Т А Р И Х   И С Т О Р И Я

Оның  жарыққа  шығуы,  тек  тарихшылар  мен  шығыстанушылардың 
назарын  аударып  қана  қойған  жоқ,  сондай-ақ  жаратылыстану  ғылымының 
өкілдерін,  алдыңғы  қатарда  геологтар  мен  географтардың  кызығушылықтарын 
арттырды.
Аталмыш  монографияның  кызығушылық  тудыруының  басты  себебі  -  
оның тақырыптық өзектілігінде болса керек, Әмударияның төменгі ағысы туралы 
құнды  деректер  беретін  еңбекте  В.В.Бартольд  ғылыми  айналымға  алғаш  рет 
енгізген  жазба  деректердің  бірқатарына  сыни  көзқарас  тұрғысынан  қарап,  өз 
пайымдарының  шындыкка  жанасатындығын  дәлелдеп  береді.  Бір  жағынан, 
беделді шығыстанушылардың бірі -  де  Гуенің пікіріне,  геологтардың пікірлеріне 
қарсы шығып, тарихи пікірталаста жеңіп шығады.
Ғалымның  бүл  еңбегінің  қызығушылыкка  бөленуі,  оның Германияда  1910 
жылы неміс тілінде жариялануына сұраныс тудыруынан байқалады.
Ғалымның  аталмыш  күрделі  еңбегі  тарихшыларды, 
географтарды, 
геологтарды,  ихтиологтарды,  палеонтологтарды  аландатып  келген  әмудариялық 
ғылыми  мәселемен тығыз  байланысты  болды.  Орта Азияның ірі  өзендерінің бірі
-   Әмудария  Каспий  теңізіне  күйған  ба,  Узбой  Әмударияның  кұрғап  қалған 
арнасы  ма,  әлде  ертеде  пайда  болған  теңіз  бұғазы  ма  деген  сұрақтар  шешімін 
таппай келе жатқан ғылыми ортадағы күрделі мәселелер еді.
В.В.Бартольдтің Әмудария өзенінің қазіргі тарихи-географиялық орны мен 
оның  ортағасырда  Каспий  теңізіне  кұйғандығы  туралы  пайымдаулары  көп 
кешікпей  ғылыми  ортамен  мойындалды,  осы  тұрғыда,  ғалым  өзінің  тарихи 
зерттеулерінің  объективтілігі  геологтар  мен  географтардың  қателіктерінің 
анықталуына негіз болғандығын мақтан етеді.
«Арал 
теңізі 
мен 
Әмударияның 
төменгі 
бойы 
туралы 
деректер» 
шығармасында  кешенді  деректер  жинағы,  араб  авторларының  еңбектері  сыни 
тұрғыдан  зерттелген  сараптамалық  мәліметтер,  гидрогеография  мен  суландыру 
туралы  деректер  бір  арнаға  тоғыстырылған.  Бартольдтің  айтуынша,  «тарихшы 
ретінде  оның  бірінші  кезектегі  мақсаты  -   Әмударияның  қайда  кұйғандығын  білу 
емес,  Әмударияның  Каспий  теңізіне  кұйған  кезеңдегі  Әмудария  туралы  жэне  осы 
өлкеде  болған  оқиғалар  туралы  мәліметтерді  көптеп  жинау  болды,  себебі,  сол 
кезеңдегі авторлардың еңбектерінен жергілікті жерде болып жатқан оқиғалар туралы 
дәл  деректі  табу  қиын  еді,  ал  Каспий  теңізінің  қайда  кұйғандығын  жазудың  олар 
үшін  еш  маңызы  болған  жоқ»  [2,  С.  69].  Бартольд үшін  Әмудария  өзенінің әртүрлі 
кезеңдегі  ағысының бағыттарын  анықтаудың мәні  зор болды,  өйткені,  осыдан өзен 
арқылы  суландырылған жерлерді  анықтауға  болар  еді,  бүл  Орта  Азияның тарихын 
және жер бетін зерттеген барлық сала мамандары үшін қажет.
Ғалым  өз  алдына  қойған  мақсатын  сәтті  орындады  және  Әмударияның 
төменгі  ағысын  анықтау  үшін  оның  еңбегі  басты  еңбек  болды.  Бартольдтің 
табылған дәйекті деректер мен сыни пікірлерді саралап шығуы нәтижесінде, ХШ -  
XVI ғасырларда Әмударияның Узбой шатқалымен аққанын анықтауға қолы жетті.
Бүл  зерттеулерінің  В.В.Бартольд  үшін маңыздылығын,  біз  оның ташкенттік 
қайраткер  Н.П.Остроумовқа  жазған  хаттарынан  көреміз.  Ол  осы  еңбегі  туралы 
алғаш  рет  1901  жылғы  21  желтоқсандағы  хатында  айтады:  «Орыс  география 
қоғамының  Шығыс  бөлімінің  хаттары  жинағына  мен  бірнеше  мақала  басып 
жатырмын.  Әмударияның  бүрынғы  ағысы  туралы  фактілер  мені  ерекше 
қызықтырады,  себебі,  геологтар  мен  географтардың  зерттеулеріне  қарағанда 
тарихи  деректер  шындықпен  жанасады,  ХШ  ғасырдан  XVI  ғасырға  дейін 
Әмудария Каспий теңізіне күйып келгендігі туралы факті анық» дейді  [1, С. 5-11].

Бартольд  Әмударияның ХШ  ғасырдан  XVI  ғасырға  дейін  Каспий  теңізіне 
құйып  келгендігін  анықтады  және  бұл  фактінің  дүрыстығы  географтардың, 
геологтардың, 
палеонтологтардың 
(натуралистердің) 
арасында 
қолдау 
табатынына  сенімді  болды  [3,  С.  024-028].  В.В.Бартольдтің  Н.П.Остроумовқа 
жазған хатында:  «Мен үшін  бұл пікірдің дұрыстығы қуантарлық жайт,  дегенмен 
бүл  факт  методологиялық  көзқарас  тұрғысынан  да  маңыздылығын  жоймайды; 
Демек,  тарихшылардың  шындыкка  қол  жеткізу  бағытында  қолданатын  әдістері 
натуралистердің  тәсілдерінен  кем  түспейді,  қайта  натуралистер  кейде  қияли 
пікірге орын беріп жатады»  - деп жазады  [2, С.70].
Әмудария  өзенінің  қай  арнаға  кұйғандығы  туралы  әртүрлі  көзқарастар 
айтылып  келген.  Алайда,  өзеннің  Каспий  теңізіне  кұйғандығы  туралы  пікірді 
жазба  деректерді  саралай  келіп,  алғаш  рет  ғылыми  айналымға  енгізген 
В.В.Бартольд болатын.  Бұл туралы  1910 жылғы  15  қарашадағы Н.П.Остроумовқа 
жазған  хатында  ғалым:  «Өзінің  ғалым  ретінде  қарапайымдылығын  сақтай 
отырып,  мен  үшін  халықтың,  ғылыми  ортаның  жұмыстарымның  нәтижесін 
толық  мойындап,  қабылдағаны,  барлық  мақтау  мен  марапаттан  артық»  -  деп 
жазады  [1, С.  5-11].
1926  жылы  26  мамырда  Константинополь  кітапханаларындағы  жұмыстары 
туралы  баяндай  отырып,  ғалым  Н.П.Остроумовқа  жазған  хатында:  «Бируни 
еңбектерінің  алғысөзінде  Әмудария  туралы  жаңа  деректер  тауып  алдым.  Араб 
авторлары  Узбойдың  Сарыкамыс  шатқалынан  шығатынын  білмеген  және 
Балқандағы  Узбой  арнасын  жалғасы  деп  ойлап,  оны  Әмудариядан  бөлінген 
Хорезмнің жоғарғы оңтүстік шекарасы деп пайымдаған» - деп айтады [1, С. 5-11].
XX 
ғасырдың  50-жылдарында  Әмудария  шатқалы,  Сарықамыс  пен  Узбой 
аумақтарында  жүргізілген  көлемді  археологиялық-географиялык  зерттеулер 
нәтижесінде  В.В.Бартольд  үшін  жұмбақ  болған  мәселелер  басқа  қырларынан 
танылып,  оның  одан  әрі  кешенді  зерттеулер жүргізуіне  себеп  болды.  Ол  зерттеу 
мәселесінің  хронологиялық  шеңберін  кеңейтіп,  тарихқа  дейінгі  кезендерді  де 
қамтыды.  Неолит  дәуірінде  (б.з.д.  IV  -   П  мыңжылдықтарда)  Узбой  шатқалын 
адамдардың  мекендеу  фактілерінің  табылуы  бұл  зерттеулердің  маңызды 
жаңалығы  болды.  Кейінгі  зерттеулерде  белгілі  болғанындай,  энеолит  пен  қола 
дәуірлерінде  Узбой  шатқалын  адамдардың  мекендеу  фактілері  көрінбейді. 
Зерттеушілердің  пайымдауынша,  Узбой  шатқалы  б.з.д.  I  мыңжылдықта  өмір 
сүруін тоқтатқан болса керек.
Алғашқы  жазбаша  деректер  пайда  болған  тарихи  кезендерде  мынадай 
пікірлер  пайда  болды:  «Антикалық  кезеңде  (б.з.д.УІ  -   б.з.  ІУ  ғасырлары)  Узбой 
шатқалын  адамдардың  мекен  ету  көрінісі  одан  әрі  өзгерді.  Антикалық  кезенде 
отырықшы  тайпалардың  қоныстану  белгілері  мүлдем  көрінбейді».  Антикалық 
кезенде  отырықшы  тайпалардың  қоныстары  да,  б.з.  X  ғасырында  пайда  болған 
Узбой  шатқалымен  өтетін  сауда жолдары  да жоқ»  екендігіне  куәлік  етіледі.  Бұл 
зерттеулерді  жүргізуде  В.В.Бартольдтің  Стамбул  қаласынан  тапқан  1025  жылы 
жазылған Бирунидің географиялық шығармасынан үзінді ерекше роль атқарады.
В.В.Бартольдпен келтірілген тарихи деректер,  әсіресе ХІП -  XVI ғасырлар 
кезеңіне  қатысты  деректер  кейінгі  кездегі  жаңаша  зерттеулерде  дәлелін  тауып 
отырды,  тек  Узбой  өзені  ағысының  жылдамдығы  мен  көлемі  туралы  деректер 
ғана  сәйкес  келмейді.  Соңғы  зерттеулерде:  «Сарыкамыс  өзені  деңгейінің 
максимальды  түрде  көтерілуі  салдарынан  суы  аз  мөлшерде  және  аз  уақытқа 
Узбой  өзеніне  күюы  мүмкін.  Дәл  осы  уақытқа  (1392  -   1417  жж.)  шығыс 
авторларының  Узбой  өзенінің  тасуы  туралы  маңызды  деректері  сәйкес  келеді» 
[1,  С.  5-11].  Ғылымның  соңғы  жаңаша  тәсілдерін  қолдана  отырып,  зерттеу 
жүргізген  қазіргі  тарихшылардың  пайымдаулары,  В.В.Бартольдтің  жазбаша 
деректемелерді саралай отырып айтқан пікірлерімен дәлме-дәл келіп отыр.

В.В.Бартольдтің  «Ежелгі  заманнан  17  ғасырға  дейінгі  Арал  теңізі  мен 
Әмударияның  төменгі  бойы  туралы  деректер»  атты  еңбегі  ғылыми  сыннан  өтсе 
де,  уақыт  сынына  төтеп  бере  алған  жоқ.  Кейін  әртүрлі  сала  мамандарының 
қатысуымен Хорезм жерінде жүргізілген археологиялық  зерттеулер  нәтижесінде 
(С.П.Толстовтың археологиялық  экспедициясы,  т.б.)  бірқатар  мәселелер жаңаша 
зерделене  бастады.  Мәселен,  Узбой  шатқалының б.з.д.  I  мыңжылдықта жоғалып 
кеткендігі  белгілі  болды.  Ал  Әмудария  өзенінің  ағысы  туралы  пікірлер  әлі  де 
маңызын жойған жоқ.
О.Г.Большаков ғалымның «Ежелгі заманнан  17  ғасырға дейінгі Арал теңізі 
мен Әмударияның төменгі бойы туралы деректер»  атты еңбегін саралай отырып, 
бірқатар 
толықтырулар 
енгізді. 
«Әмударияның  төменгі 
ағысы 
туралы 
В.В.Бартольдтің  пайымдаулары  тарих  сынынан  өтті,  дегенмен  ол  өзен  Узбой 
арнасына ХІП ғасырдан XV  ғасырларға дейін күйып келген десе,  О.Г.Большаков 
Әмударияның Узбой арнасына күюы бүдан да аз уақытқа созылды деп,  оны ХІУ 
ғасырдың  соңынан  -   ХУ  ғасырдың  басына  дейін  деп  көрсетті.  Сонымен  катар, 
Узбой  шатқалындағы  керуен-сарайлар  туралы  кейбір  деректер  қайта  зерделеуді 
қажет  етті,  дегенмен  ғалымның  сүйенген  жазба  деректері  шындыкка  жанасып, 
дүрыстығыдәлелденді»  [4,  С.  94].
В.В.Бартольд  «Ежелгі  заманнан  17  ғасырға  дейінгі  Арал  теңізі  мен 
Әмударияның  төменгі  бойы  туралы  деректер»  атты  еңбегін  жариялаған  соң,  бір 
жылдан 
кейін  Петербург  университетінің  Шығыс 
тілдері 
факультетінің 
басылымында  деректерге  бай  және  кең  көлемдегі  Иран  елінің  тарихи 
географиясына  арналған  еңбегін  жарыққа  шығарды.  Иран  елі  ғалымды  бай 
тарихымен  қызықтырса,  бір  жағынан  оның  Орта  Азиямен  шектес  ел  ретіндегі 
тарихтағы  ролі  назарын  аударды.  Иранның  Орта  Азиямен  көп  ғасырлық  саяси 
және  экономикалық  байланыстары,  мәдениетіндегі  өзара үқсас  белгілердің болуы
-   В.В.Бартольдтің  Иран  елінің  тарихын  зерттеуінің  бірден-бір  алғышарттары 
болды.  Академиктің Иранның тарихи географиясына  арналған  бірқатар  еңбектері 
мен мақалалары «Шығармалар» жинағының УИ томына топтастырылды.
Қазақстанның  тарихи  географиясына  арналған  ғалымның  келесі  іргелі 
еңбегі -   «Түркістанды суландыру тарихына»  атты зерттеулер жинағы.  Бүл  еңбек 
ежелгі  жэне  орта  ғасырлардағы  Орта  Азияның  суландырылуы  туралы  ғалым 
зерттеу  жүргізген  сол  кезеңде  қолжетімді  болған  барлық  мәліметтерді  қамтиды. 
В.В.Бартольдтің  бүл  еңбегінің  тағдыры  жоғарыда  аталған  бірінші  еңбегінің 
тағдырына  қарағанда  өзгешелеу  болды.  Оны  ғалымның  «Мир  ислама» 
журналының  редакторлық  қызметінен  кетуіне  байланысты  1912  жылдың  28 
желтоқсанында  Н.П.Остроумовқа  жазған  келесі  бір  хатында:  «Мен  жүмысыма 
қатысты  сәтсіздігімді  сабырлықпен  қабылдадым  және  мазасыздыққа  жол  беріп, 
қол  кусырып  отыратын  жайым  жоқ.  Кітап  жазуда  қазіргі  қажеттілік  үшін 
жазылған кітап болса да,  оны кейінгі үрпақ оқитын болғандықтан,  кемшіліктерге 
мүлдем жол беруге  болмайды.  Жаңа ғана редакторлық жүмыстан қол үзгенім сол 
еді,  басқа басылымнан өтініш түсті -  В.И.Масальский мырза өзі басшылық ететін 
басылым атынан маған өлкені суландыруға қатысты өткен ғасырлардағы барлық 
басылымдарды  талдап,  жинақ  шығару  жөнінен  үсыныс  берді.  Іс  жүзінде  бүл 
еңбектің мәні зор болмақшы, кейін ол кезінде мүсылмандар тарапынан жойылған 
деп  айтылып  жүрген  өлкенің  жоғары  деңгейдегі  мәдениеті  жайында  дүрыс 
түсінік қалыптастыратынына сенімім мол»  - деп жазғанынан көреміз  [1,  С.  5-11]. 
Бүл  сөзінен  ғалымның  Орта  Азия  халықтарының  мәдениеті  жоғары  деңгейде 
болған,  орта  ғасырларда  арабтардың,  монғолдардың  шапқыншылығы  кезінде 
көптеп қиратылған, жойылған дегенге күдікпен қарағаны байқалады.

Кітап  бірінші  дүниежүзілік  соғыс  басталған  соң  жария  етілді,  алайда 
әскери  жағдайда  шықса  да  мүндай  еңбек  елеусіз  қалған  жоқ.  В.В.Бартольдтің 
1915  жылдың  24  наурызындағы  Н.П.Остроумовқа  жазған  хатында  былай 
делінген:  «Мүнда  ерекше  жаңалықтар  жоқ,  алайда  қиын  соғыс  жағдайына 
қарамастан  ғылым  алға  жылжып  келеді.  Менің  жер  бөлінісі  Басқармасының 
тапсырмасымен  шығарған  еңбегім  пайдалы  іс  болды,  осы  кітап  арқылы  олар 
археологияның суландыру  жүмыстары үшін маңыздылығы  мен  бүл үғымдардың 
тығыз  байланыста  екендігін  түсінді.  Хиуа  хандығының  зерттеу  орталығының 
бастығы  маған  Өлке  тарихының  археологиясын  зерттеуге  кызығушылық 
танытып  жүрген  ғалымды  қандай  да  бір  мекеменің  атынан  қаржыландырып,  іс- 
сапарға жіберу мүмкіндігін қарастыру жөнінен үсыныс берді»  [1, С.  5-11].
В.В.Бартольдтің  ғылыми  мұрасында  «Түркістанды  суландыру  тарихына» 
еңбегі  алдыңғы  қатардан  орын  алады.  Ол  ортағасырлық  суландыру  жүйесінен 
толық  хабар  беретін  бірден-бір  іргелі  еңбек  болып  табылады.  Орта  Азиядағы 
ежелгі жэне  орта ғасырлардағы жерді суландыру ісімен шүғылдануға бет бүрған 
кез-келген зерттеуші осы еңбектің көмегіне жүгінеді.
Сонымен  қатар,  Бартольд  осы  еңбегін  жазуда  халықтык-шаруашылык 
сипаттағы  мәселені  шешуде  өлкенің  тарихи  географиялық  фактілерін  пайдалы 
етуге  тырысты,  оған  сол  кезендегі  басты  мәселе  -   Түркістанды  жасанды 
суландыру мәселесінің шешімін табуға үмтылу фактісі тән болды.
Ғалым 
В.А.Ромодиннің 
пайымдауынша, 
В.В.Бартольдтің 
тарихи 
географиялық  зерттеулерді  жүргізуі  барысында  Н.В.Ханыков  пен  И.П.Лерхтің 
бағалы  еңбектері  негіз  болып,  жол  сілтеуші  қызметін  атқарды,  өйткені  ғалым 
олардың  еңбектерін  өте  жоғары  бағалады.  Сондай-ақ,  В.В.Бартольдтің  «Монгол 
шапқыншылығы  дәуіріндегі  Түркістан»  еңбегі  мен  А.В.Жуковскийдің  «Каспий 
маңы өлкесінің көне ескерткіштері. Көне Мервтің қирандылары» еңбегінің арасында 
көптеген  үқсастықтардың  болуы  -   олардың  зерттеу  жүргізуде  бірдей  тәсілдерді 
қолдануынан және біртекті мәліметтерді пайдалануынан болса керек [5].
Академик  В.В.Бартольдтің  Орта  Азияның  тарихи  географиясына  арнаған 
жоғарыда  айтылып  өткен  ірі  еңбектері  -   қазақ  тарихын  зерттеудегі  мол  мүрасы 
болса,  оның Қазақстанның қалалары мен өзендері туралы мақалалары да бір төбе 
болып  табылады.  Атап  айтсақ,  оның  бірқатары  «Шығармалар»  жинағының  Ш 
томына  енгізілген  «Баласағүн»,  «Шу»,  «Тараз»,  «Түркістан»,  «Шымкент»,  «ХШ 
ғасырдағы  Түркістан  өлкесі»,  «Ыссықкөл»,  «Іле»,  «Әмудария»,  «Әмударияның 
Каспий теңізіне күю мәселесі туралы» атты мақалалары.
В.В.Бартольд  1893-1894  жылдардағы  Орта  Азияға  жасаған  іс-сапарында 
Шу өңіріндегі археологиялық және сәулет ескерткіштерімен танысып,  Баласағүн 
қаласының орнын тауып,  оны зерттеудің тарихи мәні зор екенін жазған жэне осы 
жүмбақты  шешуге  өзі  де  әрекет  жасаған.  Бүған  дәлел  ретінде,  оның 
ортағасырлық  араб  авторлары  -   Әл-Макдиси,  Якут,  Ибн  ал-Асирдің  деректерін 
талдай  келіп,  «Баласағүн»  атты  мақаласында  «Баласағүн  -   Орта  Азияда 
орналасқан  қала,  оның  нақты  түрған  жерін  табу  мүмкін  болмай  келеді.  Көріп 
отырғанымыздай,  қаланы,  орысша Түркістан облысының батыс бөлігінен,  қазіргі 
Жетісу  аймағынан  іздеген  дүрыс,  сәйкесінше  Шу  өңірінен,  себебі  қазірде  бүл 
жерлерде  көптеген  қалалар  болғандығы  анықталып  отыр»,  -  деп  жазғанын 
келтіруге  болады  [4,  С.  355-357].  Алайда,  ғалым  ортағасырлық  Баласағүн 
қаласын  зерттеп,  оның  орнын  табу  мәселесін  казак  тарихы  ғылымының  өзекті 
мәселелері  қатарына  енгізді,  оны  анықтауға  қажетті  мәліметтердің  жеткіліксіз 
екендігін мойындап,  болашақтың еншісіне қалдыруды жөн көрді.

Егемен  еліміздің тел  тарихы  мен  мәдениетін  зерттеп,  дамыту  мақсатында 
к с й і н г і
 
жылдары  жүзеге  асырылган  «Мәдени  мүра»  бағдарламасы  еліміздің 
әлеуметтік-мәдени  өміріне  үлкен жаңалықтар алып  келді.  Солардың бірі  ретінде 
белгілі  тарихшы,  археолог жэне  этнолог ғалым  Шәлекенов  Уахит Хамзаүлының 
монографиялық 
еңбегінің 
жарық 
көруін 
айтуға 
болады. 
Профессор 
У.Х.Шәлекенов  өз  монографиясында  30  жыл  бойы  жинақталған  қүнды 
археологиялық  жәдігерлер  мен  тарихи  деректерге  талдау  жасап,  көне  қалалар 
туралы  қүнды  мәліметтер  береді.  Әсіресе,  ортағасырлық  тарихи  қала  -  
Баласағүнның 
түрған 
жерін 
анықтап, 
оның 
ортағасырлардағы 
түркі 
мемлекеттерінің  әлеуметтік-саяси,  экономикалық  және  мәдени  орталығы 
болғанын дәлелдеп берген  [6].
Баласағүн 
қаласы 
туралы 
тарихи 
жазба 
деректер 
ортағасырлық 
ғалымдардың,  саяхатшылардың  еңбектерінде  азды-көпті  кездеседі.  VHI-IX 
ғасырларда  өмір  сүрген  Әл-Хорезми  дүниежүзілік  географиялық  карта  жасап, 
Шу,  Талас,  Жетісу  өңірлеріндегі  түрлі  қалаларды  картаға  түсірген,  олардың 
координаттарын  белгілеген.  Солардың  ішінде  Баласағүн  қаласы  да  бар. 
Ортағасырлық  ғалым  Әбу-Райхан  Әл-Бируни  /Х-ХІғ./  жэне  араб  саяхатшылары 
Ибн  Хордадбек  /IX  ғ./,  Әл-Хамадани  /X  ғ./,  Әл-Мақдиси  /X  ғ./  өздерінің 
еңбектерінде Баласағүн қаласы жөнінен аздаған мәліметтер келтіреді.
Ортағасырлық  тарихшылардың  ішінде  Баласағүн  туралы  жан-жақты 
мағлүмат  берген  -   Махмүд  Қашқари.  У.Х.Шәлекенов  «Ү-ХІІІ  ғасырлардағы 
Баласағүн қаласы»  деген еңбегінде М.Қашқаридың сызған дөңгелек картасы мен 
«Диуани  лүғат  ат-түрік»  ғылыми  мүрасынан  көптеген  деректер  келтірген. 
М.Қашқари  өзінің  еңбегінде  табиғи-географиялық  жағдайды  ескере  отырып, 
Баласағүн  екі  таудың  арасында  орналасқан  деген  қорытынды  жасаған.  Олар 
Ақтөбе  /Баласағүн/  қаласының  солтүстік  шығысында  созылып  жатқан  Жайсан 
тауы мен оңтүстігінде Қырғыз Алатауы болса керек.
Ортағасырлық  ғалымдардың  зерттеулеріне  қарасақ,  Баласағүнды  түркілер 
әртүрлі атаған.  Соның ішінде М. Қашқаридың деректері шындыққа жанасады, ол 
бойынша  қаланың  аты  екі  сөзден  түрады:  Бірінші  сөз  «бала»  -  «жас»  деген 
үғымды  білдірсе,  екінші  сөз  «сағүн»  Түркеш  мемлекетінде  билеушілерге 
берілетін  «Хақан»  деген  үғымды  білдіреді.  Яғни,  «Жас  хақан»  -  Баласағүн 
қаласының  этимологиясы.  Сонымен  катар,  М.Қашқаридың  еңбегінде  «Шу  — 
Баласағүнға жақын шаһар...»  деп жазылған.  Тарихта белгілі,  Түрік,  Түркеш және 
Қарлұк  кағанаттарын  және  басқа  да  мемлекеттерді  хақандар  басқарған. 
М.Қашқаридың  деректеріне  сүйенсек,  Батыс  Түрік  қағанатында  VIII  ғасырдағы 
атақты  хақандардың  бірі  —  Шу  есімді  хан  болған.  Ол  Баласағүн  қаласының 
жанынан жаңа  қала  салдырған және  оны  өз  есімімен  Шу деп атаған.  Профессор 
У.Х.Шәлекеновтің  ғылыми  болжамдары  бойынша,  бір  қаланы  өзінің  есімімен 
Шу деп,  ал екіншісін Баласағүн,  яғни  «жас хақанның»  қаласы деп атағаны жазба 
деректермен  дәлелдене  түседі.  Ал  бізге  ортағасырларда  әр  қаланың  өзінің  жеке 
билеушісі  болғаны  тарихтан  белгілі  және  билеушілер  көптеген  жағдайларда  өзі 
салдырған,  өзі билеген қалаларға өз есімін беріп отырған.
В.В.Бартольд 
деректерге 
сүйене 
отырып, 
Баласағүн 
қаласының 
мүсылмандық  империядан  тыс  жерде  жатса  да,  VHI  ғасырдың  өзінде 
мүсылмандық  кала  болғандығын  айтады.  «Низам  аль-мульктің  айтуынша,  942­
943  жылдары  қалада  басқыншылар  «кәпір  түріктерге»  қарсы  соғысқа  дайындық 
жүргізілген,  кейін  басқыншылар  да  ислам  дінін  қабылдаған.  Илектер  кейін 
Мәуереннахрды  жаулап  алған;  бүл  әулеттің  ең  бірінші  билеушісі  955-956 
жылдары  өлген  Сатүк  Богра-хан  болған.  Ибн  ал-Асирдің  айтуынша,  960-961

жылдары  200  мың  шатыр  түрік халқы  ислам  дінін  қабылдаған»,  -  деп  келтірген 
ғалымның сөзіне қарағанда,  ортағасырда Баласағүн қаласының мүсылмандықтың 
алтын діңгегі болғанын көреміз.
В.В.Бартольдтің пайымдауынша,  Баласағүн қаласы ортағасырда гүлденген 
қала  болғанымен,  XIV  ғасырдың  басына  дейін  өмір  сүрген.  Бүл  туралы  ғалым 
өзінің  қалаға  арнаған  мақаласында  «1218  жылы  монғолдар  шапқыншылығы 
кезінде  Баласағүн  қаласы  қарсылықсыз  беріліп,  олардың  тарапынан  «жақсы 
қала»  -  Гобалық  деген  атқа  ие  болған,  бірақ  жергілікті  түрғындар  арасында  өз 
есімін  сақтап  қалған.  Монғолдардың  иелігінде  болғанда  қала  есімі  сирек 
айтылады.  Мухаммед  Хайдар  кезінде  Шу  өзенінің  бойынан  1311-1312  жылдары 
қайтыс  болған  имам  Мухаммед  Факих  Баласағүнидің  зиратын  көруге  болатын, 
сәйкесінше  XIV  ғасырдың  алғашқы  онжылдығында  қала  Баласағүн  атымен 
белгілі  болғандығын  көреміз.  Ал  кейін  Әмір  Темірдің шапқыншылық соғыстары 
кезінде  Баласағүн  қаласы,  сондай-ақ  Шу,  Іле,  Талас  өзендері  бойындағы  барлық 
қалалар  туралы  мүлдем  айтылмайды.  Демек,  XIV  ғасырдағы  тақ  үшін  талас- 
тартыстар  кезеңінде  қала  біржола  жойылған  болса  керек.  Мухаммед  Хайдардың 
деректері  бойынша,  XVI  ғасырдың  ортасында  Баласағүн  мен  Гобалық  есімдері 
тек деректерден  белгілі  еді,  ал  қаланың орны  қазіргідей  мүлдем  белгісіз  болды» 
деп жазады.
Шу  алқабын  1927  жылы  М.Е.Массон,  1938-1939  жылдары  Л.Н.Бернштам 
зерттеді. 
Л.Н.Бернштам 
өзінің 
«Тарихи 
топографияға» 
атты 
еңбегінде 
Қырғызстандағы 
Тоқмақ 
қаласының 
оңтүстік 
батысында 
орналасқан 
ортағасырлық Ақбешім қаласын Баласағүн қаласы деп қате  қорытынды жасаған. 
Алғашында  осы  пікірге  «Көне  Баласағүн  қазбалары»  еңбегінде  Л.Р.Кызласов  та 
қосылған,  алайда  осы  қаланы  бірнеше  жыл  зерттеген  ғалым  кейін  өз  пікірінен 
бас  тартқан,  себебі,  оның  ойынша  Ақбешім  X  ғасырда  өмір  сүруін  тоқтатқан. 
Осы  пікірлердің  қате  екендігін  өз  мақаласында  В.В.Бартольд  үлкен  сеніммен 
атап  өтеді,  бірақ  бүлардың  шынымен  қате  пікір  екендігін  У.Х.Шәлекенов  өзінің 
ғылыми еңбегінде  [7]  жан-жақты дәлелдеп шықты.
У.Х.Шәлекенов  «V-ХІІІ  ғасырлардағы  Баласағүн  қаласы»  деген  ғылыми 
монографиясында  Жамбыл  облысының  Шу  ауданындағы  Ақтөбе  қонысының 
Баласағүн  екенін  дәлелдейтін  М.Қашқари  жазып  кеткен  тағы  бір  деректерге 
сүйенеді.  Өзіміз  көріп  жүрген  «Тасөткел»  су  қоймасының  солтүстігінде  600 
метрдей  жерде  орналасқан  Әулиетау  жоталары  және  қазіргі  Жайсан  тауы  ол 
кезде  Бақырлықтау /мысы көп тау/ деп аталған.  Баласағүн қаласының темір,  мыс 
өндіретін кен орындары осы Бақырлықтауда болғаны дәлелденіп отыр.
Баласағүн қаласындағы қазба жүмыстары кезінде табылған теңгелер жазба 
деректердің  дүрыстығына  көз  жеткізеді.  Нумизматиктер  Р.3.Бурнашова  мен
О.И.Смирнов  теңгелердегі  «Шу»  деген  жазуды  әртүрлі  ғылыми  әдістермен 
толық  анықтады.  Осы  теңгелерді  талдаудың  нәтижесінде  Баласағүн  қаласын 
салдырған  Түркеш  мемлекетіндегі  хақандардың  бірі  Шу  екендігі  дәлелденді. 
Сонымен бірге  теңгедегі  «Түркеш теңір хақанның теңгесі»  деген жазу Баласағүн 
мен Шу қалаларында Шу есімді жас хақанның билік жүргізгенін анықтай түседі. 
Демек,  Шу  және  Баласағүн  қалаларының  өзара  жақын  орналасқандығы  және 
олардың билеушісі бір болғандығы тарихи деректермен дәлелденіп отыр.
Академик  «Түркістан»  және  «ХПІ  ғасырдағы  Түркістан  өлкесі»  атты 
мақалаларында Түркістан үғымының бүрындары белгілі бір түтас территорияның 
аумағын көрсеткенін сипаттап жазады және әлі күнге дейін тарихи есімін сақтап 
қалған көне қаланың тарихи географиясына сипаттама береді.

В.В.Бартольдтің пайымдауынша,  Түркістан сөзі парсы тілінен енген,  оның 
мағынасы  -   «түркілер  елі»  дегенді  білдіреді.  Ғалым  бүл  аумақтың  түркілер  елі 
деп  аталуы  Түркістан  аумағының  Иранмен  шектескен  оңтүстік  шекарасын  сол 
кезенде  түркілердің  мекен  етуінен  туындағанын  жазады.  Орта  Азияда  б.з.  VI 
ғасырында  пайда  болған  түркілер  Окс  өзеніне  дейін  (Әмудария  өзенінің  көне 
атауы)  келген,  сасанидтер кезеңінде  түркілер елі  Окс  өзенінен  солтүстікке  қарай 
басталған.  Табари  айтқан  аңыз  бойынша  Окс  өзені  түркілер  мен  парсылар 
арасындағы шекара болған.  XVI ғасырда өзбектердің жаулап алуына байланысты 
Әмудариядан  оңтүстікке  қарайғы  территория  жаңадан  Түркістан  деп  аталады. 
Патша  үкіметі  кезеңінде  1867  жылы  Түркістан  генерал-губернаторлығы 
қүрылды,  оның  орталығы  -   Ташкент  қаласы  болды.  Кейін  Кеңес  Одағында 
«Түркістан» сөзінің этнографиялық сипаты жөнінен қолданылуы тысқары қалды. 
Революциядан  кейін  бірнеше  жыл  астанасы  Ташкент  қаласы  болған  Түркістан 
Республикасы 
өмір 
сүрді, 
алайда 
бүрынғы 
генерал-губернаторлығының 
территориясынан әлдеқайда кішірек болды, генерал-губернаторлықтың солтүстік 
бөліктері  Қырғыз  республикасына  қосылды.  1924  жылы  географиялық  атаулар 
үлттық  негіздерді  басшылыққа  ала  отырып  белуге  байланысты  Өзбекстан, 
Түрікменстан,  Тәжікстан  республикалары  деген  атауларға  ие  болды,  осы 
себептермен кейін бүл аумақ Орта Азия деп атала бастады  [4, С.  518-520].
Сонымен  қатар,  Түркістан  -   Орта  Азия  мен  Қазақстандағы  ең  көне 
қалалардың  бірі.  Ол  туралы  алғашқы  деректер  араб  жазбаларында  IV-IX 
ғасырлардан  бастап  Шавғар  деген  атпен  кездесе  бастайды.  Араб  тарихшы- 
географы  Әл-Истахри  ибн  Хордадбек  өз  жазбаларында:  "Көне  Шавғар  XI 
ғасырға дейін  өмір сүрген де, XI ғ.  бастап қала орталығы Яссыға көшті",  -  дейді. 
Бүл деректерді қазіргі біздің археолог ғалымдар да растайды.
Ал  қорық  ғылыми  қызметкерлердің  зерттеуі  бойынша,  Қытай  санекрит 
жазбаларындағы  деректерге  қарағанда,  Түркістан  қаласы  біздің  дәуірге  дейінгі 
ІІ-Ш  ғасырлардағы  өмір  сүргендігі  және  сол  кездің  өзінде  ірі  мәдени  және 
рухани  орталық  болғандығы туралы  болжамдар  айтылып жүр.  Мысал  келтіретін 
болсақ,  сол кездегі Қарахандық билеушілердің осында әкелініп жерлене бастауы, 
атап айтқанда,  Отырар  билеушісі Ілияс ханның жерленуі,  тіптен Сайрамда туып- 
өскен  Ахмет Иассауидің де  Түркістан  жерінде  түрып,  осында  жерленуі  жайдан- 
жай емес екендігі анық.
XIV ғасырда,  яғни А.Иассауи кесенесі салынғаннан кейін,  Түркістан бүкіл 
түрік тілдес халықтардың діни орталығына айналып,  "Хазрети Түркістан" немесе 
“Кіші  Мекке"  атанды.  Бүл  болжамды  академик  В.В.Бартольд  да  қолдайды.  Оны 
ғалымның  «Түркістан»  мақаласында  «Түркістан  -   өзбектер  билігі  кезінде  пайда 
болған  Сырдария  өзенінің  орта  ағысындағы  кала.  Араб  географтарының 
деректері  бойынша,  бүл  жерде  X  ғасырда  Шавгар  деген  қала  болған,  бүл 
қоныстың  қалдықтары  табылған  жоқ.  Әмір  Темір  кезінде  ХИ  -   XIV  ғасырларда 
бүл қоныстың атауы Иасы болған. Алғаш рет монғолдар шапқыншылығы кезінде 
анықталған  Ахмет  Иассауи  ғибадатханасына  байланысты  қаланың  мәртебесі 
артқан.  Тамаша  кесенені  Әмір  Темір  түріктердің  арасында  ислам  дінін  енгізген 
адамға  арнап  салдырған,  түріктер  елін  қорғаушы  әулие  Хазрет-и  Түркістан  деп 
аталған,  қаланың атауы  осы  есімнен туындаған  болса  керек»,  -  деген  сөздерінен 
анық  байқауға  болады.  Бүдан  көретініміздей,  ғалым  Түркістанның  ірі 
ортағасырлық 
қала 
болғанымен 
қатар, 
оның 
білім 
мен 
ғылымның, 
мүсылмандардың діни орталығы болғандығын мойындаған.
XV  ғасырда  Түркістан Сырдария өңірінің  саяси  және  экономикалық 
орталығына  айналып,  1598  жылы  ол  біржолата  қазақ  хандығының  орталығы 
болады.  Бүған  дәлел  -   А.Иассауи  кесенесі  төңірегіне  қазақ  хандарының 
жерленуі.

Түркістан  қаласы  сонымен  қатар  ортағасырдың  өзінде  ірі  білім  орталығы 
болғандығы  белгілі.  Оның  мәдени  өмірінде  дәруіш  ақындардың,  ислам дінін 
уағыздаушылардың да шығармалары үлкен орын алады.
Олардың  қатарына  Ахмет Иассауидан  бастап,  оның  шәкірттері  Сүлеймен 
Бақырғани, Ахмет Жүгінеки, Жүсіп Баласағүндарды жатқызуға болады.
Ғалым 
В.В.Бартольд 
«Түркістан» 
мақаласында 
И.Мушкетовтің 
«Түркістан»,  В.И.Масальскийдің  «Түркістан  өлкесі»,  А.И.Добросмысловтың 
«Сырдария  облысының  қалалары»,  М.Массонның  «Қожа  Ахмет  кесенесінің 
салынуы туралы» еңбектерін пайдаланған.
Профессордың  «ХПІ  ғасырдағы  Түркістан  өлкесі»  атты  мақаласында  ХШ 
ғасырдың  басында  Орта  Азия  тарихындағы  ең  ірі  оқиғаның  бірі  -   монгол 
шапқыншылығы  кезінде  болған  өлкедегі  өзгерістер  туралы  жазған  қытай 
саяхатшысы Чан-чуньнің деректері талданған.
В.В.Бартольд  мақалада  қытай  саяхатшысы  Чан-чуньнің  жазбаларына 
жоғары  баға  береді:  «Орта  Азияның  тарихын  зерттеу  үшін  саяхатшылардың 
әңгімелерінің  маңызы  өте  зор,  себебі  тарихшылар  жазбаларында  елдегі  сыртқы 
оқиғаларға  ғана  тоқталып,  оның  ішкі  өмірі  туралы  ештене  айтпайды.  Осы 
түрғыда,  географиялық  шығармалар  қүнды  болып  табылады.  X  ғасырдағы  араб 
географтарының  еңбектерінен  біз  тек  осы  уақыттағы  ортағасырлық  Азия  өмірі 
туралы жалпы түсінік ала аламыз.  Ал X ғасырдан XIII ғасырға дейінгі елдің өмірі 
туралы  толық  сипаттаманы  Чан-чуньнің  саяхатына  дейін  ешкім  бере  алмады» 
[4, С.  237-243].
Ғалым  мақаласында саяхатшы әңгімесінің тек Түркістан  өлкесіне  қатысты 
бөлігін  ғана  алып,  қытай  саяхатшысының  Шу  өзенін  кесіп  өтуінен  бастап  қазақ 
тарихына қатысты барлық жүрген жолының бағыттарын сипаттап жазады. Ғалым 
сипаттамасында 
қытай 
саяхатшысы 
Чан-чуньнің 
философ 
Лао-цзыдың 
ізбасарлары дао монахтарының әулетінен шықкандығын,  оның даналығы туралы 
аңыз Шыңғыс ханға да жетіп,  ханның онымен кездесуге асық болғандығын және 
саяхатшының  Түркістан  жеріне  келгендегі  басты  мақсаты  -   ханның  қанды 
соғыстарды  жүргізуіне  тоқтау  салу,  халықтың  игілігі үшін  қызмет  етуіне  ықпал 
ету болғандығын ерекше атап көрсетеді.
Шығыстанушының  қазақ  халқының  қалалар тарихын  зерттеудегі  қомақты 
үлесі  -  «Тараз»,  «Шымкент»  атты мақалалары деп айтуға болады.  Бүл еңбектер -  
қазақ  тарихының  тереңнен  басталғандығының,  оның  қойнауында  сәулеті 
жарасқан 
қалалардың 
болғандығының, 
дала 
өркениетімен 
қатар 
қала 
өркениетінің  дамығандығының  жарқын  көрінісі.  Сонымен  катар,  ғалым  Тараз, 
Шымкент қалаларының  ортағасырлық тарихи  орнын дәл  анықтап жазып,  оларға 
сипаттама берді.
Тараз  бүл  -   Орта  Азиядағы  Талас  өзенінің  жэне  осы  өзеннің  бойында 
орналасқан  қаланың  арабша  аты.  А.Н.Бернштам  жүргізген  археологиялық  казба 
жүмыстарының  нәтижесінде  бүл  қаланың  Талас  жазығындағы  Жамбыл 
қаласының  орнында  болғаны  расталды  және  оның  гүлденген  кезеңі  XI  -   XII 
ғасырлардаҚарахандар дәуірінде болғаны анықталды  [4,  С.  495-496].  Оған дәлел 
ретінде,  Таразда  сақталған  әйгілі  Қарахан  кесенесін  (Х-ХІ  ғғ.),  қаланың 
оңтүстік-батысына  таман  18  км  жерде  Айша-Бибі  (ХІ-ХІІ  ғғ.)  және  Бабаша- 
Қатын  (Х-ХІ ғғ.)  кесенелері сияқты ескерткіштерді айтуға болады.  XVIII  ғасырда 
бүл  қала Әулие-Ата деп аталған.  Кейін  1997 жылы  8 қаңтарда Жамбыл қаласына 
бүрынғы тарихи көне аты -  Тараз атауы қайтарылды.
Монғолдар  дәуірінде  Тараз  атауымен  катар  Янги  атауы  коса  айтылып 
жүрді,  алғаш  рет  бүл  дерек  ал-Омари  жазбаларында  кездеседі.  Тарихи

жазбаларда  Янги  атауы  жиі  кездесіп,  Мирхонд  жазбаларында  тіпті  Янги-Тараз 
деп қүрама түрде де жазылган.  В.В.Бартольдтің «¥лыгбек»  шыгармасында Тараз 
қаласы  Янги-Тараз  деп  келтірілген.  Мухаммед  Хайдардың  деректері  бойынша, 
Янги -  Тараз қаласының монголша есімі болган, Мэуереннахрда Янги қаласынан 
шыққан  адамдар  түрган,  оларды  «янгилиг»  деп  атаган.  Бірақ  бүл  кезенде  Янги 
қаласы  болмаган,  оның  орнында  қираган  үйінділер  көп  болган,  олардың  ішінен 
қайсысы Янги қаласына тиесілі екендігін ажырату қиын болган.  Бүған қараганда, 
Тараз  қаласы  XI-ХП  ғасырлар  түсында  ірі  қалалардың  бірі,  сауда-саттық  пен 
өркениеттің  орталығы  болғандығын  көреміз,  оның  қираған  үйіндіге  айналуы 
монғолдар шапқыншылығының зардаптары болса керек.
Шымкент  -   Сырдария  өзенінің  арналарының  бірі  Арыс  өзеніне  қүятын 
Бадамның  оң  жақ  жағасында  орналасқан  қала.  Табиғаты  тамаша  қала  Орта 
Азияның  басқа  қалаларынан  климатының  жылылығымен  және  зәмзәм  суымен 
ерекшеленеді,  мүнда  жаз  айларында  Ташкенттен  көптеген  орыс  отбасылары 
демалуға келеді. XIX ғасырдың соңғы он жылдығында Шымкент уезінде  17  орыс 
деревнялары  болған,  ал  жергілікті  елді  мекендерден  көптеген  ескі  үйінділерден 
түратын  тек  Сайрам,  немесе  араб  географтарының  еңбектерінде  Исфиджаб  деп 
аталатын  қоныс  болған,  патша  үкіметі  кезінде  ол  жылқы  жәрмеңкесімен 
маңызды  роль  атқарған.  Сонымен  катар,  дәнді  дақылдардан  бидай  егілген,  ал 
1897  жылдан  бастап  мақта  плантациялары  болған.  Мақта  егуден  алғашқы 
жылдары  320 000  кг  өнім  алынса,  кейін  800  000  кг  өнім  алуға  дейін  қол 
жеткізілген.  Шымкент  қаласының  маңызы  сантонин  дайындалатын  дәрілік  шөп 
өсірілуімен  халықаралық  деңгейде  жоғары  болған,  жылдық  өнім  Гамбург 
қаласына жіберіліп,  онда элем бойынша оның бағасы белгіленген  [4, С.  563-564].
Шереф  ад-дин  Йездидің  «Зафар-наме»  шыгармасында  Шымкент  -  
«Сайрам  маңындағы  қоныс»  ретінде  келтірілген,  ХУПІ  ғасырдың  бірінші 
жартысында  Сайрамды  қалмақтар  басып  алғанда  да  осылай  айтылған.  Бүл 
аумақтың  басты  қаласы  ретінде  үнемі  Сайрам  қаласы  айтылып  жүрген,  ал 
Шымкенттің  қала  дәрежесіне  көтерілуі  тек  соңғы  XIX,  XX  ғасырларда  болса 
керек.  1864  жылы  орыс  әскерлері  басып алған  кезде  Сайрам қаласын тып-типыл 
етіп қиратқан,  осыдан кейін Сайрам қала ретінде тарих сахнасынан жойылған.
Бүл мақалада В.В.Бартольдтің тарихи негізде үлесі -  Шымкент қаласының 
тарихи  географиясына  сипаттама  беруімен  қатар,  оның  патша  үкіметі  кезіндегі 
экономикалық орнына,  тіпті қаланың дәрілік шөп өсіруден халықаралык  аренаға 
дейін көтерілгендігіне тоқталуы болып табылады.
Академик  В.В.Бартольдтің  Қазакстанның  тарихи  географиясын  зерттеудегі 
ролі, оның өзендер тарихын зерттеуімен арта түседі. Ғалымның «Шу»,  «Ыссықкөл», 
«Іле»,  «Әмудария»,  «Әмударияның  Каспий  теңізіне  күю  мәселесі  туралы»  атты 
мақалаларының қазақ тарихындағы мәні зор.  Профессор мақалаларында өзендердің 
тарихи  географиясын  жазып  қана  қоймай,  олардың  ортағасырлық  тарихына, 
географиялық және экономикалық маңызына тоқталып өтеді.
Шу  -   Теріскей  Алатау  тауынан  бастау  алып,  Ыссықкөлдің  батыс  шетіне 
шамамен  6  км-ге  дейін  жақындап,  бүған  Күтемалды  өзен  тармағын  бөледі, 
жоғарғы  ағысы  Қошқар  деп  аталады.  Өзен  Буам  шатқалы  арқылы  өтіп, 
оңтүстікте  Үлкен  және  Кіші  Кебін,  ал  солтүстікте  Ақсу  және  Курагаты  өзен 
тармақтарымен  қосылып,  шамамен  920  км ағып  өтіп,  Сырдария  өзені арнасынан 
110  км  кашықтықтағы  Саумал-көл  шағын  өзеніне  келіп  күяды.  Шу  Сырдария 
облысының  оңтүстік  шекарасын  Семей  және  Ақмола  облыстарынан  бөліп 
түрады, шығысында жартылай Жетісу облысынан бөледі  [4, С.  567-570].

Қытай тарихшысы  Сюань Цзанның деректері  бойынша  б.з.  VII ғасырында 
Шу  өңірінде  қоныстар  мен  сауда-саттық  қала  болған.  Ол  Шудан  Әмудария 
жағасына  дейінгі  аумақты  бірегей  мәдени  аумақ  деп  қарастырады.  Сол  кезенде 
Шу  өңірі  арқылы Қытайдан  Батыс  Азияға  қарай  екі  ірі  сауда  жолы  өткен.  Бұған 
дәлел  ретінде,  Шу  өңірінің  бірқатар  қоныстары  -   Мерке,  Ашпара географиялық 
атаулары сақталғандығын айтуға болады.
Көне  араб  деректері  бойынша,  бүл  жерде  бірқатар  қалалардың  болғаны 
туралы  айтылады,  мәселен  Невакет,  Суяб  қалалары. 
Суяб  қаласының 
ортағасырлық түркі  мемлекеттері  тарихында ролінің үлкен  болғанын  білеміз,  ол 
мемлекет астанасы,  ірі сауда орталығы да болған.
XIX  ғасырға  дейін  әртүрлі  тайпалар  мекендеп,  бір-бірінің  орнын  басып 
отырған  Шу  жазығында  ислам  діні  тараған  еді.  Кейін  бүл  территорияны  Қоқан 
ханы  басып  алып,  Сырдарияның  төменгі  ағысынан  Іле  шатқалына  дейінгі,  Шу 
өзенінің  Мәуереннахр  жерінен  өтетін  тармағы  бойындағы  барлық  көшпелі 
тайпалардың  қоныстары  пайда  болды.  Олардың  арасындағы  ірі  қамалдар  -  
Пішпек және Тоқмақ.  Алайда  1860 жылы орыс әскерлері Қастек шатқалынан Шу 
жазығына  өткенде  екі  қамал  да  басып  алынып,  қиратылған  болатын.  Пішпек 
қамалы қазіргі Қырғызстанның астанасы Бішкек қаласы болып табылады.
Іле  -   Орта  Азиядағы  ірі  өзен.  Оның  екі  қайнар  бастауы  Текес  пен  Күнгес 
Тянь-Шаньнің  солтүстік  жотасынан  басталады,  екеуі  қосылған  соң  өзен  Іле  деп 
аталып,  930  км  ағып  өтіп  Балқаш  теңізіне  күяды.  Өзеннің  ені  кейбір  түста  1  км 
болады.  Текестің  жоғарғы  ағысы  мен  Іленің  төменгі  ағысы  Ресейге  тиесілі, 
Күнгес,  Текестің  төменгі  ағысы  мен  Іленің  жоғарғы  ағысы  Қытайға  тиесілі. 
Өзеннің  көптеген  салалары  бар,  олардың  негізгілері,  қытай  территориясында  -  
Каш,  орыс жерінде -  Шарын,  Шілік  [4, С.  433-434].
Іле  алғаш  рет  қытайдың  Тан  династиясы  тарихында  б.з.  VII-X 
ғасырларында  келтіріледі,  сол  кезенде  маңызды  жолдардың  бірі  -   Қытайдан 
Түркістанға қарай жол Іле жазығы арқылы өтті.  Іле өзені атауы кездесетін ежелгі 
мүсылман  деректерінің  бірі  -   Худуд  ал-алам.  Мүсылман  деректерінде  өзен  Ила 
деген атпен кездеседі,  бүл өлкеге  ислам дінінің қалай келгені белгісіз,  бірақ ХІП 
ғасырда  Іле  өзені  мүсылман  әлемінің  шекарасы  іспеттес  болған,  оның  шығыс 
аумақтарына тек монгол кезеңінде ислам діні келген.
Өзеннің  бөліктері  туралы  деректер  аз  кездеседі.  Күнгес  атауы  алгаш  рет 
Шереф  ад-дин  Йездидің  Темір  жорықтарының  тарихында  келтіріледі.  Ал  Текес 
бүл  кезенде  Теке деген атпен белгілі болады.  Өзеннің екі сагасы да көшпенділер 
үшін жайылым ретінде жогары багаланган.
Ыссықкөл  -   түрік  тілінде  «жылы  көл»  дегенді  білдіреді,  Түркістанның 
басты  тау  өзені  және  әлемдегі  ең  ірі  өзендердің  бірі.  Тянь-Шаньнің  солтүстік 
жотасы  Күнгей  Алатау  мен  оңтүстік  жотасы  Теріскей  Алатаудан  аққан  өзендер 
Ыссықкөлмен  қосылып,  нәтижесінде  80-ге  жуық  үлкен  және  кіші  тау  өзендері 
пайда  болады,  оның  ішінде  бастылары  -   шығыста  Түп,  Жергалан,  оңтүстікте 
Қаракөл,  Қызыл-су,  Жүқа,  Барысқауын,  Тон,  солтүстікте Ақсу,  Койсу.  Ыссықкөл 
қүрамы жағынан түзды өзен болып келеді  [4, С.  437-439].
Ыссықкөл  атауы  деректерде  әртүрлі  айтылады,  б.з.  VII  ғасырында  Сюань 
Цзань  оны  Жэхай  деп  атаған,  мағынасы  түрік  тіліндегі  «жылы  өзен»  дегенмен 
сәйкес келеді.  Худуд ал-алам және Муджмал ат-таварих шығармаларында Искук 
немесе  Искул  деген  атпен  кездеседі.  Гардизи  Исиг-кул  десе,  Шереф  ад-дин  мен 
Ибн Арабшах Иси-Кул дейді,  Тарих-и Рашиди шығармасында Исиг-Кул делінеді.
Б.з.д.  II  ғасырдағы  көне  қытай  деректері  бойынша  Ыссықкөл  маңы 
көшпелі халық  -  үйсіндердің  иелігінде  болған.  Б.з.  VII  ғасырында  бүл жерлерде 
отырықшы  қоныстар  мен  қалалар  болғандығы  туралы  айтылады.  Қытайдан

Батыс  Азияға  апаратын ірі  сауда жолы Ыссықкөлдің оң жағалауы арқылы  Бедел 
шатқалымен  өтіп,  Шу  жазығына  барған.  Ыссықкөлдегі  ірі  сауда  нүктесі  -  
Барсхан  болған,  ол  қазіргі  өзеннің  Барысқауын  тармағымен  сәйкес  келеді. 
Ыссықкөл  маңында  жоғары  деңгейде  дамыған  мәдениеттің  дәлелі  ретінде  ХП 
ғасырға  жататын  жазбалары  бар  Күнгей-Ақсудағы  мүсылман  зиратын,  1907 
жылы  ашылған  Жүқадағы  несториандық  зиратты  айтуға  болады.  Ондағы 
жазбалар сирий және түрік тілдерінде жазылған.
Ыссықкөл маңының жайлы табиғаты үшін түрік жэне  монгол көшпелілері 
бүл  жерлерге  жиі  қыстайтын  болған.  Сонымен  қатар  оның  қолайлы  жағдайы 
туралы  Орта  Азияның  әскери  тарихында  көптеген  аңыздар  сақталған. 
Ортағасырлық  деректерден  Ыссықкөл  туралы  толық  әрі  нақты  дерек  беретін 
Мүхаммед  Хайдар  шығармалары,  оның  деректері  қазіргі  Ыссықкөл  өзенінің 
сипаттамасымен дәл келеді.
XVII  -   XVHI  ғасырларда  Ыссықкөл  будда  дінін  үстанған  қалмақтардың 
иелігінде  болған,  оған  өзеннен  оңтүстік-шығысқа  қарай  жердегі  тибеттік  жазбалар 
дәлел  бола  алады.  Ыссықкөлдің  монғолша  атауы  Тэмурту-Нор,  «темір  өзен»  деген 
мағынаны  білдіреді.  Оған  Ыссықкөлге  қүятын  көптеген  өзендердің  темір  аралас 
қүмды әкелуі себеп болса керек, одан қара қырғыздар пышақ, т.б. қүралдар жасаған. 
Түрік халықтары өзенді тұздылығына байланысты Түз-көл деп те атаған.
В.В.Бартольдтің  «Әмудария», 
«Әмударияның  Каспий  теңізіне  қүю 
мәселесі  туралы»  атты  мақалалары  оның  іргелі  еңбегі  -  «Ежелгі  заманнан  17 
ғасырға  дейінгі  Арал  теңізі  мен  Әмударияның  төменгі  бойы  туралы  деректер» 
еңбегін  жазу  кезінде  жарияланған  болатын.  Ғалым  жоғарыда  аталған  ірі 
еңбегінде  Арал  теңізі  мен  Әмударияның  төменгі  бойы  туралы  деректерді 
жинақтап,  оларды  саралап,  осы  аумақтың тарихи  географиясын,  тарихын  толық 
сипаттап  жазған  болса,  ал  мақалаларында  Әмудария  өзенінің  географиялық 
орнын және оның ортағасырда қайда күйғандығы туралы мәселені ғана қозғайды 
және  оның  пайымдаулары  географтарды,  геологтарды  ойландырып  жүрген 
күрделі мәселенің шешімін тауып береді.
Шығыстанушы  В.В.Бартольд  Орта  Азияның  тарихи  географиясына 
арнаған  іргелі  еңбектерінде  Қазақстанның  жер-су  атауларының,  қалаларының 
тарихи  географиясын  жазумен  шектелген  жоқ,  олардың  атауларының  шығу 
тарихын,  саяси-экономикалық  ролін,  ондағы  тарихи  оқиғаларды  ортағасырлық 
деректерді  талдау  арқылы  көрсетіп  берді.  В.В.Бартольд  Орта  Азия  мен 
Қазақстанның  тарихи  географиясын  зерттеуде  ғылыми  айналымға  алғашқы 
болып  ортағасырлық  деректерді  енгізді,  мәселен  «Худуд  ал-алам»  шығармасын 
айтуға  болады.  Ғалымның  қалалар  тарихы  туралы  еңбектері  -   қазақ  тарихына 
қосқан  сүбелі  үлесі.  Тарихи  тағдырдың  соқпағымен  ортағасырлық  Қазақстан 
қалаларының  көпшілігі  біздің  заманға  дейін  жеткен  жоқ.  Олардың  арасында 
кейбір  қалалар  басқыншылар  тарапынан  талқандалып,  енді  біреулері  сауда 
жолдарының алшақтығы мен ауа райының өзгеріп түруына байланысты қаңырап 
қалып  отырды.  Көптеген  қалалардың тіршілігі тоқтап,  олардың атаулары тарихи 
аренадан өшіп  қалды.  Дегенмен  көптеген жазба деректерде  бірқатар  қалалардың 
атаулары  сақталған.  Академиктің  Қазақстанның  Түркістан,  Тараз,  Шымкент, 
Баласағүн  қалаларына  арнаған  мақалаларында  ортағасырлық  географтардың, 
тарихшылардың  еңбектерін  зерделеп,  саралау  арқылы  шынайы  да  дәйекті  ой 
қорытуы  оның  ғылыми  жетістігі,  қазақ  тарихына  қалдырған  мол  мүрасы  десек 
артық  айтқандық  емес.  В.В.Бартольдтің  ғылыми  пайымдауларын  одан  әрі 
зерттеп,  археологиялық  деректермен  салыстыру,  дәлдігін  анықтау  тарихшы 
мамандардың ендігі міндеті болып табылады.

Әдебиеттер:
1.  Цитаты  по  Беленицкий A.M.,  Большаков  О.Г.  Предисловие.  -   В  книге 
Бартольд В.В.  Сочинения. Том III.
2.  Лунин  Б.В.  Жизнь  и  деятельность  академика  В.В.Бартольда.  Средняя 
Азия в отечественном востоковедении.  -  Ташкент:  ФАН,  1981.  -  223 с.
3.  ЗВОРАО, том ХІУ, выпуск I,  1901.
4.  Ромодин  В.А.  Азиатский  музей.  Ленинградское  отделение  Института 
востоковедения АНСССР.  -  Москва:  «Наука»,  1972.
5.  Бартольд  В.В.  Работы  по  исторической  географии.  -   Москва: 
Восточная литература,  2002.  -  711  с.
6.  Айдосов А.Х.  Бернштамның қателігі.  Баласағүн қаласы қайда болган.  -  
Archive.turkystan.kz,  «Түркістан» газеті.
7.  Шәлекенов  У.Х.  V-XIII  гасырлардагы  Баласагүн  қаласы.  -   Алматы: 
«Жібекжолы»,  2007.
М уктар А.К., Ж ум атаева Г.Т.
В ы воды  В.В.Бартольда по гидронимам,  топонимам и исторической географии
Средней Азии
В  данной  статье  анализируется  ряд  трудов  академика  В.В.Бартольда,  посвещенных 
гидронимам,  топонимам  и  исторической  географии  городов  Средней  Азии.  Труды 
В.В.Бартольда  по  исторической  географии  Средней  Азии,  основанные  на  средневековых 
исторических  источниках, 
находят  подтверждение  в  археологических  исследованиях 
последних лет и не потеряли своей актуальности по сей день.
К лю чевы е  слова:  В.В.Бартольд,  Средняя  Азия,  наука,  историческая  география, 
историческая истина,  древний город,  река.
M uktar A.K.,  Zhum ataeva  G.T.
Findings V.V.Bartold  hydronyms,  toponyms and  historical  geography of G entral  aria
In  the  given  article  the  works  of  academic  V.Bartold  are  analyzed.  They  are  devoted 
hydronyms,  toponyms  and  historical  geography  of  Gentral  arias  cities.  The  works  of  V.Bartold  on 
historical  geography of Central  Azia  find  confirmation  in archaelogical,  research of the  last years  and 
have not  lost the  relevance nowadays.
Key  words:  V.V.Bartold,  Central  Azia,  science  historical  geography,  historical  truth, 
anchient city,  river.
ӘОЖ  94(574) “ 17/19” :32.019.5
Ахметова ¥ .T . - т.ғ.д., М.Өтемісов атындағы БҚМУ 
Берж анова Г.Е. - М.Өтемісов  атындағы БҚМУ 
E-m ail:  Gulek_16_85@mail.ru
ҒАБДУЛҒАЛИ БАЛҒЫ М БАЕВ -  ЭТНОГРАФ
А ннотация.  Мақалада  «Торгай  газетінде»  редакторлық  қызмет  атқарган  Ғабдулгали 
Балғымбаевтың  этнографиялық  зерттеулері  сөз  болады.  «Торгай  газеті»  халық  арасында  кең 
таралган  аңыз  -  эңгіме,  ертегі,  жырларды  іздестіріп  жинады.  Оларды  Ғ.Б.Балгымбаев  өңдеп 
газет бетіне жариялады.
Түйін  соз:  «Торгай  газеті»,  Ғ.Б.Балгымбаев,  этнограф,  гылыми  зерттеулер,  редактор, 
ертегі, мысал.
XIX  ғасырдың  аяғында  Торғай  облысының  орталығы  Орынбор  қаласында 
«Тургайские  областные  ведомости»  атты  ресми  газет  шығып  түрды.  Бүл 
басылымның  алғашқы  саны  1891  жылы  жарық  көрді.  Оған  дейін  90  -   шы

жылдардың 
алдында 
жарық 
көріп 
тұрған 
«Оренбургский 
листок», 
«Оренбургское слово» атты орталық басылымдарынан өзге ел ішіне тараган жаңа 
экономикалық  -   шаруашылық  өзгерістерге  байланысты  жаңалықтарды  халыққа 
тез  жеткізетін алгашқы басылымдардың бірі  «Тургайские  областные  ведомости» 
газеті  болды.  1895 жылдың 1  қаңтарынан  «Торгай облысының ведомостволары» 
газетінің  бейресми  бөлімі  жеке  дара  «Торгай»  газеті  атауымен  жарық  көре 
бастады.  Газет шыққан  күннен  бастап  саяси,  эдеби  -  қоғамдық  басылым ретінде 
көзге  түсті.  Газеттің  бейресми  бөлімі  1895  -   1909  жылдар  аралыгында  шыгып 
түрган.
Қосымша  бөлімі  аптасына  2  рет,  ал  1897  жылдан  бастап  аптасына  3  рет 
шыгып түрды.  Бір жылда газет  50  немесе  52  номерден аз  дана  шыгармады.  1895
-   1910  жылдар аралыгында ол сан  154  -   ке  дейін жетті.  Қалалық  жерде  түратын 
түргындар үшін жазылу  багасы  3  рубль болса,  ал алыс  аймақтагы түргындарга  4 
рубльге  сатылды.  1895  жылы  газетке  жазылған  адам  саны  -   1000  болса,  1896 
жылы -  2000 оқырманға жетті.  Басылымға алғашқы қазақша мақала  1892 жылдан 
бастап  шыға  бастады.  Ал  1900  жылдан  бастап  басылым  Б.Бреслина  және 
Жаринова деген жеке баспаханаларда басылған.
Осы 
газеттің 
1902 
-  
1907 
жылдар  аралығында 
қызмет  еткен 
редакторлардың  бірі  Ғабдулғали  Балғымбаев  болатын.  Ал  оған  дейінгі  уақытта 
түрақты мақала жариялап түрған,  қызметкері болатын.
Ол  орыс  тіліндегі  материалдарды  қазақшаға,  қазақша  мәтіндегіні 
орысшаға  аударып  отырған.  Қазақстандық  ғалымдар  ағартушы  Ғ.Б.Балғымбаев 
туралы  зерттеулерде  оның  өмірінің  Орынбордағы  кезеңінде  ағартушылық 
қызметімен коса журналистік,  публицистік,  аудармашылық жүмыстарымен көзге 
түскенін атап өтеді  [1,  88-98 б.].  Орынбор тарихшысы  Д.А.Сафонов өз еңбегінде 
Г.Б.  Балғымбаевтың  «Торғай  облысының  ведомстволары»  газетінің  негізгі 
бөлімінде  редакторлық  қызметті  1902  жылдан  1907  жылдың  28  қаңтарына дейін 
басқарғанын көрсетеді  [2, С .157].
Бүл  ресми  газеттің  бетінде  жоғары  билік  органдарының  актілері, 
бүйрықтар,  министірліктердің  тапсырмалары,  басшылардың  хаттары,  Торғай 
облысының  әскери  губернаторының  жарлықтары  мен  бүйрықтары,  қазыналық 
жарнамалар  жарық  көріп  түрса,  бейресми  бөлімде  түрлі  жаңалықтар,  Солтүстік 
телеграфтық  агенттің  телеграммалары,  Торғай  облысына  қатысты  мәліметтер 
мен  күжаттар,  соттың  шығарған  үкімдері,  жеке  жарнамалар  жарық  көріп  түрды 
[3, С.10].
Бүл  газетті  саралай  келе,  газет  шыққан  кезеңнен  бастап  қазақ  халқының 
түрмыс  -  тіршілігі,  өмірінен кызғылықты материалдар,  дін,  сот ісі,  әсіресе,  газет 
оқырмандарын  қызықтырған  тақырыбы  қазақтың  тарихы  мен  этнографиясы 
болды.  Ғабдулғали  Балғымбаев  редакторлық  қызметі  кезеңінде  қазақтың 
этнографиясына көп көңіл бөліп, оларды газет бетіне шығарып отырды.
Солардың  ішінде,  1897  жылы  «Тургайская  газетаның»  №120  санында 
басылып  шыққан  «Султаны,  тарханы,  бии»  деп  аталатын  тарихи  анықтамалык 
мақаласында  осы  үш  терминнің  шығу  тегі  және  ол  атақтардың  кімдерге  берілу 
керектігі  талқыланған.  «Сүлтандар»  қазақ  хандарының  үрпақтары  болса,  ал 
«Тархан»  атауы  ХҮПІ  ғасырдың  соңына  дейін  көптеген  деректерде  кездеседі. 
Бүл  атақты  орыс  үкіметі  қазақтарды  өз  ыңғайына үстау  үшін  беріп отырған.  Ал 
билер  атағы  ерте  кезден  қазақ  хандығы  билік  күрылымында  белгілі  деңгейде  өз 
орны  болған,  халық  арасындағы  дау  -   жанжалдарды,  яғни,  күкықтық 
мәселелерді  шешетін  мемлекеттік деңгейдегі  адамдар  болған.  Олар  өз жүмысын 
тоқтатқан кезеңде бүл атаудан да айрылатынын атап көрсеткен  [4, С.2-3].

Ал  газеттің  №86  санында  Ғ.Балғымбаевтың  келесі  жариялаған  материалы 
қазақ  арасында  кең тараған  ертегілердің  бірі  «Итыгиль»  болатын.  Итыгиль  бір 
байдың  10  үлының  ең  кенжесі  болады.  Ол  дүниеге  келісімен  өзінің  ақылымен, 
батырлығымен  көзге  түседі.  Ағаларымен  бірге  байдың  бір  үйдегі  10  қызының 
кенжесі  Кенжекейге  үйленеді.  Ал  екінші  әйелін  аларда  ол  шайтанның 
кедергілеріне  тап  болып,  сол  кедергілердің  барлығынан  аман  өткен  Итыгиль 
Тоқтамыс ханның қызын алып аман - есен еліне келеді  [5, С.2-3].
Осы  жылы  жарияланган  «О  развалине  Балгасын»  атты  А.Матовтың 
мақаласы  газеттің  №124  -   ші,  №125  -   ші 
сандарында  басып  шығарылған. 
Балгасын  қалдыгы  Ыргыз  қаласының  оңтүстігінде  орналасқан  Қарасор  өзенінің 
бойында  орналасқан  [6,  С.1].  Сол  маңайдагы  халықтың  айтуы  бойынша, 
Балгасын деген қала болган.  Ал қалада атақты бір байдың әдемі қызы болып,  ол 
ойламаган  жерден  ауырып  қайтыс  болады.  Қызының  қазасына  налыган  әкесі 
биік мүнара тұргызады.  Кейін осы  мүнарага келген адамдар  бүл жердің қасиетті 
жер  екенін  байқаган.  Уақыт  өте  мүнараның  сыртқы  келбеті  бүзылған. 
Зерттеушілердің  айтуы  бойынша,  мұнара  Әмір  Темір  кезінде  салынған 
ескерткіштерге  өте  катты  үқсас  екенін  жазып  өткен  [7,  С.2-3].  А.Матовтың  бүл 
мақаласын  Ғабдулғали  Балғымбаевтың  газет  бетіне  беруіне  негіз  болған  қазақ 
жеріндегі жер атауларының мән -  мағынасын халыққа жеткізу болып табылады.
«Тургайские  областные  ведомости»  газетінің  1897  жылғы  №14  санында 
«Образцы  киргизской  народной  словестности»  атты  мақала  қазақ  халқының  сөз 
өнері  туралы  күнды  мәліметтер  береді.  Жалпы  қазақ  халқының  сөз  өнерінің 
зерттелу  деңгейі,  олардың  басылым  беттерінде  жарық  көруі  туралы  айта  келіп, 
көбінің  халық  аузынан  жазып  алынғандығы  айтылған.  Ғ.Балғымбаевтың 
жазуынша,  қазақ  халқының  сөз  өнері  туралы  мәліметтер  Императорлық  Орыс 
географиялық  қоғамының,  Қазан  университеті  жанынан  күрылған  археология, 
тарих,  этнография  қоғамының,  Семей,  Сырдария,  Түркістан  Статистикалық 
комитеттерінің 
басылымдарында, 
«Тургайские 
областные 
ведомости», 
«Тургайская  газета»,  «Тургайская  иллюстративная  газета»,  «Оренбургский 
листок»,  «Оренбургский  край»,  «Киргизской  степной  край»  газеттерінде  жарық 
көріптүрды  [8, С.2].
Газеттің  осы  санында  «Молитва,  употреблявшаяся  у  киргиз  в  старину 
после  принятия  пищи»  (Астан  кейінгі  бата-Г.Б.)  жарық  көрген.  Бата  қазақша 
жэне  орысша  берілген.  Қазақ  халқында  батаның  түрі  көп,  Ғ.Балғымбаев 
жариялаған бата қазақтар арасында кең таралған түрі.
Е, күдайым онда,  он жолыңа баста!
Қыдыр дары, Қыдыр ата қарық болар,
Қыдырдың өзі дарысын!
Жылқышы ата Қамбар!
Жарылқасын өзіңнен басқа кім бар!
Шірендіріп жатқыз,  қосылдырып түрғыз,
Жаз жайлауын жаусыз ет,
Қыс қыстауын қарсыз ет,
Дүниеде мүңсыз ет,
Тамағын май ет!
Бәледен сақта, жәледен сақта!  [9, С.3].
Ғабдулғалидың  ерекше  назар  аударған  мәселесі  ертегілерді  жинақтап 
оларды  қағаз  бетіне  түсіру  болды.  Халық  арасында  кең  таралған  сондай 
ертегілердің 
бірі 
«Қарашаш 
қыз». 
«Тургайские 
областные 
ведомости» 
газетасының  1897  жылдың  15  мамырында  №19  санында  жарық  көрді.  Оның

негізгі  мазмүнына  тоқталар  болсақ,  ертеде  бір  бай  болыпты.  Ол  жол  жүріп  бара 
жатқанда  артында  екіқабат бәйбішесі  қалады.  Өзінің орнына  қалдырған уәзіріне 
әйелім  үл туса,  сүйіншінді  берем,  қыз  туса,  басын  шауып  өлтірде,  басын  маған 
көрсет  деп  бүйырады.  Уақыты  келгенде  әйелі  қыз  туып,  уәзір  қызды  өлтіруге 
қимай,  оны бір кемпірге жеті қабат жердің астында үста деп беріп кетеді.  Кемпір 
қыздың  атын  Қарашаш  деп  қояды.  Бай  қайтып  келген  соң,  уәзірінен  қызының 
басын  сүрайды.  Уәзірі  өзінің  айтқанын  істемегесін,  қызын  өлтіруге  өзінің 
баласын  жүмсайды.  Алайда,  қызды  өлтіруге  баргандардың  барлыгы  бірдей, 
қыздың ақылды,  тапқырлығына таңқалып,  ешқайсысы өлтіруге бата алмай,  қайта 
келеді.  Кейін  әкесі  қызының  тапқырлыгына  таңқалып,  қызын  өз  орнына  таққа 
отыргызады  [10,  С.13-20].  Бүл  ертегіні  газет  бетіне  түсірудегі  Ғабдулгалидың 
басты себебі, қазақ арасында осы тәріздес ерт ертегілердің көп болуында.
Мысалы,  Ғ.Балгымбаев  «Тазша  бала»  атты  қазақ  ертегісін  «Тургайские 
областные  ведомости»  газетінің  1897  жылғы  15  мамырында жарық  көрген  №19 
санында берген.  Онда ел ішіндегі  Тазша балага қатысты көп кездесетін қызықты 
әңгімелерді  жинақтап  басқан.  Ағартушы  берген  Тазша  бала  туралы  мәтінге 
тоқталар болсақ,  «Бір кемпір мен шалдың үш үлы мен бес ешкісі болыпты.  Үлкен 
үлы  мен  ортаншы  үлы  өнер  үйренеміз  деп  бір  -   бір  ешкіден  үстап,  үйлерінен 
кетіп қалады да,  сол маңайдағы байга барып жалданады.  Өнерші бай шалдың екі 
үлын  аштан  өлтіреді.  Үшінші  үлы  Тазша  бала  да  үшінші  ешкіні  алып,  өнер 
үйрену  үшін  жолга  шыгады.  Алайда,  екі  агасы  секілді  алданып,  байға  жалшы 
болмай,  керісінше,  сол жерді қанап отырған баймен күресіп,  оны жеңеді  [11,  С.7- 
13]»,- деп ел ішіндегі бір нұсқасын жариялаған екен.
1896  жылғы  «Тургайская  газетаның»  30  қазанында  №96  санында 
Ғ.Балғымбаев  А.Е.Алекторов  жинақтаған  қырғыз  ертегісі  «Тулегеннің»  бір 
нүсқасын басып шығарды  [12, С.2].
Сонымен бірге,  «Тургайская газетаның»  1897 жылғы №132 санында қазіргі 
кезге  дейін  таралған  «Мудрый  Аяз»  [13,  С.2-3],  №133  санында  «Предсказание 
чудесника»  [14, С.2-3]  ертегілерінің де бір нұсқалары жарық көрген.
Сонымен  катар,  «Тургайские  областные  ведомости»  газетаның  1894 
жылғы  16  каңтарындағы  №3  санында  халық  арасында  болған  толқуларға 
байланысты  коқандықтар  қолынан  қаза  тапқан  сүлтан  Саржан  Аблаевты 
жоқтаған  жырда  жарық  көрді.  Бүл  жоқтау  халық  арасында  таралып  кеткен 
болатын  [15, С.4].
Тағы  бір  көп  көңіл  бөлінген  қазақ  халқының  мақал  -   мәтелдері. 
«Тургайские  областные  ведомости»  газетасының  1894  жылғы  №5  санында 
Л.Исаков  жинақтаған  «Киргизские  пословицы  записанные  киргизским  поэтом 
Бибитом  Даулбаевым  и  переведенные  Л.И.»  деп  аталатын  көлемді  мақалада 
казак  халқының  ең  мәнді  мәтелдерін  жинақтаған.  Осы  мақаланы  газет  бетіне 
басып шығаруда Ғабдулғали өз еңбегін сіңірді  [16,  С.7-8].
Л.Исаков  пен  Ғабдулғали  Балғымбаевтың  аудармасымен  шығыс  ертегісі 
«Керім»  кең  таралды.  Бүл  аңыз  шығыс  елдерінің  арасында  таралғандықтан,  әр 
елде  түрліше  айтылады.  Ғабдулғали  бүл  аңызды  араб  тілінен,  қазақшаға,  одан 
Л.Исаковпен  біріге  отырып,  орысшаға  аударылды.  Бүл  ертегі  1894  жылғы 
«Тургайские  областные  ведомости»  газетінің  6  ақпандағы  №6  санында  жарық 
көрген  [17, С.6-8].
Тағы бір ел аузынан жазып алынған қырғыз аңызы  «Происхождение слово 
«Сарт».  Бүл  мақала  осы  жылғы  газеттің  13  наурыздағы  №11  санында  жарық 
көрген.  Л.Исаков  мақаласында  «Сарт»  сөзінің шығу тегіне  тоқталған.  XV  -   XIX 
ғасырларда  Орта  Азия  территориясында  өмір  сүрген  халықтарды  ортақ  атау

«сарт»  деп  атаған.  Кейін  1917  жылдан  бастап,  өзбектер  мен  тәжіктердің 
жартылай көшпелі халқын сарттар деп атау қалыптасқан.  Негізінен «сарт»  ежелгі 
түрік  тілінен  аударғанда  «көпес»  деген  мағына  береді. 
Мақала  соңында 
сілтемесінде  бүл  атауды  ХШ  ғасырда  Плано  Карпини  қолданғанын,  кейін
В.В.Бартольд,  Радлов,  Шәкәрім  Қүдайберді  үлы,  Махмуд  Қашғари  да  өз 
еңбектерінде қолданғанын Ғабдулғали жазып кеткен [18 С.13].
1894  жылы  газетте  жарық  көрген  П.Юдиннің  «Султан  Каратай»  атты 
мақаласының  басылып  шығуына  Ғабдулғали  Балғымбаев  басылып  шығуын 
қолдаған.  Мақалада  Кіші  жүз  территориясындағы  Қаратай  сүлтан  басқарған 
толку  туралы  жазылған.  Бүл  мақала  газеттің  №36  [19,  С.8-10],  37  [20,  С.6-8],  39 
[21,  С.9-10],  40  сандарында жарық  көрген.  Кіші жүз  бірнеше  көтерілістің ошағы 
болған  аймақ.  Сол  көтерілістердің  мақсаты,  бағыты,  барысы,  нәтижесін  осы 
мақалада  айқын  көрсетілген.  Бүл  көтеріліс  өзінің алдындағы  болған  көтерілістің 
жалғасы болып табылады  [22,  С.5-8].
Тағы  бір  кең  таралған  ертегілердің  бірі  «Чудесный  источник»  қырғыз 
ертегісі  болып  табылады.  Осы  жылғы  газеттің  №47-48  санында  жарық  көрген. 
Ертегі тәрбиелік жағынан көп мән -  мағына береді  [23, С .16-17].
Торғай газетіне Ғ.Балғымбаевтың салт -  дәстүрге байланысты  жинақтаған 
мақалалары  жарық  көріп  отырды.  Айта  кететін  болсақ,  Күдері  ақынның 
«Қырғыздың  (қазақтың)  қайғысы»  атты  өлеңін  айтуға  болады.  Бүл  өлеңді 
Ғабдулғали  қазақшадан  орысшаға  аударған.  1880  жылғы  қазақ  жерінде  болған 
жүт туралы да айтылған  [24, С.  349].
1896  жылы  «Тургайская  газетаның»  17  шілдесінде  №81  санында  жарық 
көрген  «Значение  и  обряд  присяги  по  народном  обычаям  киргизов»  атты 
мақалада  казак  жеріндегі  хан  сайлау  тәртібімен,  дәстүрі  туралы  жазылған.  Хан 
сайлау  кезіндегі  ханталапай,  отпен  аластау  секілді  салт -   дәстүрлерге  анықтама 
берілген  [25, С.  2-3].
Келесі бір салт -  дәстүрдің бір бөлшегі жерлеу рәсімі.  1897  жылғы Торғай 
газетінің  №130  санында  «Киргизская  поминка»  деп  аталатын  мақалада  казак 
халқына тэн жерлеу рәсімінің дәстүрлерінен хабардар етеді.  Оның ішінде,  әктеу, 
қүбылаға  басын  беру,  жаназасын  шығару  турал  орыс  және  қазақ  тілдерінде 
жазылған  [26,  С.  2-3].
Торғай газетінің бетінде қазақ арасында айтылып жүрген мысалдарда орыс 
тіліне  аударылып,  кос  тілде  шығып  отырды.  1897  жылы  Торғай  газетінің  №134 
санында  «Мышь  и  змея»  [27,  С.2], 
«Бор  и  блоха»  [28,  С.3],  №135  санында 
«Справедливый  судья»  [29,  С.2-3],  «Осел  и  суслик»  [30,  С.3],  №136  санында 
«Лягушка и муравей»  [31,  С.2]  атты мысалдарын айтуға болады.
Сонымен  катар,  «Тургайские  областные  ведомости  газетінің  «Тургайская 
иллюстративная  газета»  деп  аталатын  қосымшасы  жүмыс  жасап  түрды.  Бүл 
газетте  жарық  көрген  мақаламен  катар,  қасында суретті  қосымшасы  болды.  XIV 
ғасырда  өмір  сүрген  Әмір  Темірге  байланысты  «Легенда  о  Тамерлане»  деп 
аталатын  көлемді  мақала  оқырмандар  үшін  күнды  мәлімет  болып  табылды. 
Мақала 3 наурыз күні №10 санында жарық көрді  [32, С.82-83].
Қорытындылай  келе,  XIX  ғасырдың  ортасы  мен XX  ғасырдың  басындағы 
қазақ  баспасөзі  жеке  қалыптасқанға  дейін  ресми  мемлекеттік  орыс  үкіметінің 
газеті  бола  түра,  қазақ  халқы  арасына  тарап,  жергілікті  қазақ  үлты  туралы 
мәліметтер  жарияланған  кезең  еді.  Әрі  халқымыздың  тар  жол  тайғақты  кезеңі 
туралы  нақты  тарихи  мәліметтер  алуға  қазірде  осы  басылымды  зерттеу  арқылы 
мүмкіншілік  туып  отыр.  Осындай  аласапыран  кезеңде  ағартушы  Ғ.Балғымбаев 
өзінің 
редакторлық 
қызметі 
арқылы 
қазақ 
халқының 
этнографиялық

туындыларын  жинақтап,  газет  бетіне  түсіруде  қажырлы  еңбек  етті.  Қазірде  сол 
дәуірде 
басылым  бетіне  жарық  көрген  тарихи  мүраларымызды  қазақ 
агартушысы,  этнограф  Ғ.Б.Балғымбаевтың  қажырлы  еңбегінің  арқасында  жазба 
дерек ретінде гылыми айналымга қосуга мүмкіншілік алып отырмыз.

жүктеу/скачать 10,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: