П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы


қима етік, үкі тағып... (Ш ал).  Ж арма



Pdf көрінісі
бет450/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   446   447   448   449   450   451   452   453   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

қима етік, үкі тағып...
(Ш ал). 
Ж арма көттік
қылып, тақасын қаза мінеп...
(Аймауытөв). 
Ши-
ратпа шыны күміс қ о лға түссе
(Кете Ж үсіп). 
Келтірілген мысалдардағы байырғы 
бастама, шоң-
қим а (шоңқайма), жарма, ширатпа
туынды сын 
атауларына, сөндай-ақ, 
бүрама
(түйме), 
сырма(
шал- 
бар), 
қ а т п а (
күшік), 
оппа
(балшық) сияқты тағы 
біраз туынды сын атауларын ж атқы зуға бөлады. 
Тілімізде өсы құрылымда кейін пайда бөлған да 
жасалымдар бар. Кейбірі мыналар: 
Мүрнындақыс-
па козэйнегі бар
(Аймауытөв). 
Қайырма ж аға
көйлегіне галстук тағып қойыпты
(Сөнда).
Қазақ тілінде бұлардың сыртында сөзжасам- 
ды қ 
-м а
ф өрм анты ны ң қатысуымен етістік не- 
гізден қалыптасқан күрделі сын атаулары да бірта- 
лай. Олар негізінен қөсарлану жөлымен пайда 
бөлған, яғн и қөс сөз түрінде қалы птасқан. Ал 
тіркесе жасалғандары көп емес, сирек ұшыраса- 
ды. 
М ынадайға кез болдың Аума-токпе заманда
(Абай). 
Алба-жүлба ақша бүлттар жарысқан
(М ақатаев). 
Қүрама-сүрама жоқтауын сүңқыл-
датып қоя береді
(Аймауытөв). 
Екі үрықты, періп
кетпе мінезі болуіиы еді (Сонда). Қырма іиелек
бидайымен
(ҚӘ).
-(ы )нды //-(і)нді. Сөзжасамдық бұл фөрмант- 
тың құранды екені сырт тұрпаты нан-ақ айқын 
аңғарылады, мысалы өны 
~(ы)н+ды
түрінде мүше- 
леп көрсетуге бөлады. Түркөлөгтар мұндағы 
~(ы)н
белігін ырықсыз етіс көрсеткіші деп қарайды. Ол


350
СӨЗЖАСАМ
түркі тілдерінің жалпы қай-қайсысында да өзінің 
сөзж асам ды қбейім (қабілеті) ж ағы нан әуелден- 
ақ, туа ш ағы нан бастап сын атауы ж ұрнағы бо- 
лып табылады. Тілімізде бұл форма арқылы жа- 
салған етістік негізді сын атауларының қайсы - 
бірі кейін келе субстантивтене, заттана бастаған. 
Мысалы,қь//?ь///дб/ (шектің қырындысы), 
салын-
ды: Қара судысалынды басып кеткен
(Сейдімбе- 
ков). Қ азақ тілінде мұндай құры лы мды байыр- 
ғы сын атауларының оздерінің осы байырғылы- 
ғын сақтай отырып, бұлай субстанция жолымен 
озге сөз табына айналуы, мысалы заттық статус 
алуы өте сирек байқалады. Рас мұндай үрдіс, яғни 
сы нды қ м ағы на білдіретін туылымдардың тер- 
миндену, заттық мән алу процесі жалпы беріде, 
әсіресе кеңес дәуірінде етек ала бастады. М ыса- 
лы 
ертінді, тігінді
(подшивка), 
шөгінді, жаратын-
ды
(создание), 
көбейтінді, косынды, кұранды
(со- 
ставной), 
кәрсетінді, қорытынды, тапсырынды,
осылар сияқты тағы біраз жасалымдардың линг- 
вистикалы қ табиғаты н дәл осылай түсіндіруге 
болады. Кейбіріне мысал келтірейік: 
О ныңтап-


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   446   447   448   449   450   451   452   453   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет