е м е с , ә л е у м е т т і к ф а к т о р л а р ғ а б а й л а н ы с т ы

жалг асы
1
2
3
4
5
2
Қ ы лқ ан ды
О ртаңғы м е н и н г е
алды - ж оғар ғы
ж а қ с ү й е к артерия-
сы н ы ң тармағы
О ртаңғы м е н и н г е -
алды (канат
т ә р і з д і ө р ім г е
құйы лады )
Ж оғарғы
ж ақ сү й ек т ік
н ер в ін ің
м ен и н г еа л д ы
тармағы
3
Д а б ы л
ө з е к ш е с ін ің
т ө м е н г і
т е с іг і
Ж оға р ы л а ға н ж ү т -
қы нш ақ арте-
р и я сы н ы ң т ө м е н -
гі д а б ы л д ы қ
тармағы
Т іл -ж ү т қ ы н ш а қ
н е р в ін ің дабы л
нерві
4
Ү й қ ы -
д а б ы л
ө з е к ш е л е р і
Ішкі ұйқы
а р тер и я сы н ы ң
ү й қ ы д а б ы л
тарм ағы
Д а б ы л нерві мен
ұйқы ө р ім ін ің
ұ й қ ы -д а б ы л
тармақтары
5
Сыртқы
ұйқы
Ішкі ұйқы
Ішкі ұйкы өрім і
6
Біз-
ем ізік т ік
А р тқы құлақ
артер и я сы н ы ң
б із - е м із ік т ік
тарм ағы
Б із-е м із ік т ік
( т ө м е н г і ж а қ с ү й е к
арты ндағы венаға
қ үяды )
Бет
7
Д а б ы л -
қабы р ш ақ
саң ы л ауы
Ж оғар ғы ж ақ-
с ү й е к ар тер и я сы -
ны ң т е р е ң құлақ
ар тери ясы
8
Т асты -
д а б ы л
саңы лауы
Ж оғар ғы ж ақ-
с ү й е к артерия
сы н ы ң д а б ы л д ы қ
тармағы
Т ө м е н г і ж а қ с ү й е к
артын даты вена
ны ң д а б ы л д ы қ
құй ы л ы м дар ы
Д а б ы л іш егі
б е т н е р в ін ің
(V II) тарм ағы
9
Е м ізік -
т ә р і з д і
( ө з е к ш е )
К е з б е н е р в тің
( X ) қүлақтық
тарм ағы
10
Е м із ік т ә -
р ізд і
Ш ү й д е ар тер и я -
сы н ы ң м е н и н -
геал д ы тарм ағы
Е м із ік т ә р із д і шығ
аратын ( с и г м а т ә -
р із д і қ о й н а у м ен
ш ү й д е в ен асы н қа
ты н ас ты раты н)
11
М о й ы н д ы -
рық
Ж о ғар ы л аған
ж ү т қ ы н ш а қ
ар тер и я сы н ы ң
артқы м е н и н -
геал ды тарм ағы
М о й ы н д ы р ы қ
Т іл -ж ұ т қ ы н ш а қ
(IX ), к е з б е ( X ) ,
қ о с ы м ш а қабық-
тық н е р в т е р ,
м е н и н г е а л д ы
тармагы
138

жалгасы
]
2
3
4
5
12
Т іласты
нерві ө зе г і
Тіл асты ө з е г ін ің
веналы к торы
(м ойы нды ры к
венаға күяды
Тіл асты нерві
(XII)
13
А й д а р -
шықтық
Ай дарш ы кты к
шыгаратын (си гм а
т ә р із д і қ ойн ауды
омырткалық вена
лык ө р ім м е н каты-
настырады
14
Ү л к ен
ш ү й д е
тес іг і
Н егізгі
(базиля рлы )
веналы к өрім
С оп акш а ми
Қ О Л - А Я Қ Қ А Ң Қ А С Ы
Омыртқалылардың көбінің орын ауыстырып козғалуы (локомоция), 
бірінші кезекте денесін жер бетінен жоғары көтеріп жүретін, күрлыкта 
тіршілік ететін формаларда барынша дамыған кол-аяқтарға байланысты.
Приматтардың ішінде тек адам ғана денесінің вертикалды білігіне 
жалғаса орналасқан, енді төменгіге айналған аяқтарына ғана сүйеніп тік 
жүреді.
Адамда тік жүруге байланысты жоғарғыда айналған алдыңғы 
қолдарды локомоторлық қызметін жоғалтады. Адамды жануарлар 
дүниесінен бөліп шығаратын еңбек әрекетінің арқасында, олар еңбек 
үрдісі кезінде қажетті әр алуан, әрі нәзік қозғалыстар орындауға 
бейімделген үстайтын мүшеге айналады. Кол - маймылдарда да үстау 
қызметін атқарғанмен, тек адамда ғана кол еңбек мүшесіне айналады. 
Осыған орай қол сүйектері аяқ сүйектеріне қарағанда жүқалау да, 
жеңілдеу және оның үстіне, олар өзара өте қозғалмалы буындасулармен 
байланысты. Әсіресе, пронация мен супинация жаксы дамыған. 
Буындасулардың 
қозғалмалығынан 
басқа, 
жоғарғы 
колдардың 
қозғалыстарының еркін болуы едәуір дәрежеде колды шетке карай 
ығыстыратын бұғанаға да байланысты. Кол каңқасындағы адамға тән 
ерекшелік - бүл дененің тік қалпынан пайда болатын иықтың бүралуы 
(torsio); адамның кеуде торы төрт аяқты жануарлардікі сиякты бүйір 
жақтарынан емес, алдынан артына карай қысыңқы болғандықтан, 
адамның жауырынының буындык шүңкыры латералды жаққа карай 
(төрт аяқты жануарларда шүңқырлары томен қараған) кеуде торының 
арткы бетіне жанасып жатады. Осыған байланысты жауырынмен
139

буындасатын тоқпақ жіліктің басының буындық беті осы сүйектің 
дисталды эпифизіне 90° бұрыш жасай ішке қарай бұрылады.
Әсіресе қол ұшы еңбек әрекетіне жақсы бейімделеді. Білезік 
сүйектері азаяды, керісінше, саусақтар ұзарып, өте қозғалғыш келеді. Бас 
бармақ бір жағына ығысып, V саусақты қоса барлық саусақтарға 
қарама-карсы (оппозиция) келе алады. Маймылдар мұны жасай алмайды, 
олардың кейбіреулері бас бармағын III саусаққа ғана жеткізе алады. 
Оның үстіне олардың бас бармағы қысқа. Осындай құрылысының 
арқасында адамның қолының үшы (басы) адам тәрізді маймылдардікі 
сияқты, нәрсені ұстап қана қоймай, оны қаусыра алады, ал бұның жұмыс 
кезінде қолдың “ұстау қызметі үшін” үлкен маңызы бар. Адамның 
жоғарғы қол-аяғы қүрылысының бұл ерекшеліктері еңбек үрдісі кезінде 
қолдың жетілуі нәтижесінде пайда болды. Сондықтан, Энгельс айт- 
қандай, қол - еңбек мүшесі және сонымен бірге оның өнімі (нәтижесі).
Адамның аяқтары дененің кеңістікте орын ауыстыра қозғалуы үшін 
ғана қызмет етеді, әрі сонымен бірге бүкіл дене салмағы түсетін тіреніш 
болып табылады, сондықтан төменгі қол-аяқ сүйектері калыңдау, 
ауырлау және жоғарғы қолға қарағанда олардың араларының козғал- 
ғыштығы едәуір томен.
Аяқ ұшы дененің соңғы тірегі ретінде, маймылдарда болатын, 
ұстайтын аяқ қызметін жоғалтқан, сондықтан тіреу кезінде ешқандай 
рөл атқармайтын бақайлар тым қысқарған. Үлкен бақай басқалармен 
қатар орналасқан және қолдікі сияқты аса қозғалғыш емес, бірақ басқа 
бақайлармен салыстырғанда, оның күшті дамығандығы және табанның 
тибиализациялануы байқалады. Аяқ ұшы серіппе тәрізді жүрген, 
жүгірген кездегі соққы мен шайқалыстарды жұмсартатын күмбез 
пішінге ие болды.

жүктеу/скачать 23,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: