Нурафина иждагат шолтыровна
жүктеу/скачать 283,48 Kb. Pdf көрінісі
|
Нурафина-География
| «Жердің топонимикалық атаулары»
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ ауысқан десек те теріс бола алмас еді. Өйткені бұл да түркі тілдерімен тектес. Алайда, тіл деректерін тексере түссек, мынандай мәліметтерге тап боламыз. Тува тілінде (бұл түркі тобына жатады): «Боралдыр» сөзі қазіргі біздің тіліміздегі «күлгін» деген түстін сипатын білдіреді. Егер жусан өсімдігін көргендерін болса, оның кейбірінің «күлгін» түсті болатындығын білесіндер. Осы түстес өсімдік қана емес, құс болса да осындай меншіктенетін мына бір дерек анықтай түседі. Түркі тілінде «борулдай» сөзі «күлгін түсті құс» деген мағына береді. Сөйтіп бұл сөздің түп - төркіні түркі тілдері екен. Дегерес-Қазақстанның оңтүстігіндегі таулы өлкелерде ұшырасатын жер атауы, осы атаудың шыққан тегі , төркіні туралы пікір айтушылар не «дегерес» сөзінің мағынасын манғолдың «тау теке» ұғымын беретін «дзер герес» тіркесінен пайда болған деп жорамал жасайды. Маңғол тілі сөздігін түзе қарап шыққанда мынаны байқадық. Осы тіркестегі «Гороос» (авторша айтсақ - герес) сөзі «ешкі» немесе «теке» ұғымын ғана береді деу қиын емес. Сондай-ақ тіркестері көрсеткен екі сөздің алғашқысы – «дзор» автор көрсеткен сөздікте кездеспейді де. Осы себептерден де бұл жорамалды жөн көрмедім. Екінші бір автор «дегерес» сөзінің төркіні түркі тілдеріндегі «тегер» («дөңгелек, шеңбер» мағынасын беретін) сөзімен байланыстырады да, оған – ес жұрнағы қосылған деп келте қайырады. Бұл да шындыққа онша жанаса бермейді. Біздің байқауымызша «дегерес» - жоғары жер атауына негіз болған моңғол сөзі: дігуур – жоғары, түсті; дээгуур жоғарғы , үстінгі болса керек. Сонымен қатар қалмақ тілінде де «деерэс» немесе «деегур» тұлғалары біздің тіліміздегі «үсті, жоғары жақ» мағыналарына ие. Моңғол тілінде көптікті білдіретін мұндай мғынаны «дэгэре» сөзі де бере алатынын ескерпекпіз. Міне осы тұлғаға моңғол тілінде көптікті білдіретін - с жұрнағын қоссақ, қалмақ тіліндегі «деерэс» сөзіндегі «Г» дыбысы түсірілген десек, біздегі «дегерес» сөзімен тұлғаластық заңды түрде туып тұр. Егер жер бедерін ой, қыр немесе жазық тау деп бөлсек, ой мен жазық әдетте төменгі жақ, ал қыр мен тау – үстінгі , жоғарғы жақ болып та аталатынын ескерсек, біздегі «дегерес» пен моңғол тіліндегі «дэгэрэ» , не қалмақтардағы айқын көрініп тұр. Географиялық атауларға қатысты еңбектердің Қазақстан топонимикасын қалыптастырудағы маңызы. Терминдер - географиялық атаудың мағыналық мазмұнын анықтайтын топонимнің негізі. 26 «Жердің топонимикалық атаулары» ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ Топонимикалық әдебиеттерде жергілікті географиялық терминдер әр түрлі сипатталады, олар бір мезгілде индикаторлық, номенклатуралық, жалпы ғылымдық халықтық рөл атқарады. Жергілікті географиялық терминдердің географиялық жалқы атау жасаудағы белсенді рөліне бұрыннан назар аударылып келеді. Топонимдердің әр түрлі моделдері осындай терминдердің көмегімен жасалған, жергілікті географиялық терминдерсіз бірде-бір елдің топонимдері жасалмаған және жасалмайды. Қазақ географиялық атаулары ертеден-ақ, төңкеріске дейінгі Ресейдің ғалымдарын, саяхатшыларын, әскери қызметкерлерін және әр түрлі ведомостволарын қызықтырып келді. Осындай көңіл аударулардың нақты көрсеткіші ретінде Үлкен сызба кітабына В.И. Татищевтің "Роспись алфавитная", П.П. Семеновтың "5 томдық Ресей империясының географиялық-статистикалық сөздігі" (СПВ, 1863-1885), А.А. Ивановскийдің "Географиялық атаулар" және осы тәрізді т.б. географиялық атаулар сөздіктерін атауға болады. Сол кездің өзінде-ақ осы жөне т.б. сөздіктер, ғылыми еңбектерде Қазақстанның ірі географиялық атаулары транслитерациялық бұрмаланулармен болса да көптеп кездесті. 1917 жылғы большевиктер жасаған төңкерістен кейінгі жылдардан қазіргі кезге дейінгі аралықта елімізде жалпы одақтық, республикалық және аймақтық географиялық атауларды қамтитын әр түрлі сөздіктер басылып шықты. Олардың міндеттері мен мазмұндарына қарай негізгі 3 топқа бөлуге болады. 1. Энциклопедиялық сөздіктер. 2. Географиялық атаулардың қысқаша сөздігі. 3. Топонимиялық сөздіктер. Энциклопедиялық сөздіктерде географиялық нысанға жан-жақты анықтамалық сипат берсе, географиялық атаулардың қысқаша сөздігінде географиялық атаулардың тек әріптік тәртіппен орналасқан тізбесі ғана берілді. Жалпы алғанда бұл сөздіктерде географиялық атаулардың этимологиялық және атаулық, номинациялық қырлары, белгілері сипатталады. 27 «Жердің топонимикалық атаулары» ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ Топонимиялық сөздіктерде географиялық атаулар топонимиялық нысанның географиялық ортамен идентификациясы, географиялық уәжденуі, тарихи шарттары лингвистикалық ерекшелігі аталып, тоиоішмнің тарихи дамуындағы өзгеру себептерін көрсетеді. Топонимиялық сөздіктер мазмұнына қарай жалпы топонимиялық және салалық (география - топонимиялық, лингво - топонимиялық, тарихи - топонимиялық және т. б. болып бөлінеді. Ал қамту аумағына байланысты дүниежүзілік, жалпы мемлекеттік, республикалық, аймақтық және өлкетанушылық, ал міндетіне қарай, мектептік және көпшілік оқырмандарға арналған болып бөлінеді. Аумағы 2717,3 шқ2 жерді алып жатқан Қазақстанда, негізінен, қазақ, орыс және украин, өзбек, қырғыз, ұйғыр, монғол, қалмақ тілдерінен енген атаулар да кездеседі. Дегенмен осы барлық кездесетін физика- географиялық атаулардың ішінде басым көпшілігі қазақ топонимдері. Осы тұрғыдан алғанда Қазақстанда географиялық атаулар сөздігінің негізін қалаған және Қазақстандағы топонимика ғылымының негізін салушы, жергілікті терминдер мен топонимдердің ең білгірі және қазақ халық терминдерін алғаш жинап, олардың Қазақстан топонимиясын қалыптастырудағы белсенді рөлін көрсеткен Р.Қоңқашбаев болды. Осы жұмысқа қатысты КСРО-дағы ірі топономист Э.Мурзаев: "Бәрінен бұрын Р.Қоңқашбаевтың Қазақтың халықтық терминдер сөздігін атап өтуіміз қажет. Бұл еңбек Қазақстан топонимиясын қалыптастырудағы бірқатар толағай, хамар, худзир, шабар, эмель, уйр, мұқыр, сияқты бірқатар монғол сөздері де енген түрік географиялық лексикасының үлкен жинағы. Мұнда басқа тілдерден енген кейбір түсініксіз терминдер ерекше бөлініп көрсетілген. Мұнда иран тілдік асар, хисар, гисар, ленгер, (лянгар), араб тілдеріндегі рабат терминдері де енеді. Автор мүмкіндік болған жерінде осьі сөздермен, терминдермен бірігіп жасалған географиялық атауларды көрсетіп кетеді" деп Р. Қоңқашбаевтың қызығушылық аясын жақсы сипаттады. Шындығында Р.Қоңқашбаев Қазақстан аумағындағы сақталған монғол текті этимологиясы түсініксіз географиялық атаулардың мағынасын және бірқатар түсінігі көмескі атаулардың этимологиясын өзінің көптеген мақалаларында түсіндірді. Р.Қоңқашбаевтың еңбегінің негізінде А.С. Титова Москвада 1960 жылы "Қазақ ССР-інің географиялық атауларының жиі кездесетін терминдері мен сөздерінің транскрипциялық сөздігін" құрастырып шығарды. 28 «Жердің топонимикалық атаулары» ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ жүктеу/скачать 283,48 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|