Синтаксистік парадигмалар
шынайы қарым-қатынастың шарттарынан тысқары алып қарауға
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
Paradigma2015-1
| шынайы қарым-қатынастың шарттарынан тысқары алып қарауға
болмайды. Демек, мəтінді зерттеу деген сөз – тілдің қатынас үдерісімен байланысты болып келетін қатысымдық-прагматикалық жағдайды зерттеу деген сөз. Мəтінді құрайтын бірліктердің таңдалып алынуы да, қарым-қатына- сы, байланысы да, бір бүтіндік құрауы да қандай прагматикалық талап- ты орындап, қандай қатысымдық мақсат үшін қызмет атқаруына тікелей байланысты. Қандай мəтін болмасын, оның қатысымдық-когнитивтік, функцио- налдық бүтіндік ретіндегі негізгі міндеті – хабар беру, хабар алмасу; пікір алысуды жүзеге асырып, сол арқылы хабар алушыға (адресат) əсер етіп, оның реакциясын туғызу. Бұл мəтін қабылдаушыға толық түсінікті болғанда ғана жүзеге асады. Ал мəтіннің түсінікті болуы, бəрінен бұрын қатысымдық бірлік ретінде мағыналық-ақпараттық мазмұнға ие белгілі бір қатысымдық нақтылы шарт-жағдайға, прагматикалық талапқа сай құрылған лексика-грамматикалық құрылым арқылы ғана жүзеге асады. Демек, қарым-қатынас үдерісінде əрбір мəтін мағыналық-ақпараттық мазмұнның, лексика-грамматикалық құрылымның жəне прагматикалық талап-мүдденің бірлігі ретінде қызмет етеді. Мəтіннің прагматикасы оның мағыналық-ақпараттық мазмұны, ав- торлық интенция, мəтін құрудың мотиві, мақсат-мүддесімен байланыс- ты болуымен қатар, алдымен қабылдаушыға əсер ету, оның реакциясын туғызу, автордың тілдік тұлға ретіндегі интеллектуалдық мүмкіншілі- гі, қарым-қатынас аумағы сияқты мəселелермен байланысты. Өйткені 432 433 Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар ІІ бөлім. Коммуникативтік парадигмалар мəтіннің тақырыбын, мазмұнын, фабуласын, композициясын, архитекто- никасын, құрылымын, онда қолданған тілдік құралдарды автор таңдап белгілейді. Сондықтан автордың жəне адресаттың тілдік тұлға ретінде- гі жеке тəжірибесі, жалпы білім деңгейі, тілдік түйсік – талғамы бел- гілі мөлшерде мəнділікке ие болады. Мəтінді тілдік қатысымдық бірлік ретінде талдау барысында бұл факторларды есепке алу арқылы мəтін мазмұнының қалыптасуын ғана емес, алдымен, мəлімет беру, пікір алма- су арқылы коммуниканттарға əсер етіп, олардың реакциясын тудырған мəтіндегі мағыналық-ақпараттық мазмұн мен лексика-грамматикалық құрылымның өзара қарым-қатынасын ашып көрсетуге болады. Себебі қарым-қатынас жасаудың мотиві, мақсат-мүддесі, прагматикалық тала- бы, коммуниканттардың тілдік тұлға ретіндегі интеллектуалдық мүм- кіншілігі осы мəтін арқылы берілген хабардың мағыналық-ақпараттық мазмұнын анықтайды, ал ол болса, мəтіннің құрылуын қамтамасыз етеді. Əрине, мəтіннің пайда болуымен тілдік қарым-қатынас өз мақсатына жете ме, əлде ол орындалмай қалатын жағдайлар да бола ма деген сұрақ тууы мүмкін. Бұл мəселенің анықталуы прагматикалық жағдаймен байланыста қаралуы тиіс: қашан қабылдаушы мəтінді түсініп, мəтін оған əсер етіп, оның жан дүниесінде белгілі бір өзгерістер пайда болып, оның реакция- сын туғызғанда ғана, қатысымдық үдеріс өз мүддесіне толық жетті деуге болады. Кез келген мəтіннің негізгі мақсаты - прагматикалық талап-мүд- дені қанағаттандыру, пікір алмасуды іске асыру арқылы коммуниканттар- дың жан дүниесіне əсер етіп, оны «ояту», реакциясын туғызу. Қандай мəтін болмасын, ол, бір жағынан, белгілі бір хабар – мəлімет берумен қатар, адамның интеллектуалдық, эмоционалдық психикасы- на, оның жүріс-тұрысына əсер етуге, сезімін оятып, өзгертуге бағыт- талады. Сонымен қатар, екінші жағынан, əрбір мəтін адамның интел- лектуалдық, эмоционалдық болмысының, қарым-қатынасының мəтін арқылы материалданған формада берілісі болып табылады. Демек, мəтін тілдік қатысымдық бірлік ретінде өзінің негізгі міндетін іске асыра отырып, ол заттық-ұғымдық, бейнелік-эстетикалық мəнді біл- діріп қана қоймай, когнитивтік, коннатативтік, эмоционалдық-эстети- калық мағына-мазмұнды да білдіреді. Тілдік қарым-қатынастың не- гізгі компоненті ретінде мəтіннің прагматикалық аспектісінің маңызы міне осында, басқаша айтқанда, прагматика тіл қарым-қатынасының, қатысым үдерісінің іске асуының белгілі бір қажет компоненті ретін- де семантикалық-информативтік мазмұн, лексикалық-грамматикалық құрылыммен бірлікте тығыз тұтастық құрайды, оларды бір-бірінен ажыратып қарауға болмайды. Мəтінді толық, тура түсіну үшін, біріншіден, коммуниканттар қа- рым-қатынастың шартымен, мəтіннің мағынасымен толық түрде таныс болуы, екіншіден, лексикалық-грамматикалық жақтан мəтін тура, дəл құрылуы, үшіншіден, семантикалық-информативтік мазмұнға сəйкес мəтін толық көлемде болуы, төртіншіден, мəнмəтінмен байланыста тұруы шарт. Осы факторлардың бірлігі прагматикалық талаптың негізі ретінде мəтін мағынасын тура қабылдауға қол жеткізеді. жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|