биогеоценоз,  экожуйе)  жэне  элеуметтж-внд1р4ст1к  (табиги-

Э леум етпк  экологиямен  байланысты  багыттардыц  6ipi, 
T ip m iA iK  
ортасы  мен  табиги  ресурстарды  пайдаланудын 
нормаларын  дайындайтын  к олданбалы   э к ол о ги я   болы п 
табылады.
К,олданбалы экологияга:
-енеркэсйтк (инженерлш) экология;
-технологиялык экология;
-ауыл шаруашылык экологиясы;
-химиялык экология;
-медицин алык экология:
-т а б и г а т т ы   п а й д а л а н у   ж э н е   т а б и г а т т ы   к о р г а у   ж э н е   т .б . 
ж ат ады .
1974 жылы американдьщ биолог Барри Коммонер биоэкология 
мен  элеуметпк экология  ережелерш  тольщтырып эколоптшыц 
непзп тврт зсщын тужырымдады:
1.  Табигатта 6epi взара байланысты.
2.  М эцгШ к ешнэрсе жок-
3.  Табигаттьщ  талгамы к у ш п .
4.  вздт нен ештене болмайды.
Пысыктау сурактары:
1. Коршаган орта туралы гылымнъщ дамуына эсер еткен 
кандай ецбещпердг атап втуге болады?
2. Экология гылымы неш зерттейд1 жэне кандай бвлшдерден 
турады?
3. Экология гылымынъщ максаты, Mingemi кандай?
4. К,оршаган орта жэне коршаган табиги орта дегенШз не?
5. Экология гылымынын, кандай к¥рь1льтдары бар?
6. Биологиялык жуйелердщ кандай денгейлерг бар?
23

2. 
АУТЭКОЛОГИЯ. 
ОРГАНИЗМ Ж0НЕ ОРТА ФАКТОРЛАРЫ
2.1 Экологиялык факторлар
Орта  -   организмнщ  есш-кёбеюше,  йршШгше;  дамуы  мен 
таралуына  тпселей 
немесе  жанама  эсер  ететш  коршаган  орта 
компоненттер1н1н 
жиынтыгы,  ягни  особьты  (популяцияны, 
кауымдастык,ты) 
к,оршап,  оган  эсер  ететш  факторлардын 
жиынтыгы.  Tipi 
организмдер  -  ашык,  жуйелер,  сондык,тан 
коршаган ортамен зат жэне энергия аркылы алмасып отырады. 
Организмдер  унем1  езгерш  туратын  к,оршаган  ортанын  эсерш 
сезшш, 
бетм деле отырып,  ездерд де осы  жагдайларды езгертш 
турады.
Организмге эсер ететш кез-келген орта жагдайларын немесе 
орта  компоненттер1н  экологиялы к  факторлар  деп  атайды. 
Экологиялык факторлар Tipi организмдердщ тфпилМйе, санына 
(молдыгьша),  географиялык  таралуына  тжелей немесе жанама 
эсер етедД.
Э кологиялы к  факторлар  табигаты  бойынша  жэне 
T ip i 
организмдерге эсер eryi бойынша эр турл! Барлык, факторларды 
шартты турде улкен 3 топка белела — абиотикалык, биотикальщ 
жэне антропогендщ (немесе антропикалык).
Абиотикалыц факторлар — 
Tipi 
организмдерге пкелей немесе 
жанама эсер ететш ел! табигат факторлары. Оларга климаттык, 
(температура,  ауа  к,ысымы,  жел,  ылгалдылык,  жарык  т.б.), 
атмосфералык  (атмосферанын  химиялык  курамы),  топырак 
(эдафикалык,),  геоморфологиялык,  гидрологиялык,  жэне  баска 
факторлар жатады.
Биотикалык  факторлар  -  Tipi  организмдердщ  6ip-6ipibin 
•пршШгше  жэне  т1ршШк  ететш  ортасына  ecepi.  Олар  тур iuii 
жэне  тур  аральщ  болып  белш едь  Тур  iiui  факторларына  -  
демографиялык, этологиялык  (мшез-кульщ). бэсекелеспк жэне 
т.б.  жатады.  А л   тур  аралык  факторларга  популяциялык 
денгейдеп eprypAi Tepic эсерлер (бэсекелеспк, аменсализм) жэне 
он эсерлер (комменсализм, мутуализм, симбиоз) жатады. Сондай- 
ак турлер арасындагы к,арым-катынастарда ею топка да жататын 
эсерлер (жырткьшггык, паразитизм) болуы мумюн. Бул эсерлер 
еамдпегер (фитогеши),  жануарлар (зоогендг), саныраукулактар 
ж ен е  микроорганизмдер  тарапынан  болуы   мумван.  Tipi
24

организмдер  корек  (еомдж тер  -   фитофаг-жануарлар  ушш, 
жануарлар - жырткыштар ушш), TipmiAiK ету ортасы (паразиттер 
ушш  —  иео,  улкен  еомджтер  эпифиттер  ушш)  ролш  аткара 
отырьш, кебеюге (еомджтер тозандаткыштары) немесе 6ip-6ipiHe 
химиялык,  физикальщ  жэне  баскадай  да  ecepi  болуы  мумкш. 
Биотикалык факторлар тжелей — 6ip организмдердщ егашш 6ip 
организмдерге  тж елей  acepi  (кейб!р  еомдж тердеп  паразита 
шырмауьщтар)  жэне жанама (коршаган OAi табигаттын o3repyi 
аркылы)  больш белшедь Мысалы, шыршанын калын бутактары 
топыракка коленке rycipin,  темендеп  еомджтерге жарьщты  аз 
етюзш,  баска  шептесш  еомджтердщ  есуше  эсер  етед1.  KeftOip 
еомджтердщ зат алмасуы нэтижесшде ортага химиялык заттар 
(фитонцидтер,  гликозидтер,  эфир майлары)  белу! аркылы эсер 
eTyi. 
М уны  аллелопатия  деп  атайды  (бидайьщ  тамырсабагы 
аркылы  топыракка  токсиндер  белш ,  мэдени  еом дж тердщ  
тукымынын енуш нашарлатады немесе арам шептердщ мэдени 
дакылдардын есуше кедерп жасауы).
Ант ропогендж   ( антропикальщ)  факторлар  -   адамнын 
Катысуымен коршаган ортага, организмдердщ трпплшне немесе 
еомджтер  мен  жануарларга  тжелей  эсер  ету.  Антропогендж 
факторлар  жыл  откен  сайын  кушейш  келед!.  Сонгы  кездер! 
антропогендж  факторлардын  эсершен  биосферада  курдел1 
экологиялык проблемалар пайда болды (биоэртурлшктщ азаюы, 
парники  эффект,  кыпщыл  жанбырлар,  орманды  агаштардыц 
кептеп кьфкылуы, шелейттену, ортанын улы заттармен ластануы 
т.б.).
Адам  когамынын  коршаган  ортага  типзетш   acepi  мол: 
Коршаган  ортанын  (атмосферанын)  курамы  мен  касиетш, 
езендерд1, тещздер мен мухиттарды, сонымен катар топыракты 
жай  гана  емес  радиоактивп  заттармен  ластау  экожуйелердщ 
Курамы мен  курылымына,  кептеген  еоиуццктер  мен жануарлар 
дуниесшщ биологиялык алуантурл!л1гш1н азаюы мен жойылып 
кетуше экелуде.
Кейб
1
р  мэльметтер  бойынша,  жыл  сайын  15  мын  баррель 
мунай  ен1мдер1  тещздер  мен  мухиттарга  теплш ,  жуздеген 
жануарлар турлерше жогалып кетудщ каутп тенш тур. Ылгалды 
тропикальщ ормандардьщ келем! жылына 17 млн гектарга азайьш, 
жердд  дурыс  пайдаланбау  эсершен  жылына  6  млн  гектар  жер 
шелейттенуде. Ж ы л сайын 26 млрд тонна кунарлы топырак б е л  
езгерюке ушырап,  кышкыл  жацбырлар эсершен  31  млн гектар
25

жердщ ормандарына зиян келш, жуздеген миллион тонна эргурл i 
химиялык заттар енддр1луде, 25-30 мын еамджтер Typi жогалып 
кетудщ  алдында  жэне  бул  процестер  планетамыздагы  адам 
санынын курт всушен oipre катар журш келелд.
Адам зат тарихында ан аулау, ауыл шаруашылыгы, транспорт 
пен  внеркэсш™  дамыту  коршаган  ортаны  катты  езгерхске 
ушыратуда. Жер бетшдеп буюл таршшк иелерше антропогендж 
эсер куннен-кунге кушеюде.  Ka3ipri танда  Жер бетшдеп буюл 
TipmiAiK - адамзат к,огамынын колында,  адамнын антропогендж 
всерше байланысты (8, 9 тараулар).
Антропогендж  факторлар  организмге  такелей (агаштарды 
кесу,  ан  аулау)  жэне  жанама  веер  ету  (ортанын  ластануы, 
езендерге су  коймаларын  салу)  болып  белшелд.  Антропогендж 
факторларга техногендйс факторлар (радиация, ластану, кургату 
жумыстары, электромагнитизм жэне т.б.) да жатады.  Жалпыга 
белпл1  факторлар  классификациясынан  (абиотикалык, 
биотикалык,  антропогендж)  баска  экологиялык  факторлардын 
баска да классификациялары кездеседд (3 кесте).
3 кесте
Экологиялык, факторлардын эр турл1 классификациялары
Экологиялык факторлар
Абиотикалык
Биотикалык
Жарык, температура, ылгал, 
жел, кысым, куннщ узактыгы т.б.
Топырактын механикалык 
курамы, ылгал сыйымдылыгы, 
етюзгщтп.
Судагы немесе топырактагы 
коректж элементтер, газды 
курамы, судын ащылыгы.
©амджтердщ биоценоздын 
баска мушелерше acepi.
Жануарлардьод
биоценоздын
баска мушелерше эсерь
Адам эрекетп нэтиже­
сшде пайда болатын 
антропогендж  факторлар.
Эсер ету уакыты
Кайталануы
Кезеп
бойынша
Эволюциялык
Тарихи
бойынша
Perri
Ретаз
бойынша
Алгашкы
Сонгы
26

Шыгу теп бойынша
Пайда болу ортасы бойынша
Космосгьщ
Абиотикалык
Биогенд4
Биотикалык
Т абиги-антропогендж
Антропогендж
(техногендж)
Атмосфералык,
Ылгалдык,
Эдафикалык,
Физиологиялык;
Генетикалык;
Популяциялык;
Биоценоздык;
Экожуйелж
Биосфералык;
Барлык,  факторларды  ортаныц жагдайы  жэне корлары деп 
белуге болады.
К,орлар  —  организмнщ  энергия  алуы  немесе 
TipniL\iri 
ушш 
кажетп заттарды алатын табигаттыц бар байлыгы (коректж жене 
энергетикалык, корлар).
Жагдай —  уак,ыт пен  кещстжте езгерш,  организмдердщ ар 
турл1  эсер  ететш  абиотикалык;  факторлар.  Барлык;  ортанын 
жагдайларьга  аньщтайтын 
Heri3ri 
факторлар  —  температура, 
ылгал, жэне жарык;.
2.2 Экологиялык факторлардын эсер етушщ
KeHoip зандыльщтары
Организмге к,атысты факторлардын эсершен б1рнеше жалпы 
зандылык,тарды белш керсетуге болады. Ондай зацдыльщтарга 
оптимум  ережеа,  шектеул1 факторлар  ережеа,  факторлардын 
езара ecepi ережеа жэне т.б. жатады.
Оптимум 
ережеа. Кез-келген фактордыц организмге он эсер 
ететш  nie-KTepi  болады.  Фактордыц  жогары  немесе  темен 
дэрежедеп acepi организмге Tepic эсер етедд. Мысалы, ылгалдын 
тапшылыгы  немесе  шектен  тыс  кеп  мелшер1  еомдисгщ  дурыс 
ecyine  Kepi  эсер  eTeAi.  Организм  mipiuiAiri  ушш  аса  цолайлы 
экологиялык, фактордьщ белсендшп оптимум немесе экологияльщ 
фактордыц оптимум аймагы деп аталады. Оптимум аймагынан 
тыс, организмнщ трп плтн е KayinTi немесе елуше алып келетш 
пессимум аймагы жатыр (1  сурет).
Эрбзр организм, тур уппн езипн оптимум жагдайлары бар. Ол 
I  тек эр турл
1
  жагдайда орналаскан  эр  турге  жататын  особьтар 
I  ушш гана емес, 6ip организмнщ эртурл1 даму стадияларында да
27

эр калай болады. Тур уппн оптимумнын кандай денгеш колайлы 
болуына байланысты оларды жылу суйетш жэне салкын суйетш, 
ылгал суйетш жэне к,ургакдгылык,ты суйетш жэне т.б. деп бвледд. 
0p6ip  тур  ушш  взше  тэн  шыдамдылык  шектер»  болады.  А л  
организмнщ  белгШ   6ip  орта  факторынын  жагымсыз  эсер- 
ыкпалына шыдамдылык, к,аб1летш твзтдйик дёйдь
Белгш б ip факторга катысты организмнщ eMip суре алатьш 
твзгмдшк нуктелершщ  арасын  организмдердщ  экологиялы к 
валентплт (толеранпылыгы) деп атайды.
Фактордын  ен  теменп  немесе ен  жогары  мэндершен  асып, 
организмнщ TipiniAiriH токтатуы туралы  угымды  гылымга  1913 
жылы  американдык  зоолог  В.Шелфорд  енпздй  Бул  максимум 
зацынла немесе  толерантгык  (тезшдшк) зацында керсеттлген. 
Кейде муны Шелфорд ережеа деп те атайды:
- 
организмдердщ белгш 6ip opmaga орналасуы немесе mipuiiAix 
emyi,  организмнщ  белгш   бф  шыдамдылык,  (толеранттылык,, 
латынша  tolerantia  -   шыдам,  тезш )  mexmepi  (диапазон)  бар 
кешенд
1
 экологиялык факторларьша байланысты. Организм тек осы 
минималды  (ен,  темеы) жэне  максималды  (ен жогаргы) мэндердщ 
аралыгында гана емф суре аладьи
Шыдамдылык,  немесе  тезгмдолж  шектерш  экологиялык, 
валентплпс  деп  те  атайды.  Экологиялык  валентт1лт  — 
организмдердщ  орта  факторларынын  б е лгШ   6ip  шамадагы 
озгер1сше тоз
1
мдшл, ягни турлердщ коршаган ортага бешмделуь 
Организм  орта  жагдайынын  ауыткуына  негурлым  твз1мд1\ис 
керсетсе,  онын  экологиялык  в а лен тп лт  де  согурлым  жогары 
болады.
В.Шелфорд  заныньщ  практикальщ  манызы  зор.  Турлердщ 
TipmiAiriH сактау ушш экологиялык факторларга шектен шыгьш 
кетуге  мумкшдж  бермей  оцтайлы  белдемде  устау  кажет.  Бул 
зандылыкты адамнын Tipi табигатпен карым - катынаста болатын 
барлык  шаруашылык  салаларында  (еамдж,  мал,  орман,  т.б.) 
устаган ©те дурыс. Оптимум за дын колдану кейде киынга туседд, 
ce6e6i эр фактордын,  эр турдщ езше гана тэн онтайлы мелшер! 
болады.  Bip турге жасалган жаксы  жагдай  екшпп 6ip тур  уппн 
пессимум  болуы  немесе Tiirri  шектен  шыгып,  ете  киын  жагдай 
ту дыру ы  мумкш.  Мысалы,  +20°С-та  ыстык  жактын  маймылы 
тонатын  болса,  солтустжте  TipmiAiK  ететш  т у л и   кердсшшё 
ыстыктайды.  Kypim  суда  есетш  болса,  бидай  б у л   жагдайда 
TipmiAiriH жояды. Табигатта оптимум аймактары б1рдей е й  тур
28

к е зд е с п е й д ь  
Бул жагдай турлердщ экологиялык; ж еке к,аж ет т
1
Л
1
к  
ереж еан 
айк,ындайды.  Ж еке  к,ажетплгк  деп  индивидтщ   (ж е к е  
особтын) 
T ip m iA iK  
етуше,  дамуына,  ур п а гы н   ж а л г а с т ы р у г а  
к д ж е т п  
жагдайларга мук,таждыгы. Егер т урлерд щ  6ip ф а к т о р г а  
турак;тылык,тары  б1рдей  б о л с а ,  баск;а  ф а к т о р г а   о л а р д ы н  
турак,тылык,тары мшдетп турде езгеше болады.
В.Шелфордтын  толеранттылык,  занын  кейш   американды к, 
галым Ю.Одум (1979 ж.)  б1рнеше ереж елермен тольщтырды:
-  организмдер  кейб1р  ф ак т ор лар га  кец   аук;ымды  (я г н и , 
толеранттык,  диапазондары  кен)  ж эн е  баск,а  ф а к т о р л а р г а   т а р  
аук,ымды  TS3iMAiAiKTe  (ягни,  баск;а  ф а к т о р л а р г а   к;аты сты  
толеранттылык, диапазоны аз)  болуы мумкш;
-  экологиялык,  ф ак т о р ла р га   т о л е р а н т т ы л ы г ы   ж о г а р ы  
(диапазондары кец)  организмдер эдетте табигатта кец т ар а лга н ;
-  егер тур уппн 6ip экологиялык, фактордыц acepi оптим алды  
болмаса,  тезшдшк шектер! баск,а  экологиялык,  ф а к т о р л а р г а   д а  
езгерш,  темендеу1  мумкш.  М ы салы ,  топырак,  к ,ур ам ы н д агы
|
  азоттыц  мелш ер!  аз  ж а гд а й д а   астык,  т у к ,ы м д а с т а р д ы ц  
кургак.шыльщк.а  тезшдШ п  твмендейд1,  сэйкесш ш е  топы рак,та
I азот жетгалжп жагдайга Караганда ылгалды кеп к,ажет етед1.
29

В.Шелфорд  заны  ашылганнан  кейш  квптеген  зерттеу 
жумыстары журпз
1
лш  еамджтер мен жануардардын,  сонымен 
к;атар адамдардын да TipmiAiK ету meKrepi аныкталды.
Экологиялык, толеранттылыкка байланысты организмдер ею 
типке белшедь
Эврпбионттар  (грекше  eurus  -  кен)  -   факторлардын  кен 
диапазонында (эртурл! айырмашылыгы бар орталарда) 
T ip m iA iK  
ете  алатын  организмдер.  Мысалы,  эвритермдi  турлер  -  
температуранын  улкен  ауыткуына  шыдамды  организмдер. 
Эвригалонд!  турлер  -   су  туздылыгынын  улкен  ауыткуына 
шыдамды  организмдер,  эврибатты турлер  —  кысымнын катты 
ауыткуына  тезе  алатын  организмдер,  эврифагтар  -  эртурл! 
азыктармен  коректене  беретш  организмдер,  эвритоптар  -  эр 
T y p A i 
T ip m iA iK  
орталарында кен таралган организмдер.
Стевобиоиттар -   (грекше stenos — тар)  — тек белпл1
6ip 
орта 
жагдайларында гана 
TipmiAiK 
ете алатын (ортанын там алы гана 
ауыткуларына тезе алатын) организмдер. Мысалы, стенотермдг 
турлер тек температуранын аз гана ауыткуына гана  шыдамды 
организмдер (тещз маржам дары, бахтах (форель)), стенотлиндг 
турлер -  су туздылыгынын езгеруше тезе алмайтын организмдер 
(улу),  стенобатты  турлер  -   кысымнын  ауыткуына  шыдай 
алмайтын  организмдер  (риф  тузетш  маржандар  40-50  метр 
теренддктен темен 
T ip m iA iK  
ете алмайды, Vitjazaster djaronovi тещз 
жулдызы  тек  4500-5100  теренд^кте  гана 
TipmiAiK 
ете  алады), 
стенофагтар -  азык,тын белгии 
6ip 
турлер1мен гана коректенелд 
(жумыртка  жепш  жыландар),  стенотоптар  -
 
тек  белгьм
  6ip 
T ip m iA iK  
орталарында  гана 
e M i p  
суре  алады  (мысалы,  к,умды 
швлдеп ак 
ceKceyiA, 
к¥м жыланы немесе тек тузлы топыракта 
есетш кара сексеутл) жэне т.б.
Мысалы, тещздерде -пршшк ететш организмдердщ квшшлш 
судын 
ж о гар ы  тузды лы гы на 
беймделген, егер су даты туздардьщ 
мелшер1 аз гана темендейтш болса ол органмзмдер ушш каушп 
жагдай  туады.  А л   эврибионттар  тущы  суда  да,  суы  ащы 
тещздерде  де 
Tipm iAiK 
ете  алады.  Тундрада 
Tipm iAiK 
ететш, 
к а с к ы р  
тукымдасына  жататын  ан  AJopex  lagopus  (ак  тулш) 
температуранын 80°С  (+35°С-тан -55°С-ка дейш) ауыткуына тезе 
алатын  болса,  жылы 
с у л а р д а   Tipm iAiK 
ететш  Corilia  mirabilis 
шаяны температура earepyimH 6°С-нагана ( + 23°С -  +29°С) тезе 
алады  Сондыктан  эврибионтты  организмдер стенобионттарга 
К араганда 
жер бетшде кен таралган.
30

Турдщ  6ip  факторга  тезшдШп  жогары  болганымен,  баска 
факторларга  ТезгмдШп  нашар  болуы  мумкш.  Мысалы, 
температуранын  кеп  ауыткуына  шыдайтын  организм, 
ылгалдылыктын  немесе  туздыльщтыц  да  кеп  ауыткуына 
пшдамды болуы мшдет емес.  Эвритермд! турлер  стеногалищу, 
сгенобатты  немесе 
KepiciHme 
болуы  мумкш.  Эртурл1  факторга 
катысты  турдщ  экологиялык  валенптлМ  де  эртурл1  болуы 
мумкш.  Бул табигатта кептеген бешмделупплж турлерше алып 
келедд.  Ортаньщ  эртурл
1
  факторларына  катысты  экологиялык 
валенттштердщ  жиынтыгын  турдщ  экологиялык  cneKmpi  деп 
атайды.
Организмдердщ  6ip  экологиялык  факторга  катысты 
оптималды MaHAepi жэне тезгмдШк meicrepi баска факторлардын 
кандай  кушпен  эсер  етуше  байланысты  езгеру1  мумкш.  Бул 
зацдылык  факторлардын  езара  acepi деп  аталады.  Мысалы, 
ылгалды  ауамен  салыстырганда  кургак  ауада  ыстык,ты  жен1л 
кетеруге  болады.  Кыстын  куш  желс1з  даладагы  ауа 
температурасын,  катты  жел  турган  кезбен  салыстырганда 
элдекайда жещл кетеруге болады.
0p6ip фактор организмнщ эртурл1 кызметше де эркалай эсер 
етедд. Кейб1р процестер ушш оптимум эсер, баска процестер уппн 
пессимум болуы мумкш. Мысалы,  ауа температурасыньщ 40°С- 
45°С-ы салкын канды жануарлардын организмшдеп зат алмасу 
процесшщ  жылдам  журуше  эсер  еткетмен,  жануарлардын 
козгалу  белсещ йлт  темендейдь  Кептеген  балыктар  ymiH 
жыныстык клеткаларыньщ дамуьша колайлы су температурасы, 
уылдьфык шашу уппн колайсыз болады. Организм уппн TipmiAiK 
циклдершщ  кейб1р  кызметтер1  (коректену,  есу,  кебею,  коныс 
аудару жэне т.б.)  орта факторларыньщ маусымдык езгерудмен 
тжелей байланысты.
Жогарыда  айтылгандай  индивидтщ  тез1мд1лж  шектер1, 
оптималды  жэне  пессималды  аймактары 
6 ip -6 ip iH e  
сэйкес 

жүктеу/скачать 10,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: