Республикалық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары

39 
 
Ильясова Н.Ә.
филология ғылымдарының докторы,
Академик С. Қирабаев атындағы қазақ тілі
мен әдебиеті кафедрасының меңгерушісі
Абай атындағы ҚазҰПУ 
 
КОММУНИКАТИВТІ ГРАММАТИКАНЫ ТАНЫТҚАН ҒАЛЫМ 
 
Филология ғылымдарының докторы, профессор Рақыш Әмір – өзіне дейін бұрын соңды 
зерттелмеген тың бағыттағы зерттеу жасап, қазақ тіл біліміне коммуникативті грамматика 
мәселелерін енгізген бірегей ғалым. Профессор Р. Әмірдің бұл бағыттағы зерттеулерін 
сараласақ, субъект, предикат, мақұлдау, терістеу, шындық болмыс, т. б. сияқты адам 
танымында орныққан, диалектикалық бірлікте тұрған заңды құбылыстардың грамматикалық 
жүйедегі орнын, тілдік қатынасты жүзеге асыратын тілдік бірліктердің құрылымы мен 
қызметін сөйлеу тілі арқылы анықтағанын көреміз. Ғалым «лебіздің (сөйлеудің) құрылымдық 
сипатқа ие болуын» айқындап, оны мынадай нақты фактімен дәлелдейді: Келмегені – ұялғаны. 
Келмеді, онысы – ұялғаны. Бұл жерден сөйлеу мен сөйлемнің құрылысын, семантикасын, 
субъект пен предикаттың қарым-қатынасын айқындауға болады.
Ғалым сөйлемді коммуникативтік дербестікке ие тілдік бірлік деп таниды. Оған сөйлемнің 
пікір алысу үшін жұмсалатын, тілдік қатынасқа қызмет атқаратын белгілерін негіз етеді.
Профессор Р. Әмірдің синтаксистік мағына мәселесіне қатысты тұжырымын басшылыққа 
алып, синтаксистік мағына коммуникативтік үдерістегі грамматикалық категориялардың 
қызметін айқындайтын көрсеткіш деп тануға болады. Мысалы, қалаға, көлге дегендегі 
мекендік мағынаның берілу жолын морфосинтаксистік қызмет арқылы ғана анықтауға 
болатынын көрсеткен.
Ғалымның шақ, жақ, рай категориясына қатысты талдауларын зерделесек, оларды таза 
коммуникативтік грамматиканың нысанына жатқызуға болатынын көреміз. Шақ категориясы 
іс-әрекет туралы хабардың, айтылған оқиғаның мезгілге қатынасын айқындайтын категория 
екенін жолаушылар келеді – келе жатыр – келді деген мысалдардан анық көруге болады. 
Ендеше, шақ категориясын ақпараттың, хабардың мезгілге, уақытқа қатысын көрсететін 
форма деп тануға негіз бар.
Ғалым жақ категориясын коммуникацияны ұйымдастырушы грамматикалық құбылыс деп 
таниды. Жақ категориясы пікірдегі субъектіні айқындауға қызмет атқаратынын дәлелдейді. 
Расында, І жақта Мен субъектісі пікірге сөйлеуші ретінде қатысып, ІІ жақта Сен субъектісі 
тыңдаушы қызметіне жұмсалып коммуникацияның ұйымдасуына қызмет атқарады. Ал ІІІ 
жақтағы Сен субъектісі пікіралысу процесінен тысқары тұрған бөгде адам ретінде қатысады. 
Бірақ басқа адамдардың тілдік қатынасқа түсуіне арқау болып, коммуникацияны 
ұйымдастырушы қызметіне ие болады.
Ғалым рай категориясының қызметін пікір мен шындық болмыстың арасындағы 
қатынасты білдіру деп көрсетеді. Пікір субъект пен предикаттан тұратын айтады. Субъект 
коммуникацияны ұйымдастырушы сөйлеуші, тыңдаушы, бөгде адам әрі хабардың, 
ақпараттың, ойдың иесі деп таниды. Оны логикалық тұрғыда талдайды. Менің айтқаным бар. 
Оның мақтағанын айтпа! дегендегі менің, оның субъектілері коммуникацияны 
ұйымдастырушы және ойдың иесі қызметін атқарып тұрғаны рас.
Құрылымдық грамматикада қаратпа сөздер, қыстырма сөздер, грамматикалық байланысқа 
түспейтін қыстырынды сөздер ретінде танылса, олардың қызметін коммуникативті 
грамматика аясында зерделеген тағы да профессор Р. Әмір. Ғалым тыңдаушынының назарын 
сөзге аудару, онымен контактіге түсу үшін үндеу амалын қолдану қажет болғанын, оған 
қаратпа сөздер, қыстырма сөздер қызмет атқаратынын дәлелдейді. «Үндеу қызметі ауызекі 
сөзде көбірек кездеседі. Ауызекі сөзді тыңдаушы тікелей естіп, түсініп алуға тиіс. Сондықтан 
сөйлеуші сөзі түсінікті, дәл жеткізу үшін тыңдаушының назарын аударып алады. Үндеу 

40 
қызметін атқаратын сөздер сөйлем құрамына қыстырма компонент ретінде қатыстырылады. 
Қыстырма компонент ретінде қаратпа сөз немесе тыңдаушының назарын аудару үшін қызмет 
ете алатын (айтпақшы, немене т. б.), оның ойына айтылатын пікірге байланысты ассоциация 
тудыруға жәрдемдесетін сөздер жұмсалады, – дейді ғалым [1, 100].
Сөйлеу кезіндегі эмоцияның берілуі мәселесі де назардан тыс қалмаған. Әсіресе, ауызекі 
сөйлеуде сөгіс, реніш мәнді білдіруге қызмет атқаратын тілдік бірліктердің қолданысына баса 
мән беріледі. Олардың қыстырма компонент ретінде жұмсалатыны, көбіне атаулы сөйлемдер 
болатыны дәлелденеді. Мысалы, Өлтіремін сені, көзіңді жоғалтамын, тумай кеткір! (М. Ә.).
Ғалым қыстырмалардың коммуникативтік-функционалдық қызметіне баса назар аударып, 
оларды бірнеше топқа бөлінеді: 1) сөйлеушінің айтылған ойды түрлі эмоциялық тұрғыдан 
бағалауын білдіретін; 2) айтылған ойға күмәнділік немесе сенімділікті білдіретін; 3) хабардың 
кімнің тарапынан екенін көрсететін; 4) тыңдаушының назарын аудару үшін қолданылатын; 5) 
айтылған ойдың желісін, ретін көрсететін қыстырмалар.
1) Қыстырмалар сөйлеушінің айтылған ойды эмоциялық жағынан қалайша болғанын, яғни 
өкінгенін, қуанғанын, таңданғанын, разы болғанын т. б. білдіреді. Бұл топқа жататын 
қыстырмалар: қайтейін, не шара, амал қанша, өкінішке орай, соры қайнағанда, бақытыма 
қарай, не керек, бәсе. Балтабек оған іштей қайғырды, бірақ, амалы қанша, істер шара жоқ 
(С. М.).  
2) Сөйлеуші айтылған хабарға өзінің күмәнді-күмәнсіздігін білдіреді. Қыстырмалары: сірә, 
тегі, асылы, әрине, әлбетте, рас, сөз жоқ, шынында, шынын айтқанда, кім біледі, бәлкім, 
ұмытпасам, жаңылмасам, мүмкін. Рас, Кәлен кісі мойнында кегін жібермейтін жау (Ә. Н.). 
Кім біледі, бұдан кетсе Әбдірахман Шұғаны мәңгі көре алмас (Б. М.).
3) Қыстырмалар айтылған хабардың кімнің тарапынан екенін көрсетеді. Қыстырмалары: 
меніңше, сеніңше, оларша, оның айтуынша, әлі есімде, біздіңше. Менің аңғаруымша, сіз 
тарихқа көп ат салысқан сияқтысыз (М. Ә.). Кенжетайдың айтуынша, ол мұрнын көкке 
көтерген тәкаппар (С. М.).  
4) Тыңдаушының назарын аудару үшін қолданылатын қыстырмалар. Олардың негізгілері 
мыналар: айтпақшы, айтқандай, әне, міне, кәне, ол – ол ма, бұл – бұл ма, өздеріңізге мәлім, 
көріп отырсыз, байқайсың ба т. б. Пенде өлмейді арманнан, мінеки, мен де өлмедім (А. Б.). 
Шынында, осы кезде Бөкенші асуының жотасынан бері қарай шапшаң құлдилап келе жатқан 
қалың шоғыр көрінді (М. Ә.).  
5) Сөйлеуші айтқалы отырған ойының ретін, желісін қыстырмалар арқылы көрсете алады, 
мұндайда сөйлем ішіндегі кейбір ойлар айқындала түседі, немесе ойдың түйінделетіндігі 
ескертіледі. Қыстырмалардың бұл тобына жататындар: негізінен, жалпы алғанда, керісінше, 
біріншіден, ең алдымен, әуелі, сөйтіп, айталық, қайта, бір сөзбен айтқанда, жоғарыда 
көрсетілгендей, ендеше, көбінесе т. б. Былайша айтқанда, Дәмелінің көркемдігі қуаныштың 
көркемдігі екен (С. Е.). Әйтеуір, әділет қой іздегенің (Ғ. М.). Жалпы алғанда, қазақ 
эпостарының көпшілігінде-ақ бас қаһарманы – тәңірден тілеп алған жалғыз ұл (Қ. Ж.)
Профессор Р. Әмір коммуникативтік мақсатты іске асыратын тілдік амалдарды анықтайды.

жүктеу/скачать 12,23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: