П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет485/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   481   482   483   484   485   486   487   488   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

БӨЛШЕКТІК САНДАР СӨЗЖАСАМЫ
377
ерекшелігі бар. Біздің тілімізде бұл ж ұрнақ өте 
өнімсіз, ж алғы з 
бір
сан есімінен ғана сөз жасай 
алады, басқа тілдерде ол онімді қосы м ш а, оны 
топты қ сан есімдердің жасалуында айтқанбыз. 
Сонымен бірге бұл жұрнақтың беретін м ағы на- 
сында да басқа тілдердегідей топты қ мән ж оқ, 
біздің тілімізде оның болжал мағынасы бар. Мы- 
салы: 
Шыдар ем күйіп, мен жанып, Айында бірер
көрсем де
(Абай). 
Онда екі-үш -ак күлынды бие,
бірер ғана бүзаулы сиыр бар
(М ұқанов).
Кейдеб//? сан есімнің өзінің де ешбір қосым- 
шасыз болжал м ағы на беруі де кездеседі. Мыса- 
лы: 
Әлі бір бес жыл окығым келеді
(М үсірепов). 
Енді бір он жылдарда бүл жүмысты да бітіреміз
ғой
(М ұқанов).
5.6.2. Болжалдық сандардыц аналитикалық 
тәсіл арқылы жасалуы
Болжалдық сан есімнің аналитикалы қ тәсіл 
арқылы жасалуы да өте өнімді, оны ң өзі іштей 
бірнеше түрлі. Олардың негізгілеріне тоқталайық:
1. Есептікж әне жинақтау сандардың қосар- 
лануы болжалдық м ағы на туғы зады . Мысалы: 
Бүрын бір шығырмен төрт-бес гектар жерді суа-
рып болғанша, жан шыға жаздаса, кырык-елу
гектарды калай суармаксың
(М ұстафин).
2. Есептік сан есімдерге шылаулардың тіркесуі 
арқылы болжалдық сан есім жасалады. Мысалы: 
Түбектің аумағы кырык-елуге жуык гектар. Жасы
отыз-кырык шамасында
(Сейфуллин).
1) Атау тұлғалы есептік сан есімге 
шакты,
шамалы, каралы
септеулік шылаулары тіркесіп, 
оған болжалдық мағына қосады: 
жүз шакты, мың
қаралы, қырық шамалы.
2)Артық, астам, аса, аскан
септеулік шылау- 
глары етептік сан есімге тіркесіп, одан болжал- 
ды қ сан есім жасайды. 
Гектарынан 2 0 0 центнер-
ден артык астық алу м үм кін емес
(М ұстафин). 
Қүрылыс жүмысына екі мыңнан астам адам
шықты
(М ұқанов). 
Біздегі бір эйел жүз саулық-
тан жүз жетпістен аса қозы алды
(М ұстафин). 
Астам, аса, артық
шылаулары ш ығы с септіктегі 
есептік санға тіркеседі. Ол ж оғары дағы мысал- 
дан көрініп тұр.
3
)Жақын, тарта, таяу, жуық
септеулік шы- 
лаулары барыс септіктегі есептік сан ға тіркесіп 
оған болжалдық м ағы на қосады: 
жүзге жуық,
м ы ңға тарта, елуге таяу, онға жақын
т.б.
4) Е септік с а н ға
т алай, бірнеше, элденеше
сияқты белгісіздік есімдіктері тіркесіп, оған бол- 
жалдық м ағы на қосады. М ысалы: 
бірнеше жүз
жылдар, элденеше мыңдаған адам, талай ғасыр-
лар бойы неше жүз жылдар
т.б. Әрине, есімдік 
сияқты сөз таптары ның тіркесі контекске байла- 
нысты, сонды қтан оларды сан есімнің сөзжаса- 
мына ж атқызу қиы н.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   481   482   483   484   485   486   487   488   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет