Синтаксистік парадигмалар
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
Paradigma2015-1
| шан? Қай кезде?) нақтылауға құрылған.
Ал айтылыстар есім баяндауышқа құрылса, реманың орны тұрақты болады: есім баяндауыштар айтылыстың соңында келетіндіктен олар рема болады да, оны анықтауға орын тəртібі қызмет етеді. Айгүлдің мектепте сүйіп оқығаны – əдебиет. Айгүлдің əдебиетті сүйіп оқыған кезі – мектепте. Мектепте əдебиетті сүйіп оқыған – Айгүл. Сонымен, айтылыстың актуалды мүшеленуіне оның грамматикалық мүшеленуі тірек болады. Өйткені айтылыстың актуалды мүшеленуі- не негіз болатын құралдар – интонация мен сөздердің орналасу тəртібі, басқа да тілдік құралдармен бірлікте ең алдымен айтылыстың грамма- тикалық құрылымын ұйымдастырады. Егер айтылыстың грамматикалық құрылымы біріктірушілік, тұтастырушылық қызмет атқарса, қатысым- дық құрылымы керісінше ой қозғалысының барысын бөліп көрсетіп, ажыратушылық рөлде болады [3, 338 б.]. Жалпы, кез келген сөйлем, мəнмəтін актуалды мүшелену тұрғысынан əрдайым екі бөліктен тұрмайды. Олай болу қарапайым ұйымдасқан сөй- лемдер мен мəнмəтіндерге тəн. Көбінесе, мəтінде актуалды мүшелену оның композициялық-синтаксистік ұйымдасуын бейнелеп, анағұрлым күрделі, сатылы жəне өзара бағыныштылық сипатқа ие болып келеді. Сөйлемнің синтагматикалық бөлінісі үш жəне одан да көп болып кел- генде, оның екі бөлігі ғана осы сөйлемдегі тема мен ремаға сəйкес ке- леді, қалғандары мəтіндегі алдыңғы сөйлемдердің темалары (Т 1 , Т 2 т.с.с.) болып, олар мəтіннің басқа композициялық-синтаксистік бірліктеріне сəйкес келуі мүмкін. Мысалы: «Мен (т) \ үйге келсем, Əбдірахманның (р) қаладан келгенін есітіп үйдің іші қуанып отыр екен. Шұғаның халін (т 1 ) көріп қайғырып қайтсам, \ Əбдірахманның (т) келгенін есіткен соң \ тасып (р) кеттім. Менің қуануым (т) \ ынтық болып жатқан Шұғаға (т 1 ) \ Əбдірах- манды əкеліп бір көрсету еді (р) » (Б.Майлин). Бұл мəтіннің композициялық-синтаксистік құрылымы əңгімелеу типі- не тəн. Бірінші сөйлем тема (мен) мен ремаға (қалғандары) жіктеледі. Екінші сөйлемде актуалды мүшеленудің үш компоненті бар, олардың біріншісі алдыңғы мəтіндермен белгілі бір тема (Т 1 ) болса, қалғандары осы сөйлемнің темасы (Т) мен ремасынан (р) тұрады. Үшінші сөйлем де үш бөліктен тұрады, оның біріншісі осы сөйлемнің темасы (Т), орта- да актуалдылығы əлсіз орында тұрған алдыңғы мəтіндерден белгілі жай (Т 1 ), сөйлемнің соңында актуалдылығы белсенді орында тұрғаны – рема (Р). Кесте түрінде бйнелесек: ТТ 1 Р. «Кеңестік кезеңде \ жылдық жоспарды орындау \ қатаң бақылауда болатын» (газеттен). Бұл сөйлемдегі үш құрылымдық-мағыналық (синтагматикалық) ком- понент мəнмəтінмен байланысы тұрғысынан алғанда үш сатыны құрай- ды. Мəнмəтінде жылдық жоспардың орындалуының кеңестік жəне қазір- гі кездегісі салыстырылып отыр. Демек, «жылдық жоспардың орында- луы» бұрынғы берілген тема (Т 1 ), ал «кеңестік кезеңде» осы сөйлемнің темасы (Т), «күн тəртібінен түспейтін» - жаңа нəрсе (Р), сөйлем осыны айту үшін құрылған. Күрделірек ұйымдасқан сөйлемдерде өзектілікке ие бірнеше құры- лымдар болуы мүмкін. Мысалы, «Қораның төңірегі \ тап-таза. Аран- ның түкпірінде \ буы бұрқырап, \ екі ат суып тұр» (Ж.Аймауытов). Ал- ғашқы сөйлем тема мен ремаға бөлінсе, екінші сөйлемде тема («Аранның түкпірінде») мен екі рема бар («буы бұрқырап» жəне «екі ат суып тұр»). Немесе: «Ақсақал (т) \ аттарын діңгекке байлатып (р) , етегін қамшымен бір қағып (р) , қақырынып (р) , теріскей жақтағы кішкене есік- тен (р) байдың қорасына кірді (р) » (Ж.Аймауытов). Бұл сөйлем бір тема, бес ремадан тұрады. 418 419 Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар ІІ бөлім. Коммуникативтік парадигмалар жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|