Диффузионизм жэне мэдени аймактар теориялары
жүктеу/скачать 30,41 Kb.
|
|
Диффузионизм жэне мэдени аймактар теориялары Ежелп Мысыр адамзаттын, мэдени жепстпсгерппц жаца символы periиле белгш болды. Бригандыкдиффузионистер мысырлыкмэдениеттен викториандьщ когамга дейшп аралыкта адамзат эволюциялык, дамуда болмаган, KepiciHuic кулдырауга тускен деген козкараста болды. Графтон Эллиот Смит (Аустралияда дуниеге келген белгш анатом) жэне оныц шэюрп Уильям Джеймс Перри (географ) барлык улы дуниелер Мысыр пергауындарынан, мумиялардан, кунге табынудан бастау алады жэне баска модениеттердш бэр! кезшдеп сол мэдениеттщ сыныгы гана деген кызык тео- рияны непздемек болды. Алгаш Манчестер, кейш Лондон университетпиц кол- леджше орныккан олар оз идеяларын гылыми журналдарда жэне гылыми кеп- шшк жиындарындагы создершде кецшен таныстырып отырды. Эллиот Смит мысырлык мумияларды аса зор ыкыласпен зерттеген (Мысырда 1900-1909 жылдар аралыгында кызмет аткарган). Eid галымнын да устанымы Перридш The Children of The Sun («Кун балалары», 1923) Фтабында эте жаксы бершген. Кепшшкке кед танымал болтан бул кпапта ауылшаруашылыгы, жануарларды долга уйрету, кунпзбе, кыш буйымдар жасау, токыма онерд уй жэне кала салу OHepi алгаш Мысырдан бастау алган деген шюрд1 таратады. Эллиот Смит пен Перридш экстремиспк козкарасы «гeлиoцeнтpиcтiк» диффузионизм деген атка ие болды, ягни олар Кунд1 непзп нукте ретшде алган (Мысырда жэне баска да ежелп мэдениетгерге Кунге табыну урднднщ болганына байланысты). Бул тео рия кейб1р кэс1би антропологтар арасында колдауга ие болганмен, тек эдуард- тык ортада гана кед тарады. Эллиот Смит пен Перри Малиповскийге дейшп агакты далалык зерттеуш1 В.Г.Р. Риверспен (ол Эллиот Смитпен 6ipre Мысырда 6ipre болган жэне 1911 жылы ресми турде oBinin, эволюционизмиен кепи, диффузионизмге бет бу- ратынын жариялаган) 6ipre эволюдионизмге кэрсы Kypecri. 1922 жылы Риверс коз жумганнан кейш олар функционализмн1д ecin келе жаткан тармагына кар- сы шыкты. Функционализмшд neriai сол жылы, Малиновский мен Радклифф- Браун Элеуметт1к антропология бол1м!не медгерупп болып гагайындалган кезде каланган ед1. 1920-1930 жылдар аралыгында кед танымал болган функционалист галымдарга карсы туруга гелиоцен грист1к козкарасты устанушылардыд каукары жете койган жок. Ce6e6i университеттерде гелиодентризмге арнайы болiMдер ашылмаган бола- тын жэне оныц эд1стемел1к нелздер1 де жок е/ц (5-тарауды карадыз). Функциона- листер ежелп Мысырды емес, сол кездеri Азия, Америка немесе Сахара мекендер1н зерттеумен дс айналысты. Олар ез зерттеулер1н ойдан шыгарган ой-п1юрлерге суйену аркылы емес, далалык зерттеулер мен салыстырулар жург1зу аркылы icKe асырды. Нэтижес1нде, 1940 жылдардагы археологиядагы гылыми жет1ст1ктер б.з.д. 4000 жылгы М|>1сырдыд барлык адамзат мэдениетипц бастауы болуы мумк1н де ген козкарасты тубегей.гп TepicKe шыгарды. Осылайша бул жадалык британдык диффузионизмге, ягни 1937 жылы Эллиот Смитке, 1949 жылы Перриге соккы жасады. XIX гасырдыд содындагы антрополог 1зденунйлерд1д шпнде тек огаштау м1нез1мен белгз.'п болган, диффузионист1к теорияларды тексеру/н жаны суйетш Антропология тарихы мен теориясы Норвегия саяхатшысы Тур Хейердал гана Мысыр мен Америка арасындагы тари- хи байланыстарга сенушен таймады. Америкалык антропология немш-аустриялык диффузионистж одютерге суйешп дамыган болса, британдык антропология мулдем баска багытта дамыган едг Бцглнгл диффузионизм Диффузионизм - Ka3ipri элеуметтж аптропологиядагы барлык белгш теория- лардьщ пшндеп ей аз айтылатыны. Дегенмен ол толыгымен жойылып кеткен жок. K,a:sip археология мен биологиялык. антропологияда «Bopi Африкадап басталады» немесе «Орнын басу улпа» деген кезкарасты жактаушылар мен адамдардыц тара- луыныц «Аймактарда жалгасу улпсг» ден аталатын кезкарасты колдаушылар ара- сында улкен niк1ртажастар журуде (мысалы, Гэмблды карацыз, 1993). Бул гпк1рта- лас диффузионизмдеп есктден келе жаткан суракпен: уксастыктар гендж жолмен берше ме немесе узакуакыт боны 6iр ешрде шогырланган халыктар байланысынан бола ма, олде халыктардып коныс аударуынан бола ма деген суракпен тыгыз байла- нысты. Ратцельмен 6ipre б1ркатар «диффузионистер» осы соцгы niKip/p куаттайды. Осы сурактан туындайтын KiiuiripiM мэселелер тещрегшдеп шктрталастар ежелп влем тарихын зерттеуте жаца cepnin бер;р. K,aaip диффузионизм теориясы «тарихи-мвдени аймактар» сиякты стандартты антропологиялык мектеп пн. барлык саласына тон теориялар мазмунында камтыл- ган.Олем/рк жуйе мен жаЬандану теориясы да - диффузионизмнщ жалгасып келе жаткапдыгыпын долелi. Алайда бул теорияны устанушылардыц ешкайсысы озш Ратцельмен, оныц швк1рттер1мен жене Эллиот Смитпен кезкарас тургысынан бай- ланысты eKeniii мойындамайды. Bip кызыгы, классикалык диффузионизм мен осы сынды оныц кейшп yp/pcTepiiiip арасындагы байланыс тек уксастык децгей1нде гана. Жаца урдктердщ ешкайсысы да диффузионист1к идеялардыц пкелей жал- гасы емес. Тарихи-модени жэне аймактьщ тургыдан зерттеу Op6ip антрополог 63i зерттейт1н мвдениетте далалык зерттеу журпзедь Оныц сол аймакка зерттеу журпзу oflici, этнографтыц теориялык кезкарасына байланысты ертурл1 болады. Kcnincn талдап айткапда, тарихи-модени аймак- тык зерттеудщ eici TypiH бол1п карастыруга болады. Bipimiiici, нем1с-аустрия- лык диффузионизмнеп бастау алган америкалык антропология. EKiHinici диффузионистж гургыда зерттеу;пц o/iicrepine арка суйейтш, 6ipaic 6ip гана мектештц немесе улттык антропологиялык мектеттц козкарасын бгт/прмсйтш «аймактарды салыстыру» од10. Вул зерттеу од1стер1 себеп-салдарлык жопе жи!л1к тусшшне непзделед1. Аталган жолды устанушылар копт1збект1 эволю ционизм, функционализм жопе структурализм одштерш колданады жопе оздер1 зерттеп журген аймактагы модепиеттер арасында тарихи байланыс бар дегенге толыгымен иланады. 4. Диффузионизм жэне мэдени аймактар теориялары Америкалык, антропологиядагы тарихи-мэдени, аймацтык, зерттеу adici 1930-1940 жылдары Германия мен Аустрияда калыптаскан антропология гылымы кугындауга тусе/д. Нацистерге карсы шыккандар YiniHiui рейх кезшде катай кудаланса, ал нацислтк кезкарасты жактагандар Eicimui дуниежузшк согыстан кешн жада немю мектептер1 калыптаскан кезде (Шыгысында марксизм, ал батысында экликтикалык шетел/дк антропология калыптасгы) катан сынга ушырады. 1920 жылдардыд ез1нде-ак Америкада «тарихи-мэдени аймактык», «мэдени кешсн» TyciniKTepi мен модениет арасындагы тарихи байланысты зерттеу непзп зерттеу тэсшне айналды. Осы орайда 6ip айта кететш нерсе, XVII гасырда Солтус- TiKАмериканы агылшындардыд отарлаганы бслгин, 6ipaK Солтустж Америкалык антропология HeMic галымы Франц Боастыц коныс аударуынан кей!н гана калып- тасты. Кешн антропология Солтустж Америка курлыгына HeMic тышде сойлейтш, нем1с тиднде б ш м алган Роберт Лоуи, Едвард Сапир, А.Л.Крёбер, Клайд Клакхон жэне Абрам Кардинер сиякты тулгалар аркылы таралды. Солардыд iuiin/Te Боас, Лоуи, Сапир, эЛресе Крёбер (мысалы, 1939) «тарихи мэдени аймак» TyciHirinin калыптасуына зор ыкнал еттд Олар жеке аймактардыц аньщтамасын калыптас- тыруга жэне эр мэдениеттщ шшдеп ед кпнкентай болiii - «мэдени белплердЬ> зерттеуге баса назар аударды. Боастан бастап, барлык XX гасыр басындагы аме рикалык антропологтар жалпыныд iuriндегл жекеш зерттеуге ден койды (мысалы, Стоккингт! карадыз, 1974). 1930-1940 жылдары модениеттер;д терадрек салыстырмалы турде зерттеу нэтижесшде жада мэдени белплерд1 i3/iey жэне сол белплерд1 керсететш узын со нар Ti3iM,i,ep жасау сэнгеайналды. Нэтижесшде, модениеттеп кез келген ic-эрекетке катысты, мысалы, ад аулауга немесе балык аулауга байланысты том-том KiTarrrap жазылды. Боастыц эволюционизмд! жокка шыгаруы, диффузионизмнщ релш те- мендет\н жэне этнографиялык деректер/д аса мукият жинауы антропологияныд зерттеу нысаныныд тарихи сурактан баска ариага ауысуына алый кел/д (7-тарауды карадыз). Дегенмен оныд мектебшен откен кегФнр галымдардыд тарихи суракгарга кайта оралганын жэне онда эжептэу1р жетютжке жеткешн де байкауга болады. «Мэдени кешен» немесе «белплер кешеш» бойынша ед жаксы улri усынган Африкада афро-америкалык отбасында туган америкалык антрополог Мелвиль Херсковиц болатын (1926). Ол ез улггсш «Шыгыс Африканыд малшаруашылыгы кешеш» деп атады. Ол улп бойынша малшаруашылыгын журпзетш когамдарга кай жерде болса да Kouirieni oMip салты, патрилинейл1 урпак жалгастыгы, адам жасына карай топка бэлу, калыдмал, малды ата-баба рухымен байланыстыру жэне осы мэдениетпен байланыска тускен баска мэдениеттер/д кабылдау си- паттары тэн. Херсковиц жэне баска да немш галымдары мэдени белплер ретаз гаралмаган, 6ip-6ipine байланысты таралып отырган деген козкарасты устанды. BipaK Херсковицтщ баска Азденуийлерден айырмашылыгы - ол оз теориясын диффузионистж немесе эволюционистж схемаларга салып карастырган жок (Херсковидт1 карадыз, 1930). Антропология тарихы мен теориясы Артка сол uiermic жасасак, осы мектептщ алгы шебшде турган жэне тарихи сурактардыц жауабын танкам муражай жетекнда Кларк Уисслср екенш байкау киын емсс. Ол университетте дор!с бермегенджтен, оныц жолын куушы шэюрттер болтан жок. Оныц ерекшелш - ерекше жаца идеяларында смес (алайда коптетсн идеяларыныц болтаным айту кажет), оныц оз кезшдеп жагдайларды синтездей бшп, баскалардьщ пнарлерше анык, тусппкп теориял1.1к тупн/дрмелер бере алу- ында едi. Баскалар Солтусгпк Американыц шытысынан табылтан тастагы ежелп орнсктердщ немесе Рио Гранде жазытындаты кумырадаты ернектердщ таралу ерекшелштерш жазумен олек болып журсе, Уисслер (мысалы, 1923: 58-61; 1927) сол ернектердщ таралуын тарихи-модени аймактардын дамуымен, таралуымен жене озара байланысымен тутлыд1р/и. Уисслердщ ед улкен ецбеп - жас аймак гипотезасы. Бул гипотеза археолотиял ык жане этнологиялык зерттеудщ тотысында пайда болды. 0 з кезепнде сол багыттыд дамуына да улкен улес косты (Крёбсрд1 карацыз, 1931). Табылтан нэрселердщ жасалган, дайдаланылган уакытыд радикарбопдык тэалмен аныктау мумюн болмаган кезедде археологгар олжадыд шынайы «жасын» накты аныктай алмай- тын. Казбадыд болжалды жасын стратиграфиялык тас1лмен тау жыныстарыныд формаларына байланысты аныктаута болатын. Дегенмен олардыц арасында канша уакыт жатканын аныктау мумкш смес е/д. Сондай-ак этнологтар, непзшен, Tipi мадсниеттерге катысгы деректер жинайтыд, ал модениеттсрдin тасырлар бойы код esTepicTepre тусетЫ белгш. Уисслер/дд теориясы бойынша кез келген тари хи мадени аймактыд мадени белплер1 орталыктан шет офрлсрге таралады. Сол себеп-ri шеттед табылтан мадени белплер есюлеу, ал орталыктан табылтандары «жацалау» болады. Егер осы гипотезами TeKcepeTiH болсак, дурыс секицд жэне тарихи-мэдени аймактык зерттеулердщ оркашан динамикалык 03repicTi Дрек етш алатынын байкатады. Еюнш1 жатынан, ол диффузионизм мед эволюцияны тарихи-модени аймактык зерттеу аукымында б1ржт1рдГ Тарихи мадени аймакга эволюциялык даму журсе, онда орталыктан onipre таралу козкарасы диффузио низм тужырымына сайкес келе/д. Эволюционизм мен диффузионизмдщ озара 6ipiryi америкалык антрополог- тардыд Боастыд экстремалды релятивизмшен бас тартыд, эволюционизмте кайта оралтан тусында катты жанданды. Ocipece Стюардттыд ецбегшде эволю ционизм мен диффузионизм oipre колданылды. Б1з онымен 3-тарауда кв1тзбекп эволюционизмшд непзш калаушы ретшде танысканбыз. Еалымдын едбепндеп ед басты марсе - оныц «мэдениет езегш» (коршаган орта мен эволюцията байла нысты калыптасады) «жалды мэдениеттен» (диффузияга rycyi ыктимал мадени элементтерО болin карастыруында. Стюард тарихи мадени аймакты зерттеу- де коршаган ортаны мэдениегп шектейтш фактор ретшде, ал технологияны сол шeктeyдi жещлдетунй компонент ретшде карастырды (мысалы, 1995: 78-97). Уисслер Американыц (Кариб аралдарын коса алганда) он бес тарихи-мэдени аймагын аныктап бердг жазык мекендер, таулы мекендер, Калифорния, Солтустж Тынык мухиты жагалауы т.с.с. 4. Диффузионизм жене мэдени аймацтар теориялары Крёбер алгаш рет бул аймактардыд атауына озгерютер енпздь BipaK санын озгертпедг Кейш ол езшщ ен мацызды тарихи-мэдени аймактар туралы едбегшде (1939) сексен терт «аймакты» жэнс «субаймакты» картага xycipin керсетт1. Опын шпнде тек Со.тгустж Американьщ 03i жеД «улы тарихи мэдени аймак» тобынан турады дед1. Ол Солтуспк Американы Стюардтьщ eiiuiiciiie калдырды. Стюард осы курльщтьщ тарихи-мэдени аймадтары туралы ала ы томдык ецбек жазып шыкты (Стюард, 1946-1950). Кон жатдайда тарихи-мэдени аймактардыд географиялык белдеулермен байланысы аныкталыи отырды. Мысалы, Солтуспк Америкада: Арктика, Улы жазыктар, Шыгыс вудленд т.б.; ал Одтуспк Америка- да: Анд таулары, Амазония т.с.с. Егер коршаган орта мэдениетт1 шектейтш не- месе оны айкындайтын фактор болса, онда оныд аймакка ыкпалы анык KopiHyi ти1с. Стюард пен оныд шоюрттер1 осы жалпы приндиптерд1 керсетт, коршаган ортаныд айкындаушы ерекшелжтерш тарихи-мэдени аймактардыд 1ш1нде жоде арасында салыстырмалы турде зерттеп, тексерд1. Буныд 6opi «мэдениеттщ» кураушы белшектер!н зерттеуден алшактатты, 6ipaK этнографиялык картаныд жа- салуына непз болды. Сонымсн 6ipre бул зерттеулер мэдениеттер/д салыстыруды антропологиялык зерттеудщ нысадыда айдалдырды. Аймщтык, салыстырулар, цлттык, салт-дэстцр жене аймацтыц салт-дэстцр Антропологияда салыстырудыд уш rypin аныктап алу кажет (Сарадаиы карадыз, 1975): иллюстративтд жаЬандык жэне баскармалы (оныд inline аймактык салыстырулар к1ред1). Mjuimcmpamuemi салыстыру 6ipneiue мысалдарды таддап, мэдени айырма- шылык немесе мэдени уксастык туралы 6ip тужырымга келу максатында жасала- ды. Бул - антропологияныд neri3i. Bi3 нуэрлыктарды патрилинейлжтж когамныд мысалы ретшде алып, оларды тробриандыктармен, ягни матрилинейлжпен, са- лыстыра аламыз. Bi3 e3iMi3re беймэл1м 6ip когамды алып, сол когамдагы 6ip элемента таддап, мысалы, Бушмен когамындагы сыйлык беру эдебш, оны 03iMi3re таныс 6ip елмен, мысалы, америкалык когамдагы сый беру одетамен са- лыстыра аламыз. Бундай салыстырулар уксастьщтарды icepceTin бере/д (мыса лы, жалпы сыйлык беру адебйпд уксас тустары), 6ipaK ол одетте 6i3re бейма.гпм когамдардыд айырмашылыгын корсету yniiii жасалады. ЖаЬандык, салыстыру немесе, нактырак айтканда, жаЬандык, цлгъщхН салыс тыру олемдеп когам Yлгiлepiнiд мэдени ерекшелй<тер1 арасындагы катынасы- ныд статистикасын апыктау максатында журпзтлед1 немесе (экологиялык ан тропологияда) коршаган ортаныд жане мэдени ерекшелжтердщ мадениеткс ыкпалыныд статистикалык KopceTKimTepiH аныктау упйн колданылады. 3-тарау- да айтылган Джорд Питер Мердоктыд тэсш осындай салыстырудыд ед жаксы мысалы бола алады. Антропология тарихы мен теориясы Бащармалы салыстыру зерттеу нысаныныц йншде аткарылады. Ол зерт- теу элементтерййц санын оз ьщгайымызта сай шектеу/ц б1лд1редт Одетте аймак пшндеп салыстырулармен шектеледн Аймактык салыстырулар ортурл1 мектептеп 6ipHeme антроиологтардьщ енбепнде колданылды. Диффузионистер арасынан Фробеииус (Африкалык тарихи-модени аймактарды зерттеуде) непзшен аймактык зерттеу одштерш колданды. Эволюционистер арасынан Стюард аймактык салыстыру э/псше жугшдь Функционалистер арасынан А.Р. Радклифф-Браун (Аустралия туралы жазбаларында) жене Фрэд Эгган (Солтустж Американыд жерплжп туртындары туралы жазбаларында) жеке модениеттер/п олардыц орналаскан айматымен байланыстыра талдауга тырысты. Жалпы алтанда, структуралистж антропологтар осындай аймактык куры- лымдарды туспдйруге жене сол аймакка тон принциптер/р аныктауга тыры- сты. Олар сол аймактагы модениеттердin ортурл1 болуына шектеу коятын курылымдарды немесе 6ip-6ipiMeH езшше кызык жолмен байланыска TyceTiH модели белплер/u зерттейдк Эдетте ол белriлер модениеттер арасында колданыска тускенде езгерюке ушыраута 6eiai м келедк 1920-1930 жылдары «шытыс унд1лер1н» (каз1рп Индонезия) зерттеген гол- ландиялык талым аймактык салыстырудыц курылымдык Typiыойлан шыгарды. Бул аймактар голландиялык антропологтар арасында «этнологиялык зертте- улер даласы» (ethnologisch studievelden) дег-ен атпен белылк Бул теория бой- ынша, ор аймак «курылымдык озек» (strukturele kern) деп аталатын жиынтык- тан куралады. Мысалы, алгашкы шытыс ундьчсршщ курылымдык езеп - уйлену. Олардыц уйлену салтында ойелдщ шеж1реа ер адамнын шеж1рес1нен жотары монте ие. Бунда адамдардын 6ip-6ipiMCH байланысы некел1к туыскан- дыкка нег1зделген. Бул мектептщ кезкарастары туралы Йосселин де Йонт (1977 [1935J) Лейден университетшдеп дор1стерде кетцнен баяндап бср/ii. Сонгы онжылдыктарда Нидерланды антропологиясыньщ маркстж теорияга ауысып жатканын байкауга болады. Голландтык мектептер, тарихи тургыдан алтанда, жерпл!кт1 хальщтар туралы зсрттеу1 жагынан, yminnii олем дамуыныц антрополо- гиясы батытында ia/ieiiic бойынша, «аймактык курылымдык салыстыру» (каз1рп аталуы бойынша) журпзуден ен мыктылардьщ 6ipi белый есептеледк Аймактык курылымдык салыстыру журпзуде сн беделд1 талым реБнде кез1нде Лейден университетшен бш1м алган онтустзк африкалык-британдык Адам Купер кец танымал болды. Оныц 1977 жылгы ;iopicTepi Йосселин де Йонгтын кырык жыл бурын жасалтан дорiciepiiiiн жалгасы сек1лд1 (Купер 1979а [1977]). ОныцziopicTepi 03i зерттеп журген Африкага катысты болатын. Купер макалаларында жене К1таи- тарында, ocipecc Wivesfor Cattle (Ойелдщ куны, калынмал, 1982) енбепнде онтус- п к банту модениетшдеп туыскандык достурдiц, достурл! саясаттыц, уй-турмысын журНзу ерекшел1ктер1н жоме символизмнщ аймактык курылымдык Heriainin тус1н- д1рмес1н табуга тырысты. Оный, ойынша, кез келтен модени белБьп туЛну унпн дол 4. Диффузионизм жэне мэдени аймацтар теориялары сондай мэдени белгпп баска мэдениеттен тауып, оларды эзара салыстыру керек. Bip Караганда, шашырадкы кершетш мэдени белплер жалпы одгуспк банту ай- магы аясында карастырылса, тусппкп болып шыга келедк Жакын туыскандардыи 6ip-6ipiHe уйлсчпч калынты жагдайга айналган уш мысалды алайык: Тсванадагы ерлер ездершен мортебесч темендеу эйелдерге уйлене/п. Тсваналык калыцдыктыц калыцмалы салыстырмалы турде оте томен; ап Одтуспк Сото ер адамдары стату сы жогары эйелдерге уйленедк Ол жерде кальщмал салыстырмалы турде жогары. Суазилыкерлер аталган eKi жолды да устанады. BipaK мэртебеа «томен» эйелдерге уйленгендер (тсваналыктарсиякты) мэртебеа «жогарыга» уйленгендерге Караган да (онтуст1к сотолыктар сиякты) кальщмалды аз толейдк Бул когамдарды салыс- тырудан 6ip достурдщ oprypai болып озгергешн коругеболады. Жалпы жуйеш ала- тын болсак, бул когамдарда ыкпалды адамдардьщ бедел1 онын кальщмал толей алу кабьчспмен аныкталатынын корсетедк Bip кызыгы, жакын туыстардын уйленуше тыйым салынган мэдениеттерде (мысалы, Тсонга мен Чонилжтерде) ондай манипуляцияларга жол бер!лмей;п жэне онда уйленудщ эгалитарлы курылымы калыитаскан. Купердщ oaicin А(|>|)икадан баска да этнографиялык аймактарга пайдаланганда да жаксы нэтиже керсетедЕ Этнографиялык деректердщ кобекмне байланысты жэне жаксы зерттелген когамдарды салыстыру онай болгандыктан, зертгеудщ бул одкч oai де колданыста кала бермек (Бэрнардты карадыз, 1996). Онын усВпе Ричард Фардон мен оныц epinTecTepi (Фардои, 1990) бул эдютщ CKiiiuii жагы да бар екстпн атаи orri, ол - этнографиялык жазбалардагы «аймактык дэстур». Бул зерттеуцплер жалпы антропологиялыктеориядааймактыкерекшелжт! тустну оте манызды дсйдг Егер 6ip адам Ущдстанда далалыкзерттеулер журпзетщ болса, ол ун/п одебиетше катысты теория жасап шыгара алмайды, 6ipaK сол салага жаксы материал 6epin, комектесе алады; Меланезиялык дала зертгеушici Мела незия туралы гпщрталастарда, ал Амазонканын далалык зерттеуина Амазонкага катысты пшрталастарда мадызды niKip айта алады. Ендеше аймактыц мэдени ерекшелжтерщ зерттегендер мен сол аймактардагы жеке мэceлeлepдi зерттеген антропологтар ещд гана далалык зерттеулер журпзгел1 жагкан жас галымдарга мыкты комек бере алатыны созаз. Корытынды XIX гасырдыд соцындагы жэне XX гасырдыц басындагы диффузионизм эволюционизмнщ элареуше себен болды. Британдык мектептеп ежелп Мы- сырды элемдж модениеттердiн непзп Koai ретщде карастыратын экстремалды козкарастыд кундылыгы шамалы болып калды. Немк-аустриялык мектептщ TyciiiiKTepi америкалык аитропологияга сузпден ©Tin жетщ, «тарихи-мэдени аймактык зерттеу o;uci» деп озгерпл/п. 11этижесщде, тарихи-мэдени аймактык зерттеудщ эволюционистж, функдионалистж жэне курылымдык Typ.icpi пайда Антропология тарихы мен теориясы болды. Диффузиониспк жене тарихи-медени аймактарды зерттеу одк:тер1 - ан- тропологияда пайда болган ен кызыкты идеялар жиынгыгы. Дегенмен бупнп диффузиоиизмнщ (мысалы, жаЬандану теориясы) ica3ipri эволюционизмнен айырмашылыгы ол езшщ еткешмен жалгастыгын жогалтты. Диффузиоиизмнщ классикалык турдеп непзп максаты - тарихи-медени аймактарды зерттеу, оныц ншнде уксас аймактардыц тарихи байланыстарын зерттсйдд. Сонымен 6ipre диф- фузионизмде аймактарды терец зерттеу де мацызды саналады. Косымша эдебиеттер Цвернеманныц Culture History and African Anthropology (Модениет тарихы жене аф- рикалык антропология, 1983) кггабы немж-аустриялык диффузионизм туралы жаксы акпарат бередь Осы мектеппц классикалык зерттеулер1 мен америкалык тарихи-модени аймактык зерттеу туралы Клахон (1936) мен Уисслер (1927) макалаларында карасты- рылтан.ОлардынарасындагыбайланыстуралыСтокиипщ VolksgeistasMethodandEthnic (Volksgeist e/iic жене этика реттнде, 1996e) макаласында талданады. Ka3ipri ncMic-ауст- риялык, америкалык жене британдык мектептер жайлы Лоуид1н History of Ethnological Theory (Этнологиялык тсорияныц тарихы, 1937: 128-95, 279-91) атты ецбепнен караныз. Тарихи-медени аймак кезкарасына карсы niKip;u Херцфильдт1н Жерорга reniai айматы туралы (1984) макаласынан оки аласыздар. Британдык диффузионизм жайлы Лангамныц The BuildingofBritish SocialAnthropology (Британдык елеуметтж антропологияныц калыптасуы, 1981: 118-99) енбепнен табу- га болады. Салыстырмалы ед1стермен таныс болу ушш Сарананыц The Methodology of Anthropological Comparisons (Антропологиялык салыстырудыц эдюнамасы, 1975) кггабын карацыз. Голландиялык антропологияда улттьщ дестурлер мукият жазылтан. Голландтык ст руктурализм жайлы толыгырак акпаратгы 8-тараудан таба аласыз. Сонымен 6ipre Йоссе- лин де Йонгтыц Structural Anthropology in the Netherlands (Нидерландыдагы курылымдык антропологиясын, 1977) карацыз. Клус пен Клэссан Ka3ipri голландтык антропологияныц уш жинагын редакциялап шыкты. Олардыц ен соцгы редакциялаганы - Contemporary Anthropology in the Netherlands (Нидерландыдагы Ka3ipri антропология, Клус пен Клэссан 1991). 5. ФУНКЦИОНАЛИЗМ ЖЭНЕ ЦУРЫЛЫМДЬЩ ФУНКЦИОНАЛИЗМ Бупнде «функционалист» пен «курылымдык функционалистiи» «измдермен» байланысы пакты айкындалган. Дегенмен осыган дейш байланыс жеш дел осы калпында бола коймаган. Сондыктан теорияларды карастырмас бурын аталган терминдердщ уакыт барысында калай озгергешн баяндап шыккан орынды болады. «функционализм» термит кец магынада колданылады. Егер осы кец ма- гынасында алып карасак, оз iuiine курылымдык функционализмдд де камтып кетедг Мен кеи жагдайда бул термин/п Бронислав Малиновский мен оныц жолын устанушы Реймонд Фирт колданган тар магынасында колданамын. Ягни диффу- зионизм жекетулгалар арасындагы карым-кагынас, олеумегпк институттардыц жекетулга ic-epeKeTiHC коятын шектеулерц жеке адам кажеД мен сол кажегплер;ц медениет пен когам аукымында канагаттандыру мэселелер1мен айналысады. «Курылымдык функционализм» жекетулганыц ic-opeKeTTepi мен кажетше аса мен бермейдг Kepicinuie, ол жекетулгалардыц елеумегпк курылымдагы ор- нына немесе олеуметНк тэртштщ курылымына мен береди Одетте соцгысы А.Р. Радклифф-Браунныц жене оныц жолын устанушыларга тен кезкарас. Брита- нияда бул салада Э.Э. Эванс-Причард (оныц алгашкы ецбсктерО, Исаак Шапера, Майер Форте жене Джэк Гуди сиякты баска да кентеген галымдар 1здендГ BipaK курылымдык функционализм мен функционализм арасындагы шека- ра анык нактыланбаган. Радклифф-Браунныц пшрлестер! оздерш «функцио- налистер» деп атауга карсылык биццрмейтш; Keii6ipi ездерш (жумыстарыныц Малиновскийдшнен ерекшеленетшш корсету максатында) «курылымды функ- ционалистер» немесе «структуралистер» деп атады. Оныц уетше 1950 жылдары «британдык структуралист» термит Радклифф-Браунныц зерттеу монерппцЛеви- Стросспкшен немесе «француз сгруктурализмшен» (8-тарауда карастырылады) ерекшелтн корсету магынасында колданылды. 1960 жылдардагы британдык антропологтар Леви-Стросстыц ецбектерше бет бурын, соныц эд1с1мен зерттеу журпзгенде кателесш, ездерш «Британдык структуралистер» деп атайтын. Кец алып карастырсак, соцгы «Британдык структурализм», тын меншде, «француз структурализм ниц» британдык нускасы едг Шындыгында, Радклифф-Браун да, Леви-Стросс та Эмиль Дюркгеймнщ ец- бектершен сусындаган болатын. Озш «функционалист» деп атаганды унатпайтын Радклифф-Браун 03inin зерттеу пешне «салыстырмалы социология» деген атау бердг Антропология тарихы мен теориясы Антронологияньщ эволюциониста басгауы мен мэдениеттщ биологиялык агзамен уксастыгы Радклифф-Браун б1рнеше рет «антронологияньщ CKi бастауы бар» деген бола- тын: 6ipi - «1870 жылдар шамасында» эволюционистш мектептердщ орлей турган кезц eKiHuiici - Монтескьенщ Spirit of the Laws (Зад рухы) (1748 жылы Франция- да басылды) деп аталатын к1табыныд жарыкка шыккан кезд Бул социологиялык кезкарас бойынша когам жуйел1 гурде курылган деген идея алга шыгады. Оныд зерттеу нош - даз1рп олеуметпк гылымдар деп аталып журген пакты гылымдар. Сонымен 6ipre Конттан бастап, осы поннщ зерттеу нысанын биологиялык агзага тецеепруге болады деген шюр кед етек алды. Эволюционистер, acipece Герберт Спенсер (француз мектебшщ агылшын окип) функдионализмн1д непзп зерттеу маселeci алеуметпк турлерд]'н 03repic.Tepi деген шгарде болды. Ол мэдениет пен биологиялык агзаныд уксастыгы жайлы тусшд1рме берген (мысалы, Андрескийд1 карадыз, (1971) [Спенсер 11876]: 108-20). Спенсердщ ойынша, когамды зерттеу TipuimiK гылымына (биологияга), ягни эволюционизм мен дарвинд1к кезкараска непзделген. Спенсер когамды сэбил1к шак, балалык шак, ержету шагы, орта жас жене корипк сиякты кезеддерден отед1 дед1. Ол да Дюркгейм сиякты ар саты 6ipneine кураушы болшектерден турады жане олардыд аркайсысыныд оз кызмет1 болады деген ойда болды. Осы кураушы болшектер эволюция бары- с].шда турлерге oarepiii отырады деген niidp/u усынды. TinTi диффузионист Лео Фробениустыд ©3i де когамды агзамен тецеунплердщ катарында болды. Бул идея синхрондык, диахрондык, эволюционист1к, диффузионисттк сиякты эдютердщ бэр1не ыдгайлы ед1. Бул функционал истж козкарас XX гасырдыдбасындаДюркгейм1Йдсинхрондык козкарастажазылганедбепнде жане acipece Радклифф-Браунныджумысындаб1раз озгер1стерге ушырады. Дюркгейм де, Радклифф-Браун да эволюционизм/д жокка шыгармаган, 6ipaK eKeyi де Ka3ipri когамдарды зерттеуге аса зор май бсргещцпмен белг1л1. Б1з когамды сау агза сиякты елестете аламыз. Онда KimiripiM болшектер 6ipre курастырылып, улкегнрск жуйелерд1 курайды. Ол жуйелерд1ц аркайсысыныд озш/цк аткаратын кызметт бар. Олар озара арекеттеседг Когамдар да агзага уксас курылымдарга ие. Элеуметтлк институттар агзанын мушелер1 сиякты улке1нрек жуйеде 6ip.Tece кызмет аткарады. Дал биологиядагы артур.'п жуйелер/нд 6ip агзаны курайтыды сиякты, туыскандык, ;дн, саясат жане экономика сиякты алсумегпк жуйелер 6ip.Tece отырып когамды курайды. Радклифф-Браунныд осындай уксастыкты корсететзк карапайым мысалын 5.1-суреттен коре аласыздар. Уксастыкты терегдрек тустну унйн мысал реЛнде француз немесе британдык когамды алайык. Кез келген когамды курайтыи жуйелер Радклифф-Браунныд атауы бойынша, «алеуметттк институттар» деп аталатын болшектерден турады. жүктеу/скачать 30,41 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|