Оқулық қазақ тілді аудиторияға ағылшын тілін өз бе тінше үйренуге, тілдік курстарға жэне жоғары оқу орындары

Ираш Аманқызы Баішұратова
Басыңқы сөйлемнің баяндауышы өткен шақта тұрса да, төлеу 
сөзде 
«must»
 етістігі осы шаққа қатысты қолданылады.
The guide said we 
must wait
 for him there (Жолбасшы бізге 
осы жерде оны күтуіміз керек екенін айтты).
• 
«Must»
 етістігі болымды жэне сұраулы сойлемдерде қажетті, 
тиісті,  міндетті  деген  мағынаны  білдіреді,  ал  болымсыз  форма­
сында тыйым салу мағынасын білдіреді.
You 
mustn’t  keep
  books  from  the  library  long  (Сізге 
кітапхананың  кітабын коп ұстауға болмайды).
Children 
mustn’t work
 more than four housr a day. (Балаларға 
күніне торт сағаттан артық жұмыс істеуге болмайды).
«Қажеті  жоқ,  керегі  жоқ»  деген  мағынаны  білдіргенде 
«mustn Ь>
 етістігінің орнына 
«needn Ь>
 формасы келеді.
Must
 we 
come
 at 5 o’clock? (Біз с агат бесте келуіміз керек 
пе?) Yes, you 
must
 (Ия); No, you musn’t (Жок, болмайды); 
No, you 
needn’t
 (Жоқ, қажеті жоқ).
•  Ықтималдылықты,  болжамды  білдіреді.  Мұндай  мағынада 
іске асу мүмкіндігі жогары, тіпті анық болжамды білдіреді. О сы 
мағынада қолданылғанда 
«must»
  етістігі 
«evidently,  obviously,  ap­
parently,  certainly,  surely»
 модаль сөздері немесе 
«most likely,  most 
probably»
 т.б. сөз тіркестерінің мағынасына жақын жэне синоним- 
дес  болады.  Бұл  мағынаны  білдіргенде 
«must»
  етістігінен  кейін 
келетін негізгі етістік эртүрлі шак формасында келуі мүмкін.
Егер іс-әрекет осы шаққа қатысты болса, эдетте негізгі етістік 
созылмалы шак формасында келеді.
They 
must  be  having
  classes  now  (Оларда  қазір  сабақ 
болып жаткан болу керек).
Не 
must be giving
 a talk (Ол баяндама жасап жаткан болу 
керек).
Дегенмен  созылмалы  осы  шак  формасында  келмейтін  етіс- 
тіктер  белгісіздік  осы  шақтың  тұйық  формасында  (жаққа 
жіктелмеген түрінде) келеді.
His father 
must have retired
 (Оның әкесі зейнетке шықкан 
болу керек).
He 
must  be
  about  sixty  (Ол  алпыстар  шамасында  болу 
керек).
162

Агылшын тшнің практикалық грамматикасы
You 
must be angry
 with me (Сіз маған ренжіген болуыңыз 
керек).
«Must»
  етістігі  мен  негізгі  етістік  жедел  өткен  шақта  (The
Perfect  Infinitive)  тіркескенде  өткен  шаққа  қатысты  іс-әрекетгі
білдіре ді.
They 
must have left
 for Astana (Олар Астанаға кетіп қалған 
болу керек).  v
She 
must  have passed
 all  her  exams  (Ол  бар  емтиханын 
тапсырып болса керек).
«Must»
  етістігі  мен  негізгі  етістік  жедел  откен  созылмалы 
шакта  тіркесіп  келгенде  өткенде  басталған,  сөйлеп  тұрған 
уақытпен ұласып жатқан іс-эрекетті білдіреді.
The  scientists 
must  have  been  working
 at  this  problem  for 
many years (Ғалымдар коп жылдар бойы осы мэселемен 
айналысып жаткан болу керек).
There is so much snow in the outside (Далада кар коп).
It 
must have been snowing
 all night (Түні бойы қар жауған 
болу керек).
Бірақ  та 
«must»
  модаль  етістігінен  кейін  созылмалы  шакта 
келмейтін етістіктер тұрса, ол етістіктер жедел откен шак форма­
сында келеді.
Marat 
must have been
 out (Марат үйде жок болу керек).
She 
must  have  known
  the  truth  (Ол  шындықты  білетін
болу керек).
«Must»
  етістігі  болжалдык  мағынада  келер  шаққа  қатысты 
қодцанылмайды. Мұндай жағдайда оның орнына синонимдес сөз
тіркестері келеді.
It 
will probably  rain
  tomorrow  (Ертең  жаңбыр  жауатын 
болу керек).
Не 
is likely to be
 ill (Ол ауырып қалған сияқты).
Е с к е р т у . 
«Must»
 етістігімен катар болымсыз мағынада болжам-
ды білдіру үшін баска да лексикалық тәсілдер колданылады.
He 
must have failed
 his exam (Ол емтиханын тапсыра алмаған
болу керек).
She 
must have arrived
 in Astana (Ол Астанаға жеткен болу керек). 
You 
must have understood
 the idea of this story (Сіз бұл эңгіменің 
мәнін түсінген болуыңыз керек).
163

Ираш Аманцызы Баймұратова
Somebody 
must  have  helped
  him  with  the  task  (Оған  біреу 
тапсырманы орындауға көмектескен болу керек).
• 
Көптеген тұрақты тіркестерде 
«must»
 етістігінің модальдық 
мағынасы көмескіленген. Мұндай тіркестер көбінесе баяндамада, 
ғылыми  еңбектерде,  ауызекі тілде (ресми емес)  конаққа шақыру 
т.б. қолданылады.
We 
must say
 that  the problem  is being  discussed by  scien­
tists all  over the world (Біз бұл мәселені бүкіл дүниежүзі 
ғалымдары  талқылап  жатқанын  айтпақпыз  (айтуымыз 
керек). 
'
You 
must visit
 and 
enjoy
 the beauty o f our city (Сіз  біздің 
қаламызға келіп, оның әсемдігін тамашалаңыз).
I 
must tell
 you that it is a global problem for all (Мен мүны 
барлық халық үшін  элемдік (деңгейдегі)  мэселе демек-
ШІМІн), 
■
  '  -
«Must»
  жэне 
«тау»
  модаль  етістіктерінің  мағынасын 
салыстыру: 
".
1)  екі  модаль  етістіктің  екеуі  де  болжалдылық  мағынасын 
білдіргенде колданылады, бірақ бірінің орнына бірі ауысып қолда- 
нылмайды. 
«Мау»
  модаль  етістігі  күдікті,  күмэнді,  болжамды 
білдірсе, 
«must»
 етістігі күмэнсіз болжамды білдіреді.
He isn’t at the lesson today (Ол бүгін сабақта жоқ).
He 
may be ill
 (Ол ауырып қалуы мүмкін).
Olzhas  doesn’t answer the  telephone call  (Олжас телефон 
қоңырауына жауап бермейді).
He 
must be sleeping
 (Ол ұйықтап жатқан болу керек).
2) екі етістік те болымсыз сөйлемдерде келгенде тыйым салу 
мағынасын білдіреді.  Бірак та 
«тау»
 етістігі бүл  мағынада сирек 
қолданылады.  Рүқсат  сүрай  айтылған  сүракка  болымсыз  жауап 
берілгенде 
«mustn Ь>
 немесе 
«сап һ>
 тіркесі келеді.
May
 I 
lend
 your pen? (Сіздің қаламыңызды алуға бола ма?)
No you 
can’t.
  No, you 
mustn’t
 (Болмайды).
«То have to»
 етістігі
«То  have  to»
  етістігінің  баска  модаль  етістіктерінен  айырма- 
шылыгы -  оның етістікке тэн барлық сипаттары, яғни тиянақсыз,
164

Агылшын тглінің практикалық грамматикасы
тиянақты формалары бар.  Бұл етістіктің болымсыз жэне сұраулы
түрі  непзп  етістік  сияқты,  оелгісіздік  осы  шақ жэне  келер  шақ- 
тарда  кэмекші 
«do(does),  did»
  етістіктері  арқылы  жасалады. 
«То  have»
  етістігі  сөйлеу  жағдаятына  байланысты  қажеттілікті, 
міндеттілікті, мэжбүрлікті білдіреді. Бұл мағынасында сөйлемнің 
барлық коммуникативтік түрінде  кездеседі  жэне 
«to»
  шылаумен 
келген негізгі етістіктің тұйық түрімен тіркесіп келеді.
I  live  far  from  the  university  (Мен  университеттен  алые 
тұрамын).  So  I 
have  to  get  up  early
 not to  be  late  for my 
classes  (Сондықган  маған  сабақтан  қалып  қоймас үшін 
ерте түруға тура келеді).
As it was raining we 
had to stay
 in (Далада жаңбыр жауып 
тұрғандықтан, бізге үйде қалуға тура келді).
D id
 you 
have  to  get  up
  early yesterday?  (Кеше  сізге  ерте 
тұруға тура келді  ме?) -  No,  I 
didn’t have  to get up
  early 
yesterday (Жоқ, кеше маган ерте тұруга тура келген жоқ/ 
Кеше мен ерте түруға мэжбүр болтаным жоқ).
I 
don’t have to get up
 on Sundays (Маган демалыс күндері 
ерте тұруга тура кел мейд і/ қажеті жоқ).
Ауызекі тілде 
«to have»
 етістігінің орнына модальдык магына- 
сында 
«to have got»
 тіркесі келеді жэне бұл тіркестің сұраулы жэне 
болымсыз түрінде көмекші 
«do  (does),  did»
 етістіктері келмейді.
I 
have got to get up
 early (Маган ерте тұруга тура келеді). 
Have
 you 
got to get up
 early? (Сізге ерте тұруга тура келе
ме?)
Why 
have
 you 
got to get up
 early? (Here сізге ерте тұруга 
тура келеді?)
Не 
had got  to  rewrite
  the  exercise  yesterday  (Оган  кеше
жаттыгуды қайта жазуга тура келді).
She 
hasn’t got  to get  up
  early  on  Sundays  (Оган  демалыс
кундері ерте тұруга тура келеді).
«То be (to)»
 модаль етістігі
«То be»
 етістігінің модаль етістік ретінде белгісіздік осы шак
жэне  откен  шак  формалары  бар.  Әдетте  бұл  етістіктен  кейін
flf
негізгі етістік осы шак формасында келеді.
165

Ираш 
Аманқызы Баймүратова
«То  be»
  модаль  етістігі  мынадай  мағыналарды  білдіру  үшін 
қолданылады: 
.  • < 
gjjfl
• Алдын ала жасалған жоспар, келісімге байланысты қажетті- 
лікті білдіреді.
They 
are  to  take  part  in
  the  discussion  (Олар  талқылауға 
қатысатын болып келісілді).
Children 
were to spend
 their holiday in the camp (Балалар 
демалысын 
лагерьде 
өткізетін 
болып 
келісілген 
болатын). 
:
Откен шақ формасында келген контексте 
«to  be»
 модаль етіс- 
тігінен  кейін  негізгі  етістік  жедел  өткен  шақ  формасында  келуі 
мүмкін  жэне де жедел откен  шақ формасы  жоспарланған  іс-әре- 
кеттің жүзеге аспағанын білдіреді.
We were to have met at the university but my friend didn’t 
come  (Біз  университетте  кездесуіміз  керек  еді,  бірақ 
менің досым келмеді).
•  Талқылауга  жатпайтын  бұйрыкқа  немесе  нұсқауға  байла­
нысты міндеттілік пен қажеттілікті білдіреді.
The  adviser o f the  group 
is  to  check
 the  attendance  o f the 
students  (Топтың  жетекшісі  (эдвайзері)  студенттердің 
сабаққа қатысуын тексеріп отыруы керек).
By the end of the term the students 
are to write
 course paper 
in their specialty (Студенттер оқу жылының соңына дейін 
өз мамандығы бойынша курс жұмысын жазуы керек).
I Жүзеге асуы тиіс, орындалуы көзделген іс-эрекетті білдіреді. 
He always said that he 
was to serve
 for people (Ол ылги да 
өзінің халыққа қызмет етуге жаралгандығын айтатын).
At  the  end  o f  his  speech  he  said:  «From  my  childhood 
I  liked  to  treat  people.  From  that  time  I  understood  that  /  
was  to  be
  a  doctor»  (Ол  сөзінің  соңында  былай  деді: 
«Мен  жас  кезімнен  адамдарды  емдегенді ұнататынмын 
(Мен  сол  кезден  бастап  өзімнің  дәрігер  болу  үшін
жаратылғанымды түсіндім)».
Шартты  бағыныңкылы  сөйлемде  келетін  модаль  етістіктің 
мағынасында 
«to  be  (to)»
  етістігі 
«to  be»
  етістігімен  синонимдес 
болып келеді. 
;
If  they 
are  to  work
  together  they  must  agree  everything
166

Агылшын тілінің практикалық грамматикасы
(Егер  олар  бірге  жұмыс  істеуге  тиіс  болса,  онда  олар 
бәрін келісіп алуы керек).
If you 
are  to  study
 at Biology  department,  you have to  in­
vestigate  the  wild  life  (Егер  сіз  биология  факультетінде 
оқымақшы  болсаңыз,  онда  хайуанаттар  дүниесін 
зерттеуіңізге тура келеді).
4) 
мүмкіндікті білдіреді. Бұл мағынада 
«to be»
 модаль етістігі- 
нен кейін негізгі етістік ырықсыз етіс формасында (Passive Infini­
tive) келеді.
After some days the shoots 
are to be seen
 (Бірнеше күннен 
кейін өскіндер көріне бастайды).
We  realized  that  no  results 
were  to  be  released
 from  the 
experiment  (Біз  тәжірибеден  ешқандай  нәтиже  ала
алмайтынымызды білдік).
«To be»
 модаль етістігінің бұл магынасы 
«сап/тау»
 етістікте-
рімен синонимдес болады.
«Need»
 модаль етістігі
«Need»
  модаль  етістігі  толық  магыналы  негізгі  етістік  жэне 
модаль  етістік  (етістікке  тэн  сипаттарын  жогалтқан)  ретінде  де
қызмет атқара алады.
1. 
«Need»
 етістігінін модаль етістік ретінде бір гана формасы
бар.  Бұл  етістіктен  кейін  келетін  негізгі  етістік 
«to»
  шылауымен
келеді. 
«Need»
 модаль етістігі қажеттілікті білдіреді. Бұл кобінесе
сұраулы  жэне  болымсыз сөйлемдерде  келеді.  Сұраулы  сөйлемде
айтушының іс-эрекетті жүзеге асыру қажеттілігіне күмэн келтіре-
тінін білдіреді.
Need we stay
 here three days? (Бізге осында үш күн болу
қажет пе?)
Need
 you give a talk in the subject, too? (Сіздің бұл пәннен
де баяндама жасауыңыз қажет пе?)
Болымсыз сойлемде 
«need»
 модаль етістігі қажеттіліктің жоқ
екенін білдіреді.
You 
needn’t
 copy out all the words (Сізге барлық сөздерді
көшірудің қажеті жоқ).
We 
needn %
 continue the  experiment (Бізге тэжірибені  эрі 
қарай  жалғастырудың қажеті жоқ).
167

Ираш Аманқызы Баймұратова
Болымсыздық  мағынаны  бідціргенде,  болымсыздық  мағына 
басқа формалар арқылы  беріліп,  «need»  етістігі  болымсыз түрін- 
де  келмеуі  де  мүмкін  жэне  сөйлем  ішінде  басқа жерде тұруы  да
мүмкін. 
I
I  don’t  think  you 
need
 to 
buy
  a  new  car  (Мен  сізге  жаңа
машина алудың қажеті жок деп ойлаймын).
I 
need
 hardly 
say
 that your red dress matches with your black
bag  (Мен  сіздің  қызыл  көйлегіңізге  қара  сөмкеңіздің
жараспайтынын айтудың қажеті жоқ деймін).
«Needn Ь>
  модаль  етістігінен  кейін  келетін  негізгі  етістік  же­
дел  откен  шак  формасында  келгенде  қажеті  жоқ,  жүзеге  асқан 
іс-әрекетті  білдіреді.  Бұл  іс-эрекеттің  іске  асуына  босқа  уакыт 
жіберіп, күш салғанды білдіреді.
You 
needn’t  have  spent
  so  much  time  on  it  (Сізге  бұған 
сонша ақша жұмсаудың қажеті жоқ еді).
They 
needn’t have written
 the whole story in detail (Оларға 
әңгімені түгел жазудың қажеті жоқ еді).
He 
needn’t  have  explained
  the  charts  (Оған  кестені 
түсіндірудің  қажеті жоқ еді). 
1
Төлеу сөзде 
«need»
 модаль етістігі өзгермейді.
2. 
Негізгі етістік ретінде 
«need»
 етістігінің етістікке тэн барлық 
грамматикалық  формалары  бар  жэне  одан  кейін  келетін  негізгі 
етістік 
«to»
 шылауымен бірге келеді. Бұл формасында 
«need»
 етіс- 
тігі сұраулы жэне болымсыз сөйлемдерде кажеттілікті білдіреді.
Did
 you 
need to go
 there immediately? (Сізге ол жақка тез 
бару қажет болды ма?)
The water was narrow,  so we didn’t 
need to learn
 to  swim. 
(Cy  таяз  еді,  сондықтан  бізге  жүзуді  үйренудің  қажеті 
болтан жоқ).
«Need»
  етістігі  модаль  етістікке  қарағанда  негізгі  етістік 
ретінде сирек қолданылады.
«Should»
 модаль  етістігі
«Should»
  модаль етістігі  өзгермей,  сойлемнің барлық түрінде 
келеді жэне одан кейін келетін негізгі етістік эртүрлі шақ формала- 
рында (жаққа жіктелмеген түрінде) келеді.
168

Агылшын тілінің практикалық грамматикасы
«Should»
 модаль етістігі мынадай мағыналарды білдіреді:
• Талап етілген не кеңес берілген  іс-эрекеттің орындалуының
міндетгі екенін білдіреді.
We 
shoul  take
  care  of our health.  (Біз  денсаулығымызды 
сақтауымыз керек).
You 
should come
 to the meeting in time (Сіздер жиналысқа 
уақытында к&тулеріңіз керек).
He 
shouldn’t go
 there alone (Оған ол жаққа жалғыз баруға 
болмайды).
Why 
should
 they 
listen
  to  him?  (Олар  неге  оны  тындауы 
керек?)
They  will  do  what  they 
should do
  (Олар  не  істеуге  тиіс 
болса, соны істеуі керек).
«Should»
  етістігінен  кейін  келетін  негізгі  етістік жедел өткен 
шақ формасында келсе, жүзеге асуы қажет (айтушының орында- 
луын  қалайтын  іс-әрекет),  бірак орындалмаған  іс-әрекетті  білді-
реді.
You 
should have prepared
 for the  exam  (Сізге  емтиханға 
дайындалу керек еді).
Не 
should have followedhis
 mother’s advice (Ол анасының
ақылын тындауы керек еді).
Болымсыз сойлемде айтушы жүзеге асуын қаламайтын, бірақ
іске асқан іс-әрекетті білдіреді.
You 
shouldn
 I 
have left
 your luggage there (Сізге ол жерде
жүгіңізді қалдырмау керек еді).
He 
shouldn t have had
 medicine  without doctor’s  prescrip­
tion  (Оған  дәрігердің  кеңесінсіз  (нұсқауынсыз)  дэріні
ішпеу керек еді).
•  Айтушының  танданысын,  окінішін,  ренішін,  қарсылығын,
ашу-ызасын,  эртүрлі  эмоциялық  коңіл-күиін  білдіру  үшін,  яғни 
орындауға кеңес берілген  іс-әрекетке айтушының қатысын білді-
реді.
How 
should
 we 
know
 what he wants? (Оган не керек екенін 
біз қайдан білуіміз керек?)
Why 
should
  you 
wait
  for  untill  anything  happens?  (Бір 
нәрсе болганша біз неге күтіп отыруымыз керек?)
169

Ираш Аманқызы Баймүратова
I  don’t  know  why  we 
should mention
  him  every  time  the 
same thing (Мен оның есіне қайта-қайта бір нәрсені сала 
беруім керек екенін білмеймін). 
1
It  is  Й |||||Щ |£  why they 
should quarrel
 with each other for 
nonsense (Олардың бір-бірімен түкке тұрмайтын нәрсеге 
бола ренжісуі керек екені (түсініксіз/таңқаларлық).
«Ought (to)»
 модаль етістігі
«Ought»
  модаль  етістігінің  де  грамматикальис  жағынан  фор­
масы өзгермейді. Бұл етістіктен кейін келетін негізгі етістік ылғи 
да 
«to»
 шылауымен келеді. 
«Ought»
 модаль етістігі болуы ақиқат 
моральдық міндетті білдіреді.
You 
ought to consult
 everything with your parents and then 
make  a  decision  (Сіз  бәрін  ата-анаңызбен  ақылдасып 
барьт шешім қабылдауыңыз керек).
The doctor 
ought to be
 more attentive to his patients (Дәрігер 
сырқаттарға көбірек көңіл бөлуі керек).
I  think  you 
ought to  express
  your own  opinion  (Меніңше, 
сіз 03 ойыңызды айтуыңыз керек).
She 
ought to take
 into her consideration the advice o f her col- 
leaques (Ол өзінің әріптестерінің ақылын ескеруі керек). 
«Ought»
 модаль етістігінен кейін келетін негізгі етістік жедел 
өткен шақ формасында келгенде міндетті түрде жүзеге асырылуы 
тиіс іс-әрекеттің орындалмағанын білдіреді.
You 
ought  to  have  done
  what  told  you.  (Сізге  (өзіңізге) 
айтылған нәрсені орындауыңыз керек еді).
Arthur 
ought  to  have  sent
  a  telegram  about  his  arrival. 
(Артур  өзінің  келетіні  жайлы  жеделхат  салып  жіберуі
керекеді). 
'  ” ,  ,1
They 
ought not to have gone
 there if they are not told (Егер 
айтпаса, олар ол жаққа бармауы керек еді).
Ronald 
ought to have known
 that it was dangerous to drive on 
a high speed (Рональд машинамен қатгы жылдамдықпен 
жүрудің қауіпті екенін білуге тиіс еді).
170

Агылшын тілінің практикалық грамматикасы
«Should
, 
ought»
 модаль етістіктерінінің
мағыналарын салыстыру
Бұл екі  модаль  етістікті,  алдымен, 
«must»
  модаль  етістігімен 
салыстыру керек. 
«Must»
 модаль етістігі бұл екі модаль етістікке 
карағанда іс-әрекеттің бұйрықпен не біреудің итермелеуі арқылы 
орындалуын білдіреді.
«Should,  ought»
  модаль  етістіктері  жай,  қарапайым  түрдегі 
міндеттілікті білдіреді. Бұл екі модаль етістіктің магыналарының 
арасында  айтарлыктай  көп  айырмашылық  жоқ.  Сондыктан  да 
сөйлемде бірінің орнына бірі ауысып қолданыла береді.
You 
ought
 to 
sunbathe
 till  eleven  o’clock.  You 
should sun­
bathe
  till  eleven  o’clock  (Сіз  сагат  он  бірге  дейін  күнге 
қыздырынуыңыз керек).
You 
ought to have sunbathed
 till eleven o’clock. You 
should 
have sunbathed
 till eleven o’clock (Сіз сағат он бірге дейін 
күнге қыздырьгауыңыз керек е д і).
You 
should wear
 uniforms at school (Сіз мектепке бірыңғай 
киім киюіңіз керек).
He 
ought  to  have  put
  on  his  warm  clothes  (Ол  жылы 
киімдерін киюі керек еді).
He 
should have gone
  to  the  airport  to  meet  the  delegation 
(Ол делегатгарды карсы алуга әуежайға баруы керек еді). 
She 
ought not to have
 delayed her trip (Ол сапарын кейінге 
қалдырмауы керек еді).
He 
shouldn’t have gone
 out when it was raining (Ол жаңбыр 
жауып тұрғанда далаға шықпауы керек еді).
«Should»
 модаль етістігі мен 
«ought»
 етістікгерінің арасындағы 
мағыналық айырмашылығы -  
«should»
  модаль етістігі жеке адам- 
ның пікірін білдіреді, ал 
«ought»
 етістігі жалпыға бірдей қойылатын 
талапты, жұрт мойындаған ресми пікір, көзкарасты білдіреді.
Everyone 
should  vote
  in  general  elections  if he  wants  to 
(Erep  қаласа,  әрбір адам өзі  сайлауда дауыс  беруі  (тиіс)
керек).
You 
ought not to do
 things against the law (Сіз заңға қайшы
келетін іс-әрекет жасамауыңыз керек).
He 
ought  to  pay
  his  fees  in  time  (Ол  төлем  ақысын
уақьггында төлеуі керек).

жүктеу/скачать 17,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: