Н. Ю. Зуева (жауапты хатшы), О. Б. Алтынбекова, Г. Б. Мәдиева

ISSN  1563-0223
Индекс 75878; 25878
ӘЛ-ФАРАБИ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ҚазҰУ  ХАБАРШЫСЫ
Филология сериясы
КАЗАХСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ имени АЛЬ-ФАРАБИ
ВЕСТНИК   КазНУ
Серия филологическая
AL-FARABI KAZAKH NATIONAL UNIVERSITY
KazNU  BULLETIN   
Philology series
№ 
-  (1 -14 )
Алматы
"Қазақ университеті" 
201

1992 жылдың 22 сәуірінен бастап шыға бастады
Тіркелу куәлігі № 766
Жылына 4 рет шығады 
Редакциялық алқа:
Қ. Әбдезұлы (ғылыми редактор),
Г. Болатова, Б.У. Джолдасбекова (ғылыми редактордың орынбасарлары),
Н.Ю. Зуева (жауапты хатшы), О.Б. Алтынбекова, Г.Б. Мәдиева,
Б.К. Момынова, А. Салқынбай, А.С. Тарақ, А. Темірболат,
 С.А. Кибальник (Ресей), А.И. Ковтун (Литва), В.А. Курдюмов (Ресей),
Гусман-Тирадо Рафаэль (Испания), Сойлемез Орхан (Түркия),
Хаяти Дивили (Польша), Х. Янковский (Ресей), Жан Джин Джин (Қытай)
ҚазҰУ ХАБАРШЫСЫ
ФИЛОЛОГИЯ СЕРИЯСЫ
№ 
-  (1 -14 )
ИБ №
 64   
Басуға 
8. .201  жылы қол қойылды.  Пішімі 60х84 1/8. Көлемі  ,7  б.т. 
Офсетті қағаз. Сандық басылыс. Тапсырыс № 
4.
Таралымы 500 дана. Бағасы келісімді. 
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің «Қазақ университеті» баспасы.
050040, Алматы қаласы, әл-Фараби даңғылы, 71.
«Қазақ университеті» баспаханасында басылды
© Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

Вестник КазНУ. Серия филологическая. №1-2(141-142). 2013 
 
 
ТІЛ БІЛІМІ 
ЯЗЫКОЗНАНИЕ 
 
 
 
 
 
 
 
 
ӘОЖ 81:001.12/.18 
 
Ж. Абдрахманова 
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті ф.ғ.к., доцент, Қазақстан, Алматы қ. 
E-mail: 
zhaz_abd@mail.ru
 
 
 
Баспасөз бетіндегі мақал-мәтелдердің қайта жаңғыруы 
 
Қазіргі  баспасөз  бетіндегі  ақпараттық  мәтіндердің  барлығы  қоғамдық  сананың  қабылдауына  мүдделі. 
Тілдің  коммуникативтік  талаптарына  сәйкес  ақпарат  оқырманға  түсінікті,  стилі  жатық  болуы  шарт. Cоңғы 
кезде  кейбір  мақал-мәтелдердің  орынсыз,  мағыналық  құрылымынан  уәжсіз  ауытқу  құбылысын  жиі 
байқаймыз.  Бұл  тілдік  норманы  бұзып  қолданудың,  тілдік  бірліктердің  мағынасын  қате  ұғынудың  сипатын 
көрсетеді.  Мұндай  құбылыс  жергілікті  немесе  тәуелсіз  газеттер  ғана  емес,  республикалық,  мемлекеттік 
басылымдардың өзінде кең орын алған. 
Газет  тілінде  берілетін  мақал-мәтелдердің  бұзылып  қолданылуы,  құрылымдық  жағынан  ықшамдалуы, 
мағынасының    өзгертілуі,  авторлық  қолданысқа  тән  компоненттерінің  түсірілуі  немесе  компоненттерінің 
арасына  сөз  қосып  қолданылуы  арқылы  құбылту   өте  жиі кездеседі  және  олар автор  тарапынан  белгілі бір 
мақсатқа сай құрылады. Осындай «құбылудың» әсерінен мақал-мәтелдердің мәні, мазмұны өзгеріп, кейбірі 
тілдік қолданыстан түсіп қалса, кейбірі жиі қолданудың әсерінен стандарт қалыпқа түседі.   
Түйін сөздер: Бұқаралық ақпарат құралдары, мақал-мәтелдер, авторлық қолданыс, баспасөз тілі, сөйлеу жанры. 
 
Zh. Abdrahmanova 
Transformation of proverbs in the periodical press 
 
Today, information texts depends on how they perceive public opinion. According to the requirements of 
language communication and information transfer their style should be clear to readers. At last, we can see such 
things as a change in the structure of the essence of some proverbs. This shows the nature of the violation of 
linguistic norms and misunderstanding of language units. Such phenomena are often found not only in the local or 
independent newspapers, but also in national and state publications. 
Changing the nature of proverbs in the language of newspapers, the simplification of their structure, the loss of 
the components of copyright and the addition of words between the components are very common and are used by 
the author for a particular purpose. 
In consequence of such "modification" the nature and content of proverbs is changing and if some of them 
disappear from the language used, the other as a result of frequent use they taking a standard form. 
Keywords: media information, proverbs and sayings, author`s usage,  language periodical press, speech genre. 
 
Ж. Абдрахманова 
Преобразование пословиц и поговорок в периодической печати 
 
Сегодня  все  информационные  тексты  зависят  от  того,  как  их  воспримет  общественное  мнение.  По 
требованиям  языковой  коммуникации,  информация  и  стиль  передачи  должны  быть  понятны  читателям.  В 
последнее  время  можно  заметить  такие  явления,  как  изменение  структуры  сущности  некоторых  пословиц. 
Это  показывает  характер  нарушения    языковых  норм  и  ошибочное  понимание  языковых  единиц.  Такие 
явления  часто  встречаются  не  только  в  местных  или  независимых  газетах,  но  и  в  республиканских  и 
государственных изданиях. 
Изменение сущности пословиц на языке газет, упрощение их структуры, потеря авторских компонентов и 
добавление слов между компонентами очень часто используются автором в определенных целях. 
В последствии таких «видоизменений» сущность и содержание пословиц меняются, и если некоторые из 
них  исчезают  из  языкового  использования,  то  другие  в  результате  частого  использования  принимают 
стандартную форму. 
 
 
© 2012 al-Farabi Kazakh National University 

4 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. №1-2(141-142). 2013
 
Ключевые  слова:  средства  массовой  информации,  пословицы  и  поговрки,  авторское  использование, 
язык периодической печати, речевой жанр. 
_____________________________________
 
 
Мақал-мәтелдер  газет  тілінде  болсын,  көр-
кем  әдебиет  тілінде  қолданылсын    мәтін  маз-
мұнына  ерекше  мән  беріп,  сөйлемнің  тілдік 
құрылымы  мен  стиліне  айрықша  мазмұн 
береді.  Десек  те  баспасөз  тіліндегі    мақал-
мәтелдер  әрдайым  «орайын  тауып»  қолданыла 
бермей,  мұндай  сөз  айшықтарының  бір 
сөйлемде  бірнеше  рет  қабаттаса  жұмсалуы  да 
жиі кездеседі. Мысалы: «Әй» дейтін әже, «қой» 
дейтін  қожа  жоқтыққа  еттері  әбден  үйренген 
колледж  басшылығы  «өзің  білме,  білгеннің 
тілін  алма»  деген  мәтелді    қағида  қып  берік 
ұстанғандай. (Ж.А.02.01.11.); «Күштінің  көтені 
диірмен  тарт-қан»  тұста  бір  болмасақ,  бірге 
болмасақ,  бізде  бір  бидайдың  дәні  тәрізді, 
диірменге  жұтылып,  ұнтақталып,  талқанымыз 
шығып, «аузы  қисық  болса  да,  байдың  баласы 
сөйлесінге»  жетеміз. (Түркістан.22.02.2012); 
«Жас келсе іске», «ақыл жастан шығады» деген 
қағиданы ұстанған іскер басшы Ерсін Қойбеков 
адам  жағдайын  түсіне-тін  азамат. (Айғақ. 
22.08.2012) деген сөйлем-дерде мақал-мәтелдер 
бір-бірімен  қабаттаса  келіп,  мәтін  мазмұнын 
ашып тұрғанымен, сөй-лемге реңк беруде стиль 
жағынан құрылымын бұзып қолданылып тұр. 
Халық  даналығына  толы  мақал-мәтелдер 
газет тіліндегі айшықты сөз орамдарының бірі. 
Мақал-мәтелдердің ойды бейнелі, ұтымды жет-
кізуде стильдік қызметі ерекше. «Мақал-сөздің 
мәйегі демекші, қазіргі баспасөз тілінде мақал-
мәтелдің  қолданылу  белсенділігі  басым.  Зерт-
теуші Ә. Хазимова баспасөз тілін зерттей келе: 
«Бүгінгі  таңда  мақал-мәтелдердің  де  ұлт  бол-
мысының бүгінгі тұрмыс-тіршілігін сипаттауда 
таптырмайтын  көркемдік  құрал  ретінде  жұм-
сауда»-  дейді [1, 45]. Мәселен, «Жақсы  сөз-
жарым  ырыс» (Е.Қ.  № 47 8-б.); «Жығылып 
жатып  сүрінгенге  күлмейік» (Е.Қ.  №57 5 б.). 
«Аузы  күйген  үріп  ішер» (Қаз.  әд.  №12 7 б.); 
«Кеңесіп пішкен тон келте болмас» (Заң. № 8, 3 
б.)  т.с.  тақырыптағы  мақалалар  кеңінен  орын 
алған.  Сонымен  қатар  қазіргі  қолданыста  ма-
қал-мәтелдердің  әлеуметтік  жағдайға  байла-
нысты  өзгертіліп  қолданылғанын  да  кездес-
тіруге болады» деген тұжырым жасайды.  
Жоғарыда  айтылғандай  мақал-мәтелдер  де 
баспасөз  бетінде  белгілі  бір  мақалаға  тақырып 
бола алады. Сондай-ақ тақырыпқа арқау болған 
мақал-мәтелдер  арқылы  контекстегі  мәтін  құ-
рылымы  мен  мазмұнынан  ақпарат  алу  қиын  
 
 
емес.  Біз  қарастырып  отырған  республикалық 
немесе  тәуелсіз  баспасөздің  қай-қайсысы  бол-
сын, олардың тақырыптық, семантикалық ерек-
шеліктерін  мұндай  құбылыстың  жиі  кездесе-
тінін аңғаруға болады. Бұған мысал: Қырық кісі 
бір  жақ,  қыңыр  кісі  бір  жақ  (Түрк.25.10.2012). 
Өзіңді-өзің  жаттай  сыйла  (Түрк.14.04.2013); 
Жер  астынан  жік  шықты    (Түрк.14.04.2013); 
Сасқан  үйрек  артымен  сүңгиді  (Ж.А.№19. 
2012);  Темірді  қызған  кезінде  соқ  (Е.Қ.05.02. 
212);  Арпа  ішінде  бір  бидай  (А.Қ.12.02.2012); 
Бірлік түбі береке (АҚ. 16.02.2012) т.б.
 
Белгілі  ғалым  Н.Уәлиев: «Тілімізге  ажар 
беріп,  сөзімізге  жан  бітіретін  мақал-мәтелдер, 
шешендік  сөз  оралымдары,  айшықты  сөз  тір-
кестерінің  суреткер  шығармасында  алатын 
орны ерекше. Жазушы қаламы із-өкшесі халық 
тілінде  жатқан  сөз  оралымдарының  көркем 
үлгілерін,  сирек  түрлерін,  ұмыт  қалғандарын 
қолданыс  үйіріне  қосып,  сөздік  қордың  қора-
бын молайтып отырады» деп көрсетеді [2, 62]. 
Жалпы  бұқаралық  ақпарат  құралдарында, 
оның  ішінде  баспасөз  тілінің  ерекшеліктерін 
талдап көрсететін болсақ, мұндағы басты тірек 
– ақпараттық қызмет. Бұл қоғамдық ақпаратты 
жеткізетін  бірден-бір құрал. Сондықтан да тіл-
дің функционалдық стильдері ішінде публицис-
тикалық  стиль  өзінің  мақсаты  мен  қоғамдағы 
қызметі  және  содан  туындайтын  тілдік  ерек-
шеліктері  жағынан басқа  стиль түрінен  өзіндік 
сипатымен  ерекшеленеді.  Негізінде  функцио-
налдық  стильдің  қай-қайсысы  да  дамуы  жағы-
нан  әр  деңгейде.  Стильдік  тармақтарының  бірі  
актив  дамыса,  екінші  бірінің  белсенділігі  тө-
мен.  Осы  жағынан  публицистикалық  стиль 
даму  жағынан    басқа  стиль  түрлерінен  төмен. 
Дегенмен қазақ тілінің дамуы мен оның комму-
никативтік функциясы үшін ерекше қызмет ат-
қарады.  Әсіресе  ақпаратты  қарапайым  тілмен 
жеткізіп, фактіні ойнатып беруде баспасөз тілі-
нің  рөлі  зор.  Себебі  БАҚ-тың    тілі    қоғамдық 
санамен  коммуникацияға  түседі.  Сондықтан 
қазақ  тіліндегі  бейнелі  сөз  орамдарының,  әсі-
ресе мақал-мәтелдердің қызметі ерекше. Әрине 
мақал-мәтелдердің  қалыптасқан,  логикалық 
жағынан  тұжырымды  формаларын  қолданған 
өте дұрыс. Дегенмен мұндай сөз орамдарын құ-
рылымы  жағынан  уәжсіз  өзгертіп  инвариант-
тың  нұсқада  қолдану  және  оны  талап  деңгейі-
нен  түбегейлі,  әрі  жиі  ықшамдау  коннотаттық  
 
 
Ж. Абдрахманова 

5
 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. №1-2(141-142). 2013 
 
 
мағынадағы  тілдік  таңбалық  экспрессивті-эмо-
ционалды, стильдік қызметіне кері әсер етеді. 
Қазіргі  публицистикадағы  сөзжасамның 
типтері  алуан  түрлі.  Соның  ішінде  мақал-
мәтелдерді  құрылымдық  жағынан  ықшамдау, 
мағынасын  өзгерту  немесе  авторлық  қолда-
нысқа тән окказионал жасау өте жиі кездеседі. 
Мұндай  құбылысты  «Жас  Алаш», «Ана  тілі», 
т.б. баспасөз беттерінен байқауға болады. «Жас 
Алаш»  газеті  «Нөмірдің  нақылы»  айдарымен 
окказионал  мақал-мәтелдерді  беріп  тұрады. 
Мысалы: 
Шөмішпен сорпа ішкізіп, 
Сабымен көзін шығарма       (29.03.2013) 
  
*** 
Террористе туыс болмайды. (13.09.2012) 
  
*** 
Шыдамсыз шыбын сүтке түседі . (19.12.2012) 
  
*** 
Қойды шартық бүлдіреді, 
Елді қортық бүлдіреді.  (09.11.2012) 
  
*** 
Сиырдың көркі желін, 
Елдің көркі келін.         (30.11.20012). 
Беріліп  отырған  мақал-мәтелдер  авторлық 
сөзжасам  үлгісінде  пайда  болған  бұл  контекс-
терде  норманы  бұзу  немесе  компоненттерін 
ауыстыру құбылысы байқалмайды. Себебі мұн-
дай  инварианттар  жалпы  халықтық  формамен 
сабақтас. Болмаса: 
Кім құдайдан безсе, 
Шайтан соны сүйеді        (23.03.2013) 
  
*** 
Шіріген мақтадан мата шықпайды. (25.05.2012) 
  
*** 
Сыйлағанды-сыйла, илегенді-иле   (18.09.2012) 
тәрізді мақал-мәтелдерден де осы тәсілді айқын 
аңғаруға болады. 
Баспасөз тіліндегі мақал-мәтелдердің лекси-
калық  құрамын  өзгерту  арқылы  контаминация 
жасау құбылысы да жиі кездеседі. Бұл екі түрлі 
мақал-мәтелдің  кейбір  сыңарларын  элипсиске 
бейімдей  отырып  контекстің  мазмұнын  кеңей-
тіп  беру.  Мысалы:  Ендігі  жерде  екі  жерге  ын-
тымақ керек, шекара бүтінделді. Ел мен ел тату 
болса, төбедегіні келтірер. (А.Орда 16.07.2000). 
Тілімізде ел мен ел тату болса, төбедегіні келті-
рер тәрізді мақал жоқ. Бұл ағайын тату болса ас 
көп,  төртеу  түгел  болса  төбедегі  келер  деген 
мақалдардың контаминацияланған түрі. 
Контаминацияланған  окказионалды  мақал-
мәтелдер  көп мағыналы болып келеді. Бұл көп-
мағыналылық  бірнеше  мақал-мәтелдердің  ма-
ғынасын  біріктіре  отырып  жеке  бір  ойды  жет-
кізуді  мақсат  етеді.  Контаминацияланған  ма-
қал-мәтелдер адресат пен адресанттың арасын-
дағы  байланысты  тексерудің  өзіндік  құралы 
болып табылады.  
Зерттеуші  ғалым  Н.Уәлиев  фразеологиялық 
оралымдардың  форма  тұрғысынан  тұрпатын 
жаңғыртуға байланысты нормадан жөнсіз ауыт-
қуға  мыналарды  жатқызады: «Фразеологизм-
дердің  құрамындағы  архаизмдерді  жаңғырту; 
деректі  ұғымды  білдіретін  сөздерді  дерексіз 
атаулармен  ауыстыру;  дыбысталуы  ұқсас,  ма-
ғынасы әр басқа сөздерді жаңсақ қолдану; фра-
зеологизм  сыңарларын  синонимдес  я  болмаса 
мазмұндас сөздермен жаңғырту; фразеологизм-
дердің  грамматикалық  тұлғаларын  өзгерту 
және фразеологиялық түйдектердің «неге бұлай 
айтылатындығына» мотив іздеу т.б.» [2, 194].  
Мысалы: Қырық кісі қырға тартқан  тірлікті 
кейде    бір  өзі-ақ  сайға  домалата  салатын  қыр-
сық шалдың немересі көбейді (Ж.А.16.16.2012)  
деген сөйлемдегі мотив тіліміздегі «Қырық кісі 
бір  жақ,  қыңыр  кісі  бір  жақ»  деген  мақалдың  
негізінен алынып отыр.  
Мерзімді баспасөздің ішінде «Ана тілі» газе-
тінде окказионалды мақал-мәтелдердің үлгілері 
жиі кездеседі. Мысалы: М. Әлімбаевтің:  
Көңілің бөліне берсе, 
Шабытың шөгіне береді. 
  
*** 
Сүттің дәмін татып ал. 
Шырын сонсоң сатып ал. 
  
*** 
Екі ойдың қуаттысын таңда, 
Екі сөздің сыйпаттысын таңда. 
  
*** 
Нала-азаптан шошымаймын, 
Шала қазақтан шошынамын. 
  
*** 
Топас та толғанады, тек өрісін айт (Ана тілі. 
15.03.2013). 
Бұл  жерде  автордың  өзіндік  қолтаңбасынан 
шыққан  окказионал  мақал-мәтелдер  берілген. 
Яғни  нормадан ауытқу немесе мотив іздену құ-
былысы  байқалмайды.  Тек  ақынның  экспрес-
сивті  бағалауыштық  мәні  бар  сөз  оралымдары 
өзектелген. 
Мұндай  мақал-мәтелдерді  С.  Ерікбаевтың 
мұрасынан да кездестіруге болады: 
Жау шақырғың келсе, аттан сал, 
Дау шақырғың келсе, барымта ал. 
  
*** 
Шаруа болар әйелдің етегі кең, 
Шаруа болмас әйелдің етегі кем. 
  
*** 
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 1-2(141-142). 2013
 
Баспасөз бетіндегі мақал-мәтелдердің қайта жаңғыруы 

6 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. №1-2(141-142). 2013
 
Сұлудың жолына сұм тұрар, 
Судың жолында құм тұрар. 
  
*** 
Әйелдің көзінен сақтан, 
Ақылдының сөзінен сақтан. 
  
*** 
Күріш азса күрмек болады, 
Әйел азса жүрдек болады (Ана тілі 03.05.2012). 
 
Осындай  авторлық  қолданыстағы  модифи-
кация  құбылысын  саралай  келіп  профессор  
Г.  Смағұлова: «Фразеологиялық  тұлғалардың 
авторлық  өзгерістерімен  өңделуі,  окказионал 
тіркестердің  жасалуы,  олардың  классифика-
циясы, стильдік құбылыстың түрі болатындығы 
туралы  қазақ  филологиясында  әлі  зерттеу  ны-
саны  ілінбеген  дүние.  Сірә,  фразеологиялық 
авторлық  өңдеулер  тым  күрделі  және  әртүрлі. 
Әрі  бұл  жазушы  немесе  айтушының  өзіндік 
бітім болмысына да  тәуелді [4,125] деген пікір 
айтады.  Расында  қазақ  баспасөзіндегі  публи-
цистика  саласында  мұндай  авторлық  окказио-
налдар мен фразеологизмдердің авторлық өзге-
ріске  ұшырауын,  оның  стильдік  мақсаттарын 
зерттеу енді-енді қолға алынуда. 
 
Мақал-мәтелдерді  авторлық  қолданысқа 
икемдегенде көбінесе оның стильдік, коммуни-
кативтік  қызметіне  әсері  ерекше  болады.  Жал-
пы мақал-мәтелдер авторлық қолданыста  ком-
поненттері  түсіріліп,  бір  компоненті  өзгеріске 
ұшырап  немесе  компоненттерінің  арасына  сөз 
қосып қолдану түрлері жиі кездеседі.  
 
Әдебиеттер 
 
1 Хазимова Ә. Қазақ фразеологизмдерінің ұлттық-мәдени деректері: Филол. ғыл. канд. дис. – Алматы, 2002. – 121 б. 
2 Н.Уәлиев Фразеология және тілдік норма. – Алматы, 1989. 
3 Г.Смағұлова Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. – Алматы, 1998. 
4 «Жас Алаш», «Түркістан», «Алматы», «Егемен Қазақстан», «Алтын Орда», «Айғақ», «Ана тілі» газеттері. 
 
References 
 
1 Hazimova A. Kazak frazeologizmderіnіn ulttyk-madeni derekterі: Filol. Gyl. kand. dis. – Almaty, 2002. – 121 b. 
2 N.Ualiev Frazeologiya zhane tіldіk norma. – A., 1989. 
3 G.Smagulova Magynalas frazeologizmderdіn ulttyk-madeni aspektіlerі. – A., 1998. 
4 «Zhas Alash», «Turkіstan», «Almaty», «Egemen Kazakstan», «Altyn Orda», «Aygak», «Ana tіlі» gazetterі. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ж. Абдрахманова 

7
 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. №1-2(141-142). 2013 
 
 
 
 
 
ӘОЖ 81`366 
 
Р.Н. Дәрменқұлова 
С.Ж. Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медицина университеті ф.ғ.к., доценті,   
Қазақстан, Алматы қ.  
E-mail: 
rainur@mail.ru
 
 
Қазақ тіліндегі  сұраулы сөйлемдердің жұмсалуына қатысты норма 
 
Мақалада  қазақ  тіліндегі  сұраулы  сөйлемдердің  жұмсалу  ерекшеліктері  мен  нормалық  сипаты  қарас-
тырылған.  Сұраулы  сөйлемдердің  жарыспа  варианттары  талданып,  олардың  қолданыстағы  көрінісі,  құры-
лымдық  жайы  айтылады.  Тіліміздегі  жарыспалы  вариантта  жұмсалатын  сұраулы  сөйлемдердің  жасалуына 
қатысты тұжырымдар беріледі. 
Сұраулы  сөйлем  жасайтын  сұраулық  шылаулардың  қысқарып  жіктік  жалғаулардан  бұрын  жұмсалуы 
(барасың  ба?-барамысың?)  норма  тұрғысынан  талданып,  сөйлеу  тіл  стиліне  тән  норма  екендігі  айтылады. 
Сондай-ақ  сұраулы  сөйлемнің  бұл  түрі  (барамысың?)  алғашқы  тұлғаларына  вариант  болып  жұмсалатыны, 
көркем  шығармаларда  диалогта  стильдік  мақсатта  қолданылатыны  қарастырылады.  Тілдік  жүйеде  ауытқу-
дың да, вариант тұлғалардың да болатыны сөз болады.  
Қазақ  тіліндегі  сұраулы  сөйлемдердің  грамматикалық  көріністері,  жұмсалу  ерекшеліктері  тек  сөйлеу 
тілінде  ғана  емес,  көркем  әдебиет  тілінде  де  әр  қырынан  көрінетіндігі  сипатталады.  Олардың  түркі  тіл-
деріндегі жұмсалуына мысалдар беріліп,  өзіндік ерекшеліктеріне талдау жасалады. Синтаксистік тұлғалар-
дың құрылуы жүйедегі грамматикалық ережелермен қатар нормаға да бағынатыны айтылады. 
Түйін сөздер: әдеби норма, сөйлеу тілі, сұраулық шылау, құрылым, норма, ауытқу, вариант, жүйе, сұрау-
лы сөйлем. 
 
R.N. Darmenkulova 
Norms of using interrogative sentences in kazakh language 
 
The article deals with forms and features of using interrogative sentences in Kazakh language. Analyze options 
competition of interrogative sentences, their structure and using in speech. Given conclusions about ways of 
formation of interrogative sentences are used in a speech in options of competition. 
From the point of view of norms analyzes shortening of interrogative particles forming interrogative sentences, 
and their use over personal endings (барасың ба? - барамысың? ) it is noted that this provision is inherent to the 
spoken style. And also it is consider that this type of a interrogative sentence (барамысың?) is used as a varient of 
the initial shape, in works of art, dialogue used as stylistic purpose. It is said that in the language system there are 
deviations alternative forms of speech. Grammatical forms, features of using interrogative sentences in Kazakh 
language is used not only in a conversation style but also in the artistic style. Provides examples of their use in 
proposals analyze the features the structure of syntactic forms obey grammatical rules and norms. 
Key words: literary norm, conversation, interrogative particle, structure, system, aberration. 
 
Р.Н. Дарменкулова 
Норма употребления вопросительных предложений в казахском языке 
 
В статье рассматриваются нормы и особенности употребления вопросительных предложений в казахском 
языке.  Анализируются  варианты  состязательности   вопросительных  предложений,  а  также  их  структура  и 
применение  в  речи.  Даны  выводы  о  способах  образования  вопросительных  предложений,  которые  при-
меняются в речи и в вариантах состязательности. 
С  точки  зрения  нормы  анализируются  сокращения  вопросительных  частиц,  образующие  вопроситель-
ные   предложения,  и   их   употребление   перед   личными   окончаниями  (барасың  ба? - барамысың?),  при 
этом отмечается, что данная  норма  присуща  к разговорному стилю. 
А  также  рассматривается,  что данный вид вопросительного предложения (барамысың?) употребляется 
как  вариант  начальной  формы  в  художественных  произведениях,  диалогах  употребляется  в  качестве 
стилистического  предназначения. В языковой системе есть и отклонение, и вариант формы речи. 
В  статье  затрагивается  речь  о  том,  что  в  языковой  системе  существует  и  отклонение,  и  формы  вариа-
тивности. Что в казахском языке грамматические проявления и особенности их употребления встречаются в 
разных  аспектах - не  только  в  разговорной  речи,  а  также  в  литературном  языке.  Приводятся  примеры 
употребления их в тюркоязычных предложениях, анализируют особенности. Строение синтаксических форм 
подчиняется грамматическим правилам и нормам.