Түркі тілдеріндегі дауысты дыбыс үндестігі

52
 
келетін  сингармонизм  туралы  сөз  еткенде  ең  алдымен  дауысты 
дыбыстардың  сөз  ішіндегі  үндестігі  басшылыққа  алынады.  Түркі 
әлеміне  қатысты  болып  келетін  тілдерде  осы  аса  бір  күшті  заң 
турасында  әңгімеге  араласпаған  бірде-бір  ғалым  жоқ  шығар. 
Солардың  ішінде,  әсіресе,  батыс  Еуропа,  Ресейдің  лингвистика, 
түркітану  ғылымының  өкілдері:  О.  Бетлинг,  В.В.  Радлов,  П.М. 
Мелиоранский,  Н.И.  Ильминский,  Х.  Архангельский,  сол  сияқты 
қазақ тіл білімінің негізінде тұрған ғалымдар: А. Байтұрсынов, Х. 
Досмұхамедұлы  мен Қ.  Жұбанов. кейінгі ғалымдар К.  Аханов, Ә. 
Жүнісбеков,  Ж.  Аралбаев,  С.  Мырзабеков  тағы  басқаларының 
еңбектерін ерекше атап кетуге болады. 
«Сингармонизм  –  (грек.  –  sun  «бірге»  және  -  hаrmоniа 
«байланысу, 
үндесу») 
сөз 
формасының 
құрамындағы 
дауыстылардың  өзара  үндесуі,  бірімен-бірінің  артикуляциялық 
жақтан  тіл  табысуы»  /21,14/.  Бұл  түркі  тілдеріне  тән  өте  ертеден 
келе  жатқан  заңдылық.  Және  де,  Ж.  Абуовтың  пікірінше: 
«Сингармонизм  в  тюркских  языках  (аглютинативных)  языках 
оказывается  важнейщим  средством  фонетического  обьединения 
слова» 
/22,32/. 
Аталған 
заңның 
Х. 
Досмұхамедұлы: 
«Сингармонизм  түркі  тілінің  айрықша  біткен  қасиеті.  Түрік 
тілдерінің көбі (Стамбол түріктері, Қазан ноғайы, сарт-өзбек, тағы 
талайлар)  түрік  емес  халықтардың  сөзін  көп  алғандықтан,  жат 
жұрттарға көп араласқандықтан, осы айрықша қасиеттен айрылып 
қалып  отыр.  Осы  күндерде  қазақ-қырғыз  секілді  шет  жұрттармен 
жарысып  араласпай,  нағыз  түріктікті  сақтаған  елдердің  ғана 
сингармонизм  заңы  өзгермеген»  /23,82/  -  деп  өзі  өмір  сүрген 
дәуірдегі  қазақ  тіліндегі  сингармонизмнің  жай-күйін  сипаттайды. 
Бұл заңның түркі тілдеріндегі басты фонологиялық қызметі сөздің 
өне бойында бірыңғайлы тембрдің сақталуында. 
А.  Щербактың  айтуынша:  «Гармонию  гласных  принято 
рассматривать  как  соотношения  гласных  в  слове  определяемой 
зависимостью  гласных  вторых  и  третьех  слогов  от  гласных 
первого  слога.  Гармонию  гласных  можно  с  полным  основанием 
назвать прогрессивной ассимиляций гласных» /24,73/. Алайда оны 
дауысты дыбыстың үндесуі деп қарастырғанмен, қазақ және басқа 
түркі  тілдерінде  консонанттық  түрленудің  өзі  де  осы  заңға 
бағынатындығын  да  айтып  кеткен  жөн.  Оған  тілде  ассимиляция, 
аккомодация  және  басқа  да  дауысты  дыбыстарға  қатысты 
фонетикалық құбылыстардың орын алуы айғақ бола алады. Жалпы 

53
 
тілдегі үндестік заңының күштілігі сондай, тіпті кірме сөздерді де 
төл сөзге айналдыру қабілетіне де ие болады. 
Кірме  сөздерді  игере  алу  қабілетінің  күштілігін  байқаған 
профессор С. Мырзабеков былай дейді: «Қазақтың қара тілі — жат 
сөздерді  жұмсартып,  жуасытудың  хас    шебері.  Сол  қара  тілдің 
диірменіне  түскен  кірме  сөздің  құрамында  титтей  де  селкеулік, 
мүлт кету мүлде болмайды. Болса емленің ептейсіздігінен болады» 
/25,14/.  Бұл  жайында  X.  Досмұхаметұлы  да:  «Бұл  сөздер  біздің 
тілімізге  соншама  сіңіп  кеткен,  қазақ-қырғыз  халқы  бұлардың  жат 
екендігін  сезбейді.  Байқап  қарасақ,  сөздердің  бәрі  де  қазақ  тілінің 
қай заңына көнеді: қазақтың түбір сөздерімен бірдей болып өзгеріп, 
бірдей құбылады» /23,89/ - деген болатын. 
Бүгінгі таңда тіл білімінде үндестік заңын екі үлкен топқа бөліп 
қарастыру  бар:  Олар:  буын  және  тіл  (лингвальдық)  үндесу. 
Бұлардың  ішінде  әсіресе,  тіл  үндестігіне  үлкен  мән  берілетіндігі 
белгілі.  К.  Ахановтың  айтуынша:  «лингвальдық  сингармонизм 
өзбек тілінен басқа түркі тілдерінің бәрінде де бар. Түркі тілдерінің 
бәрінде де аффикстердің басым көпшілігі түбір сөздегі дауыстының 
ыңғайына  (жуан  немесе  жіңішке  болуына)  қарай  жалғанады  да, 
бірен-саран  аффикстер  ғана  үндесуден  сырт  қалып,  бір  вариантта 
ғана ұшырасады» /26,352/.  
Үндесу  заңында  ең  алдымен  дауысты  дыбыстардың  жасалуы 
жағынан  жуан  (гуттурал)  және  жіңішке  (палаталь)  болып  бөлінуі 
әңгімеленеді,  өйткені  «дауысты  дыбыстардың  жуан  дауыстылар 
және  жіңішке  дауыстылар  деп  екі  топқа  бөлудің  түркі  тілдерінде 
сингармонизм зандылығын  танып білуде үлкен  мәні бар» /26,323/. 
Сол  сияқты  еріннің  қатысына  қарай  еріндік  және  езулік  болып 
ажыратылуы,  олардың  түркі  сөзінің  өне  бойында  көрінуі  жайлары 
баяндалады.  Көптеген  ғалымдардың  пікірі  бойынша  бұлардың 
ішінде ең алдымен қалыптасқаны соңғысы болып келеді. «Үндестік 
заңдардың ең ежелгісі де және ең негізгісі де буын (тіл) үндестігі. 
Бұл  заң  бойынша  тілдегі  сөздер  бірыңғай  не  жуан,  не  бірыңғай 
жіңішке болуы тиіс. Тілімізде осы заңға бағынбайтын 150-дей араб-
парсы сөздері бар» /25,19/. 
Біздің  әңгіме  етпек  мәселеміз  де  атақты  түркітанушы  ғалым 
В.В. Радловтың  «Солтүстік  түркі  тілдерінің  фонетикасындағы» 
сөз  болған  түркі  тілдерінде,  оның  ішінде  қазақ тілінде 
XIX ғасырдағы  орын  алған  буын  үндестігінің  көрінісі  туралы 
болмақ. 

54
 
В.В.  Радлов  өзінің  «дәуірлік  кітабында»  түркі  тілдеріндегі 
дауысты  дыбыстар  үндестігіне  шолу  жасай  отырып  үндестік 
заңының «әр түрлі құбылыстар ішінде бұл заңның түркі тілдерінің 
дауыстылар  жүйесін  біріктіріп,  кейбір  сөздердің  дауыс  түтігінің 
ұзақтығы  мен  орнына  байланысты  бірыңғай  мүмкіндігін 
қалыптастырады»  /11,22/  —  дей  келе  дауыстылардың  үндесу 
заңдылығының  нәтижесінде  түркі  тілдерінде  төмендегідей  сөз 
топтарын байқауға болатындығын айтады. Олар: 
«1)  Көмейге  дейін  дауыс  түтігінің  бір  қалыпта  тұруы 
нәтижесінде  айтылатын  сөздер  (гуттурал  (жуан)  дауысты  дыбысы 
бар сөздер). 
а)  Дауыс  түтігінің  алдына  қарай  созылыңқы  болуынан 
айтылатын  сөздер  (лабиал-гуттуралды  (еріндік-жуан)  дауысты 
дыбысы бар сөздер). 
б)  Дауыс  түтігінің  алға  тек  тіске  жетуі  нәтижесінде  айтылатын 
сөздер (денто-гуттурал (тілдік-жуан) дауысты дыбысты сөздер). 
2)  Дауыс  түтігінің  соңғы  шекте  тұрып  тарылуы  немесе 
қысқарылуы  нәтижесінде  айтылатын  сөздер  (палаталь  дауысты 
дыбысты сөздер) 
а)  Дауыс  түтігінің  алдына  қарай  жылжуы  нәтижесінде 
айтылатын  сөздер  (лабиал-палаталь  дауысты  дыбыстары  бар 
сөздер). 
б)  Дауыс  түгігінің  алға  жылжып  тіспен  тірелген  тұсында 
айтылатын  сөздер  (денто-палаталь  дауысты  дыбыстары  бар 
сөздер)» /11,22/. 
Ғалым 
дауыстыларды 
артикуляциялық 
жасалу 
жолы 
ерекшелігіне байланысты бөле-жара қарастырып, түркі тілдеріндегі 
үндестік  заңына  бағынатын  сөздердің  жоғарыдағы  төрт  түрін 
айқындайды және бұл заңның негізін қалайтын да осы төрт топтағы 
дауыстылар  деп  есептеген.  Тілдегі  дыбыстардың  үндестік  заңына 
бағынуы  жайында  Ә.  Жүнісбеков  былай  дейді:  «В  основах 
казахского  корня  и  в  соединениях  основ  с  приставками 
(за исключением некоторых слов, заимственных из других языков) 
гласные  и  согласные  звуки  подчиняются  закону  сингармонизма, 
сущность которого сводится к тому, что если в слове имеется хотя 
бы  один  мягкий  звук,  то  все  другие  звуки  этого  слова  должны 
выгавариватся  мягко,  и  наоборот,  твердо  —  при  твердом  звуке. 
Поэтому  сочетания  твердого  и  мягкого  звука  в  одном  слове  не 
допускается» /27,9/. 

55
 
«Түркі  тілдеріндегі  «палаталь-аффинитет  (үндеспе)  негізінде 
сөздер  палаталь  және  гуттурал  дауысты  дыбысты  болып 
ажыратылады. Бірыңғай сөз гуттурал және палаталь дауыстылардан 
тұру тәртібі барлық жағдайда қатаң тәртіпке негізделген – дей келе, 
ғалым – кейбір түркі тілдерінде бірен-саран дауысты дыбыстардың 
өзінің 
палаталь-аффинитеттігінде 
ауытқуларға 
ұшырайды. 
Сол себепті  де  мен  денто-палатальді  ī  созылыңқы  дауысты 
дыбысты  палаталь-индифферент  (ауытқулы)  дыбыс  ретінде  алып 
отырмын.  Бұл  құбылыста  көзге  түсетін  жай  анық  естілетін  ī 
палатальді  дыбысының  Палаталь-индифферент  ретінде  қызмет 
атқаруы.  Мүмкін  бұл  ī  дыбысы  барлық  диалектілерде  кейінірек 
дәуірлерде  пайда  болып,  кейін  дауыстылар  үндесуінің  бастапқы 
фонетикалық  құбылысы  ретінде  морфологиялық  элементпен 
қалыптасса керек. Басқаша айтқанда ī дыбысының кеш қалыптасуы 
бастапқы тілдік көрініске кері әсер етуге қабілетті болған, бірақ бұл 
дыбыс  жалпы  заңға  елеулі  әсер  ете  алмаса  керек.  Бұл  дыбыстың 
пайда  болуы  келесі  жаймен  түсіндіріледі:  ī  дыбысын  айту  үшін 
тілдің  артқы  позициясы  жоғары  қарай  күрт  көтерілуі  қажет  және 
соның  нәтижесінде  бұл  дыбысты  айту  әрекеті  салдарынан 
жуандатып  айтуға  мәжбүр  болады.  Сондықтан  да  оның 
дыбысталуы  дәл  дауыс  түтігінің  өзгермей  тұру  қалыбындағы 
дауыссыздардың  пассив  жуан  не  жіңішке  айтылуы  сияқты  болып 
келеді» – деген пікірді айтады. 
«Бұл  түркі  тілдерінде  кең  тараған  палаталь-индифферент 
дауыстыдан басқа Орта Азия (Тараншы диалектісінде) екі ů және і 
палаталь-индифферент  дауысты  дыбыс  бар.  Олардың  алғашқысы 
сөзсіз  кейін  пайда  болған.  Бұл  дыбыстар  соңғы  буында  ғана 
кездесуі  себепті  дауыстылар  үндесу  заңын  жүзеге  асыруға  кедергі 
бола алмайды. Яғни бұлар ешқашан да дауыс түтігінің палатальды 
қалпын  бұза  алмайды»  /11,22/  -  деп  түркі  тілі  үндестік  заңына 
қайшы  келетін,  ауытқулар  туғызатын  негізгі  үш  дыбысты  атап, 
түсініктемелер береді. Ғалымның  айтуынша  «I  дыбысы «кейінірек 
жасанды түрде екі і (Тараншы диалектісінде күштірек байқалады.) 
және  у  дыбыстарынан  пайда  болған  жаңа  дыбыс.  Бұны  bil  (біл) 
және  qil  (қыл)  түбір  сөздерінің  bilgän  және  qilγап  тұлғаларынан 
құралғандығы  айқын  дәлелдей  алады.  Тараншы  диалектісінде  бұл 
жасанды дыбысты мен тек осылай түсіндіре аламын, і дыбысы мен 

жүктеу/скачать 1,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: