П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы


 .5 . Т О П Т Ы Қ С А Н Д А Р С Ө З Ж А С А М Ы



Pdf көрінісі
бет481/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   477   478   479   480   481   482   483   484   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

5 .5 . Т О П Т Ы Қ С А Н Д А Р С Ө З Ж А С А М Ы
Топтық сан есімдерде көне замандардан келе 
ж атқан 
-ер
ж ұрнағы бар. Бұл ж ұрнақ арқылы 
қазақ тілінде 
бірер
деген ж алғы з сөз ғана жаса-
лады. Бірақ бұл ж ұрн ақ басқа түркі тілдерінде 
қазақ тіліндегіден әлдеқайда өнімді қызмет атқа- 
ратыны байқалады. Осы ж ұрнақты ң бірсыпыра 
түркі тіддерінде 
-ар,
-әрды бы сты қ варианттары- 
мен қатар - 
сар, - сер, -шәр
варианттары да бар. 
Олардан татар, баш құрт, түрік, қарақалпақ, гага- 
уз, қарачай-балқар тіддерін атауға болады. Ал осы 
қосы м ш аны ң бұл тілдерде қолданылу ж айы на 
келсек, қазақ тілінде топты қ сан есімнің 
-ер
қосы м ш асы арқы лы жасалуына ж алғы з бір сан 
есімі ғана негіз болса, басқа түркі тілдерінде топ- 
ты қ санға негіз болатын есептік сандар біздің 
тіліміздегідей санаулы емес, ол тілдерде бұл ма- 
ғыналық топ біздің тілімізден өнімді. Кейбір түркі 
тілдерінде осы қосымш алар арқылы онға дейінгі 
есептік саннан, ал кейбіреулерінде оннан кейінгі 
күрделі сан ға да ж алған ы п , олардан топты қ сан 
есім жасайды. Түркі тілдерінің басым көпшілігіне 
тән бұл қосы м ш ан ы ң қазақ тілінде бір ғана ды - 
быстық варианты ж әне бір сөзде ғана сақталып, 
ол көнерген өнімсіз аффикске айналған және оның 
ешқандай топтау мағы насы сақталмаған.
Қазіргі қазақ тілінде топты қ сан есім жаса- 
латын негізгі көрсеткіш ш ы ғы с септікж алғауы . 
Ол есептік сан ға қосы лғанда, синтаксистік қы з- 
мет атқарм айды , есептік санды сөйлемде басқа 
сөзбен байланы сты ру қы зметінде емес, есептік 
санға топтау мәнін қосады. Мысалы: 
Күніне үштен,
төрттен бордақы сем із қойларды сойғызып,
үйіткізеді
(Әуезов). 
Сикорский жігіттерді жиыр-
мадан топтап бөле бастады
(М үсірепов).
Қайталама қос сөзден тұратын болжалдық сан 
есімдерден ш ы ғы с септік жалғауы арқылы топ- 
ты қ сан жасалады. Мысалы: 
Әлти жалшыны екі-
ден-үштен емес, елуден-алпы ст ан жалдайды.
(М ұқанов). 
Ж үз-ж үзден шоғырланып аттанған
жігіттер...
Топтау саны, топтау ұғымы сан есімнен кейін 
тіркескен өлшем мағынасындағы 
га, кг;метр, пүт,
литрт.б.
сөздерде ш ығы с септік жалғауы қосылу 
арқылы да жасалады. М ысалы: 
Алдағы жылда
гектарына 200 центнерден астық аламын
(Мұста- 
ф ин). 
Гектарынан жүз жиырма бес центнерден
алғанда, тары басын көтере алм ай күлап калған
(Мұстафин).
Морфологиялық құрамы жағынан топтық сан 
есімдер де дара және күрделі болады. Бұл топтық 
сан есімдердің ж асалуына негіз болған есептік 
санның дара және күрделі болуына байланысты. 
М ысалы: 
он + нан, жүз +ден, жиырма бес+тен,
жүз елу+ден, алпыс үш+тен, екі жүз елу алты +
дан, бес-бес+тен, он-оннан
т.б.




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   477   478   479   480   481   482   483   484   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет