Синтаксистік парадигмалар
Мəтіннің синтагматикалық бөлінуі
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
Paradigma2015-1
| 4.3 Мəтіннің синтагматикалық бөлінуі
Тема-ремалық бөлініс екіқұрамды сөйлемде болады: ол сондай құрылымды қажет етеді. Бұл қарапайым, күрделенбеген сөйлемдерде анық көрінеді. Ал күрделенген, жайылма жəне құрмалас сөйлемдерде тема-ремаға бөлу біршама қиындық туғызады. Монологтық сипаттағы жазбаша мəтіндердің көбінің құрылымына тəн ерекшелік – олардың құрылымы хабар-мəліметке толы сегменттерден-синтагмалардан тұрады (жеке сөздерден емес). Синтагмалар Г.А.Золотованың пікірінше, біріншіден, жайылмаланған сөйлемнің мəліметтік маңыздылығы жағынан бағыныштылық қатынас- тағы құрылымын жасайды; екіншіден, мəтіннің əртүрлі бөліктерімен қатынаста болады; үшіншіден, жаңа мəліметті бір сөзге артпайды, өзінің құрамындағы барлық сөздерге бөліп тастайды [3, 293 б.]. «Республикамыздағы ең ірі астықты өлкелердің бірі/ – Қостанай өңірінде/ биылғы жылы/ егіннің шығымы жаман емес. Қайсыбір аудан- дарда/ жауын-шашын да мол болды. Бірақ жаз ортасында/ Федоров ауданы шаруашылықтарының біраз егін алқабын/ бұршақ ұрып кетті. Мамандардың пікіріне қарағанда,/ облыстың кейбір аудандарынан/ гек- тарына 12-15 центнерге дейін өнім алу көзделіп отыр. Алайда, көп жерде / шыққан егін ала-құла. Қайсыбір алқаптардан/ əр гектардан 5-6 центнерден ғана алынуы мүмкін. Қалай болған күнде де,/ ауа райының ашықтығын пайдаланып,/ ел ырысын төкпей-шашпай жинап алу басты парыз болып отыр» («Ана тілі», 1996, 22 тамыз). Бұл мəтін бір қалыптағы хабар-мəлімет жанрының заңдылықтары бойынша құрылған. Мəтіннің тақырыбын білдіретін синтагма – əрі бірінші сөйлемнің ре- масы болады (егіннің шығымы жаман емес). Реманы білдіретін синтаг- 430 431 Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар ІІ бөлім. Коммуникативтік парадигмалар малар əр сөйлемнің соңында орналасқан. Бұл қазақ сөйлемдерінің заң- дылығы болса керек, əрі мəтін экспрессивті еместіктен де солай болуы мүмкін. Синтаксистік мүшелену мен актуалды мүшеленудің қарым-қатынасы қандай? Мəтінді талдаудың нəтижесінде мынадай қорытындыға келуге бо- лады: синтагматикалық мүшелену мен қатысымдық (коммуникативтік) мүшелену бір-бірімен байланыссыз бөлініс емес. Коммуникативтік (те- ма-ремалық қатынастағы) жəне грамматикалық (субъект-предикаттық қатынастағы) деңгейлер сөйлеу барысында өзара байланысты болады, өйткені сөйлемдегі субъект-предикаттық, т.б. синтаксистік байланыстар- дың өзі коммуникация үшін жаратылады. Сонымен, мəтінді талдау тема-ремалық қатынастардың қарапайым емес, күрделі жай-жапсарын көрсетіп берді. Тема, ремалар жеке сөз- дермен емес, синтагмалармен беріледі. Синтагмалар, тема мен реманы жəне бір сөйлемнің элементін мəтіндегі басқа сөйлемдердің сегменттері- мен байланыстыра, сөйтіп, мəтін байланысының əртүрлі ендіктерін (терең, таяз) жүзеге асыра, бірте-бірте хабар мəліметтің ауқымын кеңей- те береді. Мəтіннің басқа түрлерінде (мысалы, публицистикалық сендіру сипатындағы) тема-ремалық қатынастардың басқаша берілуі жүзеге аса- ды. Мəтін тілдік қарым-қатынасты іске асырудың негізгі құралы əрі со- ның туындысы. Мəтінді зерттеу тұрақты күйдегі тілді емес, «əрекеттегі тілді» зерттеуден, яғни тілдік бірліктерді қатысымдық-функционалдық мақсатты қолданыс нəтижесі ретінде зерттеуден келіп туды. Басқаша айтқанда, тілді қатысымдық-когнитивтік, функционалдық бірлік тұрғы- сынан қарастыру мəтінді зерттеуге алып келді. Бүгінгі күні тіл білімінде маңызды мəселе: тілдің мəтін түріндегі жаратылыс-түзілісін жəне қолданысын зерттеу, мəтінге біріккен кездегі тілдік бірліктердің «болмыс-мінезі», өзара қатынасы, байланысы қан- дай болатынын анықтау. Бұларды зерттеу таза лингвистикалық мəселе- лердің қатарына жатса, сонымен бірге мəтінді басқа ғылым салалары да өз нысаны ретінде қарастыратынын ескеру қажет. Олардың қатары- на менталингвистика, прагмалингвистика, психолингвистика, қатысым теориясы, семиотика, əдебиеттану т.б. ғылым салалары жатады. Мəтін- нің функционалдық табиғатын анықтауға байланысты Т.М.Николаева: «Мəтін лингвистикасы – бұл тілдегі жеке қолданыстарды талдау емес, мəтіннің жалпы механизмдерін зерттеу жəне барлық мəтінге тəн мəтін түзуші, мəтін құраушы жалпы заңдылықтарды табу» [4, 9-10 бб.] десе, Т.В.Колшанский: «Мəтін – қатысымдық негізгі бірлік; қатысымның не- гізгі, өз алдына шынайы бірлігі ретінде мəтінді ғана есептеуіміз керек. Сөйлемді синтаксистік тұрғыда ғана тілдің жоғары деңгейде қарау керек, сөйлемнің нағыз қатысымдағы орны мəтіннен төменгі қатарда, өйткені қарым-қатынаста мағына-мазмұнға, қатысымдық аяқталғандыққа, тия- нақтылыққа мəтін ғана ие», - дейді [1, 40 б.]. Мəтін – сөзді жүйеге түсіріп, қатынас жасауды жүзеге асырушы құрал. Мəтінді «əрекеттегі тіл» ретінде динамикалық сипатта түсіну оны қаты- сымдық-функционалдық жақтан талдау қажеттігін туғызды. Егер мəтін- ді тілдік қарым-қатынастың құралы жəне оның туындысы деп қарап, ол нақтылы тілдік қарым-қатынаста ғана қызмет етеді десек, онда мəтін- нің ұйымдасу заңдылығын, қолданылу жағдайларын, түсінікті болуын жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|