Шығыс Қазақстан облысы әкімдігінің
Сурет-5. Жердің пішіні сурет
жүктеу/скачать 15,32 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Геоид
- Тыңық, Атлант, Үнді, Солтүстік Мұзды
- (Джомалунгма тауы, биіктігі 8884)
|
Сурет-5. Жердің пішіні сурет. Сурет-6. Геоид. Жердің шын мәніндегі бейнесі ӛте кҥрделі. Ол ешқандай да геометриялық фигураға ҧқсамайды. Сондықтан неміс ғалымы — физик И. Люстихтың (1873 ж.) ҧсынысы бойынша Жер геоид (жерге ғана тән ӛзіндік пішін / жертәріздес – землеподобный) пішінді деп саналады. Геоид және сфероид пішіндері бір-біріне сәйкес келмейді. Олардың беткі қабаттарының аралық қашықтығының айырмашылықтары ±160 м; ТМД территориясында ±100 м. Геоид [Сурет-5, 6] және сфероид [Сурет-5] аралығындағы айырмашылықты анықтау гравиметриялық және ғарыштық ӛлшеулер арқылы жҥргізіледі. Жердің массасы = 5, 977 ⋅ т Ауданы = 510 млн км Кӛлемі = 1083207 м Жердің ішкі кабаттарын қҧрайтын заттардың тығыздығы терендеген сайын ҧлғая береді. Осың нәтижесінде Жердің ядросындағы заттардың тығыздығы 12,5 г/см 3 болуға тиіс. Жердің жоғарғы қабатын қҧрайтын тау жыныстарының орташа тығыздығы 2,8 г/см 3 . 3. Жер беткейінің бедері. Жердің беткейі 70,8% сумен қамтылған, ал қалған 29,2% қҧрлыққа тиісті. Әлемдік мҧхит материктар арқылы бір бірімен қосылған тӛрт мҧхитқа бӛлінеді: Тыңық, Атлант, Үнді, Солтүстік Мұзды немесе Арктиқалық. 14 Алты материктар: Еуразиялық, Солтүстік американдық, Онтүстік американдық, Африкандық, Австралиялық және Антарктикалық. Әлемдік мҧхит суларында мҧхиттық аралдар бар. Материктардың пішіндері дҧрыс емес, кейбіреулері ҥшбҧрышқа жақын. Теңіз денгейіне қарай материктердің орташа биіктігі 850 м., ал мҧхиттардың орташа терендігі 3800 м. Жер шарының ең биік нҥктесі Гималайда орналасқан (Джомалунгма тауы, биіктігі 8884), ең аласа – Тыңық мҧхитта (Мариандық ойпат, терендігі 11022 м.) 200 метр орташа белгілеріне ие қҧрлықтың тегіс салалары жазықтық (равнина) деп аталады. Олар қҧрлықтың 20% қамтиды. 1000 м.дейін кӛтерілген салалар жайпақтаулар (плоскогорье) деп аталады. Олар қҧрлықтың 53% қамтып беткейдің ойлы-қырлы (холмистые) екенін кӛрсетеді. Ең биік, сызықша-созылмалы кӛтерілістер тау жоталары деп аталады, ал олардың ҥйлесімі тау белдеулері деп аталады. Жер шарында ҥш тау белдеулері бар, олардың екеуі меридиональды және біреуі еңдік бағытта созылған. Меридиональды тау белдеулерді Тыңықмұхиттық деп атайды: 1. Батыс тыңықмҧхиттық тау белдеуі (Чукотка тауы; Курил, Сахалин, Жапон аралдарынан Австралиялық Кордильерлеріне дейін). 2. Шығыс тыңықмҧхиттық тау белдеуі (Солтҥстік пен Онтҥстік Американың кордильер тау қҧрылыстарын қамтиды). Еңдік тау белдеуі Жерорта теңіздік деп аталады; Атлас (Солтҥстік Америка) тауларымен басталады да шығыс жаққа созылады - Пиренеев, Альп, Апеннин, Балҧан, Карпат, Крым, Кавказ, Памир, Гималаи тауларын қамтиды және Малай архипелагтарына дейін созылады. Архипелаг – бір біріне тізбектеле орналасқан, тегі және геологиялық құрылысы тұрғысынан мейілінше ұқсас аралдар тобы. Мҧхиттың бӛліктері қҧрлықтардың ішінде теніздер мен шығанақтарды (залив) қҧрайды. Теңіздер сыртқы (Жапон, Баренцева, Лаптевых теңіздері) және ішкі (Жерорта, Балтийлық, Қызыл теңіздері) болып екі тҥріге бӛлінеді. Қҧрлықтың жағаларында аралдық доғалар дамыған, оларды жағалай терең мҧхиттық ойпаттар созылады. Осы қосылу тҥрі Тыңықмұхиттық деп аталады. Ал Атлантдық мҧхитпен қосылғанда қҧрлықтың жағасы еңісті болып келеді, осынын нәтижесінде қҧрлық мҧхиттың денгейінің астына біртіндеп шӛгеді (батады). Атлантдық тҥрі Ҥнді, Атлантдық және Солтҥстік Мҧзды мҧхиттардың жағалауында ең кӛп таралған. Мҧхит тҥбінің қҧрылысында келесі элементтер анықталады: 1. Шельф 2. Континентальдық беткей 3. Әлемдік мҧхиттың тҥбі 4. Терең науалар (глубоководные желоба) 5. Жерорта жоталары (срединные океанические хребты) Ең ірі аралдар: Гренландия, Мадагаскар, Калиманта. Ең ҧзын ӛзендер: Ніл, Амазонка, Енисей, Хуан Хэ. Ірі тҥбектер: Ҥнді тҥбегі, Сауд Араби, Ҥнді Қытай, Лаврадор тҥбегі, Аляска. Қҧрлықтық кӛтерінкі (1000 м-ге дейін) жоталы аудандары тҥгелдей таулы аймақтар деп аталады. Олар қҧрлықтың 53%-ын алып жатады. Мҧхиттың орташа тереңдігі ~3800 м. Мҧхит тҥбі бедерінің қҧрылымы: шельф, басқаша айтқанда, материктердің таяз сулы шеткі бӛліктері 200 м-ге дейінгі тереңдік (жер бетінің 5,5%-і),матеріктік жүктеу/скачать 15,32 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|