П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет442/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   438   439   440   441   442   443   444   445   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

Ертіс бойында өзен, өлке, сызалы, қүйқсиіы жер
сағалаған елдер...
(Аймауытов). 
Шүбартқан ат-
тылар тобы әдемі жасыл төбелер мен сыз атты
сайлар бойында
(Әуезов). 
Тақталы көйлегіне қара
шүбар галст ук тағы п қойыпты
(Аймауытов). 
Үстінде қой жүні тақталы шекпені бар жігіт кіріп
келді
(Сонда).
Сөзжасамдық 
-ды /-т ы /-лы
ф орманты қай 
түрде де жалпы есім түбірлерге, солардың қата- 
рында әсіресе нақты зат атауларына жиірек жал- 
ғанады. Солай екені ж оғары да талданған тіл де- 
ректерінен де айқын аңғарылады. Ол туынды сын 
атауын үнемі бұлай біры ңғай нақты мәнді, де- 
ректі зат атауларына, өзалдына дербес, толық ма- 
ғыналы жеке есім түбірлерге ғана емес, солардың 
сыртында және абстракт (дерексіз) мағыналы лек- 
семаларға да, кейде тіпті модаль сөзге де ж алға- 
нып тудыра алады.
Кәрлі қысқа маңдайы тақ еткенін бір-ақ білді
(Аймауытов). 
Бізде фабрик-заводтар сияқты ор-
далы дүкендер болмады
(Сонда). 
Жадымда соғыс
кезі, сойқанды кез
(М ақатаев). 
Қатыгез майдан,
қанды жапан
(Сонда). 
Екеуі де Бекболатқа ке-
рект і кісі ғой
(Аймауытов). 
Қ үлғана бізде селе-
белі ауру
(Қоңыратбаев). 
Д эл осы ж олғыдай іиаң

ды шабуылды бүрын көрмеген едік
(Әуезов).
Тілімізе, сон дай -ақ, негіздеуші есім сөз бен 
-лы /-т ы /-д ы
ж ұрнағы ны ң өзара сөзжасамдық 
қатынасқа түсу нәтижесінде қалыптасқан сын ес- 
імдер де бірталай. Олардың тек тіл білімі сала- 
сы н д а ғы л а р ы н ы ң кейбірі м ы салы м ы налар: 
өрнекті сөйлем, хабарлы сөйлем, сүраулы сөйлем,
бүйрықты сөйлем, лепт і сөйлем, атаулы сөйлем,
жақты сөйлем, күрделі сөйлем, себепті оралым,
шартты оралым, мақсатты оралым, есімді тіркес,
етістікті тіркес, түрақты тіркес, түйдекті тіркес,
аморфты тілдер, актусиіды мүшелену, ареалды лин-


СЫ Н ЕСІМДЕР СӨЗЖАСАМЫ
345
гвистика, дэстүрлі граммат ика, функционалды
грамматика, болжалды келер шак, максатты ке-
лер шак, сабакты етістік, шартты рай, дауысты
дыбыстар, үнді дауыссыздар, үйірлі мүіие, күрделі
сөз, канатты сөз, нүктелі үтірт.б.
Сөзжасамдық 
-лы /-д ы /-т ы
ф орм анты ны ң 
қатысуымен терминдік сипатта пайда бодған 
мұндай есім негізді сын атаудары жадпы толып 
жатқан өзге білім салаларында да осылай көптеп 
кездеседі.
-л ы қ /-д ы қ /-ты қ . С өзж асам ды қ 
-лы к /-д ы қ /
-тық
ф орманты түркі тілдерінде жалпы өнімді 
ж ұрнақ саналады. Түркологияда ол бірде толық 
м ағы налы
іл
етістігінен ш ы ғары лса, енді бірде 
“лы қ толы ” дегендегі
лы қ
лексемасымен тектес- 
тіріледі.
Ілгеріде қарастыры лған қазақ тіліндегі сын 
атауын жасайтын -ль//-дб//-ть/формантына моң- 
ғол тіліндегі 
- л и г
ж ұ р н а ғы с ә й к е с е д і. 
-лы қ /
-д ы қ /-т ы қ
афф иксі сондай-ақ ілгеріде сөз бол- 
ған
-лы/-ды/-т ы
ф орманты ны ң толы қ тұрпаты, 
я ғн и соң ғы
-лы /-ды /-т ы
ф орм асы
-лы қ /-д ы қ /
-тық
аффиксінің фонетикалық дамуының нәти- 
жесі ретінде сипатталады. Түркологияда жалпы 
сөзжасамдық бұл жұрнақтың ф онетикалық даму 
процесінің мынадай негізгі үш сатысы атап көрсе- 
тіледі: 
-лы г/-л и г —> -л у у /-л ю ю
—» 
-лы /-ли .
Бірақ түркі тшдеріндегі бұл екі ж ұрнақ бір- 
бірінен дамып ш ы ққанмен, өздерінің сөзжасам- 
дық қызметінде олардың әрқайсысының тек озіне 
тиесілі ерекш е белгілері қалы птасқан. Мысалы 
-лы қ/-ды қ/-т ы қ
ж ұрнағы тілімізде сын атаула- 
рынан горі, зат атауларын жасауда айрықша бел- 
сенділіктаны тады , яғн и осы соңғы қызметінде 
бары нш а онімді ж ұрнақ саналады. Ал 
-л ы /-д ы /
- ты
форманты олай емес: бұл тек есім негіздер- 
ге ж алған ы п , б іры ңғай сын атауларын ғана 
түзеді. Біз қарасты рғалы оты рған
-л ы қ /-д ы қ /
-тық
ф орманты ны ң одан ең басты айырмаш ы- 
лы ғы (әрі арты қш ы лы ғы ): ол көпш ілік түрік 
тілдерінде зат атауларымен қоса, сын атауларын 
да жасай алады. Рас, сезж асам ды қ 
-лы /-ды /-т ы
жұрнағындай соншалықты жиі емес.
Сөзж асамдық бұл 
-лы қ/-ды қ/-т ы қ
жұрна- 
ғы , ілгеріде талданған 
-лы /-д ы /-т ы
форманты 
сияқты сын атауларын жасауда үнемі есім негізді 
сөзге ж алғанады. Ж әне бұл есім негізді сөздер 
кобінесе абстракт мағыналы, яғни білдіретін мән- 
ұғымы ж ағы нан дерексіз болып келеді. Ондай 
сын атауы дериваттарының кейбірі, мысалы, мы- 
налар: 
Ақтық күшін жинап, қатын-балаларын
шақырып алып қол үстасып қоіитасты
(Аймауы- 
тов). 
Бүл іиығарманын олецдік қасиетіне бармай-
ақ қояйын
(Ш от-А ман). 
Отаудың оң ж ақтағы
түскиіз, іиымылдығына шаңырақтан түскен күн
сэулесінде коктемдік, жаңа ашық рең бар
(Әуе- 
зов). 
Әкесінің дүпиелік есепке аңқау да, аңғал емес
екенін білсе де
... (Сонда).
Қ азақ тілінде есім негізден 
-лы қ/-ды қ/-т ы қ
форманты арқылы туынды сын атауларын жа- 
сайтын ондай есім негіздердің енді біразы нақты 
заттық мәні бар, деректі сөздер болып келеді. 
Саулық қойдың жасындай жасымыз бар...
(Айма- 
уытов). 
Суық суға майлық орамалын малып, элсін-
элсін тарта берді
(Сонда).
Мұндай құрылымды сын атауларындағы не- 
гіздеуіш создердің тағы бір тобы жанды табиғат 
құбы лы стары на, я ғн и адамға, торт түлік малға 
қатысты болып келеді. Бұларға, мысалы, мына 
іспетті туылымдар дэлел бола алады. 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   438   439   440   441   442   443   444   445   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет