісіне  өкініп,  сұрақтар  қойып, 
өзін  қажып,  жеп  отырған  кейіпкерді  көреміз. 
Адам  басын  қай  уақытта  ұстайды,  шешімін 
таппай,  қиналған  кезде  ғана  осындай  әрекет-
терге  барады.  Яғни    ым-ишараттармен  қатар 
сұраулы  сөйлемдерді  қолдана  отырып,  өкінген 
адамнын бейнесін сомдайды. 
Д.Әбілов 
Асыққаным рас, тез ер жетуге, 
Асықтым ба жыр нөсер селдетуге? 
Асықтым ба жер шарын тербетуге 
«Асықтым  ба  елімді  елді  етуге?» – деген 
өлең  жолдары  арқылы  ақынның  «асықтым 
ба?», «асығыстық  жасадым  ба?»  деп  өкінген 
тұстарын  көреміз.  Етістіктің  көмегімен  өкіну 
мәнін шебер берген. 
8. Сұрақ-күдік 
–  Диагноз  қандай?  Емдеуге  бола  ма,  жоқ, 
болмай ма, маған ашып айтыңызшы? 
–  Қалайша  дәрігер  қателеспейді?  Қалайша 
тым  болмаса  бір  құбылыс  заңының  қағидала-
рын бұзып шықпайды? 
– Ал емделуі мүмкін бе? 
–  Сен  енді  соны  маған  жүрегі  таза,  аяулы 
азамат еді дегің келіп тұр ма? 
  Апырай,  тегі  ештеңкеден  сескенбейсіз-
дер,  әбден  еттеріңіз  өліп  кеткен-ау,  ә? – деді 
Жүсіпбеков үстін қағып. (Т.Әбдікұлы) 
Сұрақ күдік көбінесе эмоцияның үстінде пайда 
болады.  Яғни  біреуден  көңілі  қалып  немесе 
қатты  қуанған  кездерде  болады.  Күдік  мәні 
әрине көбіне реніш, сенімсіздік үстінде кездеседі. 
  «Әке-шешеңе  қарайласам,  әніңді  алаңсыз 
шырқайсың» дегені ме, жоқ «біржола борышты 
адамым боласың» дегені ме? Елге сөзін тыңда-
татын  адам  іздегені  несі  екен?  Өзін  мақтатып 
бедел жинамақ па, жоқ біреумен жауласу үшін 
жасақ жинамақ па? Көрмегесін айбаттау да қиын, 
қандай ойы барын қайдан білейін. Онысына ақы-
лым  жетпейді.  Қолында  бар  ғой,  малға  тарыл-
мас.  Қасынан  қоныс  та  берсін.  Сенің  іздегенің 
сол ма еді бірақ? Әке-шешеңді байыт, – бар мүд-
дең біте қала ма сонымен? Тас екеш тас та өзі-
нің жаратылған жеріне жарасады. Болыстың сені 
тас құрлы санамағаны ма сонда? (Б.Майлин) 
Мұнда  автор  кейіпкердің  екі  ой  арасында 
қалып,  шешімін  таппай,  сенімсіздік,  күдік 
танытып тұрғанын көрсетеді. Жалпы монологта 
кездесетін сұраулы сөйлемдер күдіктену, сенім-
сіздік таныту түрінде кездеседі. 
Б.Майлин: 
-  Әкесі  берсе,  қыздың  тимейтін  шарасы  бар 
ма?  Байболға  қарсы  келетін  Әбілбайда  не  құ-
дырет бар? Ерегіссе бірер пәлені жауып, шауып 
алмай  ма?  Бірақ,  Әбілбай  да  қатыны  да  әзірге 
бала  жас,  ел  арасы  жақын  ғой,  хабарласып  тұ-
рармыз, – деп, келген адамын сылап-сипап қай-
тарған екен. 
Қыздың барар жері, басар тауы жоқ, айтқан-
дарына көніп кете ме деген күдік бар. 
9. Сұрақ-нақтылау 
–  Ақсарының қымызы қалай екен, Ақсары-
ның? 
  Абылай, ұмыттың ба осыны, Абылай? 
  Ойпырмай  ит-ай,  ә!  Қайтіп  дәті  барады 
адамның? 
–  Бүкіл ауыл сондай ма, жоқ тек сенің әке-
шешең ғана осындай ма? 
–  Осы үйдің еркегі сен бе, жоқ, мен бе? 
 Автор  қайталау  арқылы  сұрақты  нақтылай 
түседі.  Немесе  «сен  бе,  жоқ,  мен  бе?»  түрінде 
де нақтылайтын тұстарын көреміз. 
М.Әуезов: 
  Ғазиза, кешегі күндегі  уәде осылай ма еді? 
Өзгеге тас болған жүрегің маған ет болып жібі-
ген емес пе еді? Сондағы «сүйдім» деген Ісләмің 
мен емес пе едім?.. – деп, шын қайғырған пішін-
мен Ғазизианың көзіне қадалып жауап күтті. 
  Бәсе,  құныкерім  екеніңді  аузыңа  Құдай 
салып  отырған  шығар.  Сенің  соққыңа  жығы-
лып,  сартөсек  болып  алты  ай  қыс  жатқанда, 
жиырма  жыл  босағаңда  шіріген  сол  Тектіғұлға 
тым құрыса қатқан тоқыты – қалжа бердің бе? 
Мұнда  М.Әуезов  құныкердің  өзіне  тиісті 
сыбағасын нақтылап, дәлелдер келтіре отырып, 
«-бе»  сұраулық  шылау  арқылы  және    интона-
цияның көмегімен көрсетеді. 
–  Бірақ  ежелгі  дағды  бойынша  екі  жақты 
кезек жебейтін жарықтық, жүктің бір-ақ жағын 
ғана қанағат қылып отыра алмайды. Екі жағына 
кезек ауысып ойнақшып отыру керек. Солайша, 
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 1-2(141-142). 2013
 
Сұраулы сөйлемдердің прагматикалық сипатына қарай бөлінетін түрлері 

210 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. №1-2(141-142). 2013
 
екі  жаққа  бірдей  көз  жібермесе,  пристав  Ақ-
желке  бола  ма?  Қол  жететін  орайлы  жер  кел-
генде  айналаны  бірдей  қарамаса,  бір  ай  ішінде  
үш  жүз  қой,  елу  қара  жинала  ма?  Екі  жақты 
қатар  қарамау  үшін  жаралмаса,  оң  қол,  сол 
қолға не үшін керек? Екі жақты адам екі жақты 
қылық  қылмаса,  толық  адам  ба?  Бұның  бәрін 
қазақ даласына талайдан кәрі жүріп, зәрі сіңген 
Ақжелке жат сабағындай жақсы біледі. 
Автор бұл мәтінде сұрақ-нақтылауды салыс-
тыру,  санамалай  арқылы  көрсетеді,  алдыңғы 
сөйлем  арқылы  ой  тастап,  екінші  сөйлем  ар-
қылы сол ойды нақтылай түседі. 
Сұраулы  сөйлемдердің  прагматикалық  топ-
тарын  анықтау  −  сұраулы  сөйлем  формалары-
ның жасалуын, сұраулық мән мен сұраулы сөй-
лемдердің коммуникативтік тип екенін білдіру-
де аса қажетті рөл атқарады. 
 

жүктеу/скачать 2,86 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: