С. Ə. Тортаев орта ғасырлардағы азия жəне африка тарихы алматы 2009
жүктеу/скачать 7,49 Mb. Pdf көрінісі
|
| Мəдениеттің дамуы. ХVІ—ХVІІ ғасырларда Түркияда мəде-
ниеттің кейбір салалары айтарлықтай дамыды. Ғылым саласында ауыз толтырарлық жетістіктер болмағанымен поэзия, тарихнама жəне сəулет өнері (архитектура) едəуір табыстарға ие болды. Шығыстың көптеген халықтарындағыдай, түріктерде де өлең, аңыз-ертектер, дастандар кең тарады. Оларды көшелер мен алаңдарда меддахтар айтатын. Түрік поэзиясының атасы Али-Ашық — паша (1522 жылы өлген) болып табылады. Оның атақты «Ғарибнаме» де- ген еңбегі өлең-сөзбен жазылған. Ол философиялық мəселелерге арналған. Кітаптың бір тарауы 7 планета, 7 металл, 7 күш туралы (жер, мəдениет, адам, жан, сана, сүю, құдай) баяндайды. Олар бір- біріне пайдалы ықпал етеді делінген. ХVІ ғасырдағы поэзияның ең көрнекті өкілінің бірі Махмуд Абдулбахы /1600 жылы өлді/ болды. Оны халық түрік лирикасының сұлтаны деп атады. ХVІІ ғасырдың басында поэзияның жаңа саласы /жанр/ — өте өткір саяси сатира кең тарады. Оның көрнекті өкілдері Вейси /1628 жылы өлді/ мен Нефи /1635 жылы өлді/ болды. Вейси «Стамбулға өсиет наз», Нефи «Тағдыр оқтары» /«Стрелы судьбы»/ деген жəне басқа шығармаларында мемлекет қайраткерлерінің күнəлəрі мен кемшіліктерін, елдің ауыр əлеуметтік-экономикалық жағдайын сықақпен күлкі-мазақ етті. Байрам паша деген уəзірді мазақтап жазған сатирасы үшін Нефиді сұлтан ІV – Мұраттың бұйрығы бойынша тұншықтырып өлтірді. Тарихнама айтарлықтай дамып, жетілді. Тарихи еңбек- тердің негізгі саласы жылнамалар (хроника) болды. Көрнекті жылнамашының бірі Қажы-Кəлпе /1658 жылы өлген/ болды. Өзінің «Фезлике» /«əр нəрсе туралы»/ деген еңбегінде ол 1591—1654 жыл- дары түрік тарихындағы уақиғаларды баяндайды. Тарихтың ащы сабақтары, Осман империясының құлдырау себептерін көрсететін шығармалар өмірге келді. Бұл бағытта ең бірінші көзге түскен тарихшы-ойшыл Көшібай болды. Ол өз шығармаларын сұлтан ІV Мұратқа, кейін, ол өлген соң Ибрагим сұлтанға көрсеткен, баяндаған. Тарихи-географиялық шығармалардың ішінде, əсіресе Эвлий Челебидің /1611—1679/ «Саяхат-намэ» деген еңбегінің маңызы зор болды. Архитектура саласында біраз жетістіктер болды. Ірі феодал- мырзалар үй-жайларын, сарайларын елден ерекше, əдемі де үлкен етіп салуға тырысты. Əсіресе көрікті мешіттер салуға көп көңіл бөлінді. ХVІ ғасырдың көрнекті түрік архитекторының бірі Синан бол- ды. Ол 80-ге жуық мешіт тұрғызды. Ең бастылары Стамбулдағы «Сүлеймение», Эдирнедегі «Селимийе». Бұл мешіттерде адамдардың, 346 347 жануарлардың суреті жоқ. Бірақ мешіттердің өрнек-оюлары өте тамаша салынған. Өсімдіктер суретімен қатар мешіттердің безендірулерінде құран сөздері де пайдаланылған. Ə д е б и е т т е р: Васильев Л. С. История Востока: В 2 т. Т. 1.— М.: Высшая 1. школа, 1998.— 283—297 бб. История Востока. Т. ІІІ.— М.: Восточная литература РАН, 2. 1999.— 67—98 бб. жүктеу/скачать 7,49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|