Справочник по птицам Казахстана Қазақстаң құстарының қысқаша анықтамасы В. В. Хроков, С. Л. Скляренко

98

99

Птицы гор

Тау құстары

Черный аист    Қара дегелек

Black Stork    Ciconia nigra

Крупная птица с длинными ногами и клювом. Голова, шея, верхняя сто-

рона тела, крылья и хвост черные с зеленоватым отливом. Низ тела бе-

лый. Клюв и ноги красные. Гнездится в горных районах республики. В 

кладке до 5-6 яиц. Питается рыбой, земноводными, пресмыкающимися 

и беспозвоночными. Перелетная птица. 

Ұзын  сирақты  және  ұзын  тұмсықты  ірі  құс.  Басы,  мойны,  денесінің, 

қанаттарының және құйрығының үсті жасыл қара. Денесінің  асты ақ. 

Тұмсығы және аяқтары қызыл. Республикамыздың таулы аудандарында 

ұялайды. 5-6 жұмыртқа салады. Балықтармен, қосмекенділермен, бауы-

рымен жорғалаушылармен және омыртқасыздармен қоректенеді. Жыл 

құсы.

Бородач    Сақалтай

Lammergeier    Gypaetus barbatus 

Одна из самых крупных хищных птиц (вес более 6 кг, размах крыльев 

около 3 м). Голова и нижняя сторона тела белые, верх черный со свет-

лыми пестринами. Низ тела у взрослых часто охристый из-за «купания» 

в красных глинах. Под клювом жесткие черные щетинки, образующие 

«бороду». В полете бросаются в глаза узкие длинные крылья и клино-

образный хвост. Населяет горные хребты юга и юго-востока Казахста-

на. В кладке 1-2 яйца. Питается падалью. Оседел. 

Ең  ірі  жыртқыш  құстардың  бірі  (салмағы  6  кг-нан  артық,  қанат 

құлашының ұзындығы 3 м-ге жуық). Басы және денесінің асты ақ, үсті 

қара, ақшыл теңбілді. Ересектерінің денесінің асты қызыл топыраққа 

“шомылғандықтан” жиі қоңыр қызғылт болады. Тұмсығының астында 

“сақал” түзейтін қатты қара қылтықтары бар. Ұшу кезінде жіңішке ұзын 

қанаттары мен сынатәрізді құйрығы көзге бірден түседі. Қазақстанның 

оңтүстігі  мен  оңтүстік-шығысындағы  тауларда  мекендейді.  1-2 

жұмыртқа салады. Өлексемен қоректенеді. Отырықшы құс.

Стервятник    Жұртшы

Egyptian Vulture    Neophron percnopterus 

Средней  величины  хищная  птица,  самая  мелкая  из  группы  грифов. 

Оперение белое с черными концами крыльев (молодые птицы темно-

бурые). Передняя часть головы («лицо») и горло голые, оранжевого цве-

та. Заостренные перья затылка и шеи образуют «воротник». Хвост узкий 

клиновидный.  Клюв  длинный  и  тонкий,  заканчивающийся  крючком. 

Характерная птица предгорий и невысоких безлесных гор южной по-

ловины Казахстана. В кладке 1-2 яйца. Перелетная птица-падальщик. 

Дене  мөлшері  орташа  келген  жыртқыш  құс,  тазқаралар  тобындағы 

құстардың  ең  майдасы.  Қауырсындануы  ақ,  қанаттарының  ұшы  қара 

(жас  құстарда  қара-көкшіл).  Басының  алдыңғы  жағы  (“беті”)  және 

тамағы жалаңаш, қызғылт-сары түсті. Желкесі мен мойнындағы үшкір 

қауырсындары “жаға” түзейді. Құйрығы жіңішке, сынатәрізді. Тұмсығы 

ұзын және жіңішке, ұшы иілген. Қазақстанның оңтүстік жартысындағы  

ормансыз аласа таулар мен тау бөктерлеріне тән құс. 1-2 жұмыртқа са-

лады. Жыл құсы - өлексемен қоректенеді.

109. 

110. 

111. 

109 ad 

109

109

110 ad

111 ad

111 ad

111

110

sad

sad

sad

100

101

Птицы гор

Тау құстары

 Черный гриф    Тазқара

 Cinereous Vulture    Aegypius monachus 

Очень  крупный  хищник  (до  12  кг,  размах  крыльев  до  3  м)  с  широки-

ми  крыльями  и  коротким  закругленным  хвостом.  Оперение  буровато-

черное, «лицо» и передняя часть шеи голые, с густым «воротником» из 

перьев. Гнездится в горах Южного и Юго-Восточного Казахстана, но на 

кочевках встречается повсеместно. В кладке 1 яйцо. Питается преимуще-

ственно падалью, являясь птицей-санитаром. 

Өте ірі (салмағы 12 кг-ға, қанат құлашы 3 м-ге дейін) жыртқыш, қанаты 

жалпақ,  құйрығы  қысқа  әрі  доғал.  Реңі  көкшіл-қара,  басы  мен  мойны 

көгілдір-сұр, қауырсынсыз, “жағасы” қалың мамықтан тұрады. Оңтүстік 

және  Оңтүстік-Шығыс  Қазақстанның  тауларында  ұялайды,  бірақ 

қонысын аударғанда  барлық жерде кездеседі. 1 жұмыртқа салады. Басты 

қорегі - өлексе, санитарлық қызмет атқарады.

 Кумай    Құмай

 Himalayan Vulture    Gyps himalayensis 

Очень  крупный  хищник,  весом  до  8-10  кг,  размах  крыльев  около  3  м. 

Общая окраска светло-палевая с темными окончаниями перьев на спине 

и плечах. Голова и шея покрыты плотным белым пухом. Молодые птицы 

темно-бурые. Очень похож на белоголового сипа (Gyps fulvus) (113a), 

взрослые птицы которого отличаются от взрослых кумаев отсутствием 

белого цвета на нижней стороне крыльев, рыжевато-коричневым верхом 

тела и «воротником» из пуха, а не из тонких перьев. Обитает в высоко-

горье Тянь-Шаня. Ведет оседлый образ жизни. В кладке 1 яйцо. Питается 

падалью. 

Өте үлкен жыртқыш құс, салмағы 6-10 кг-ға жетеді, қанат құлашының 

ұзындығы  3  м-ге  жуық.  Жалпы  реңі  ақшыл  –сұр,  арқасындағы  және 

иығындағы қауырсындарының ұшы қаралау. Басы мен мойны тығыз ақ 

мамықпен  жабылған.  Жас  құстар  қара-көкшіл.  Ақбас  құмайға  (Gyps 

fulvus)  (113a)  өте  ұқсас,  бұлардың  ересектерінің    ересек  құмайлардан 

ерекшелігі  қанаттарының  астыңғы  жағында  ақ  түс  болмайды  және 

денесінің  үсті  қызғылт-қоңыр  түсті  болып  келеді.  Тянь-Шанның  биік 

тауларында мекендейді. Отырықшы құс. 1 жұмыртқа салады. Өлексемен 

қоректенеді.

 Беркут    Бүркіт

 Golden Eagle    Aquila chrysaetus 

Самый крупный орел (до 6 кг) с размахом крыльев до 2,5 м. Общая окра-

ска тела темно-бурая, верх головы рыжий. У молодых птиц на нижней 

стороне крыльев и хвоста яркие белые пятна. Распространен широко, но 

редок. В кладке обычно 2 яйца. Питается мелкими и средними зверями и 

птицами: зайцами, сурками, сусликами, кекликами, уларами и прочими. 

Оседлый образ жизни. В Казахстане традиционно используется как лов-

чая птица при охоте на зайцев, лисиц и др.. 

Ең үлкен қыран (салмағы 6 кг-ға жуық), қанат құлашының ұзындығы 2,5 

метрдей. Жалпы реңі қара-көкшіл, басының үсті қызғылт. Жас құстардың 

қанатының және құйрығының астыңғы жағында анық ақ дақтары болады. 

Кең тараған, бірақ сирек. Әдетте 2 жұмыртқа салады. Майда және орташа 

аңдар және құстармен: қояндармен, суырлар, сарышұнақтар, кекіліктер, 

ұларлар  және  басқаларымен  қоректенеді.  Отырықшы.  Қазақстанда 

қояндарға, түлкілерге және басқаларға салу үшін қолда ұстайды.  

112. 

113. 

114. 

112

112

113

114

114 ad

114 ad

113

113

113a  ad

113a 

sad

sad

102

103

Птицы гор

Тау құстары

Балобан    Ителгі

Saker Falcon    Falco cherrug  

Крупный сокол массивного телосложения (крупнее вороны). Опере-

ние верха тела темно-бурое с рыжеватыми каемками, часто с сизым 

налетом. Низ тела охристо-беловатый с каплевидными бурыми пят-

нами. От щек по бокам шеи идут темные «усы». Гнездится по равни-

нам и низкогорьям на значительной части территории Казахстана. В 

кладке от 3 до 5 яиц. Питается грызунами, птицами, реже пресмыкаю-

щимися и крупными насекомыми. Используется как ловчая охотничья 

птица. В последние годы численность балобанов резко снизилась. 

Денесі мығым ірі сұңқар (қарғадан үлкен). Денесінің үсті қара-сұр, 

шеттері  қызғылт,  жиі  көкшіл.  Астыңғы  жағы  ақшылдау  қоңыр-

қызғылт, тамшытәрізді сұр дақтары бар. Ұртынан бастап мойнының 

екі жағымен қара “мұрты” салбырап тұрады. Қазақстанның көпшілік 

аудандарындағы  жазықты  жерлер    мен  аласа  тау  бөктерлерінде  

ұялайды. 3-5 жұмыртқа салады. Кеміргіштер және құстармен, сирек 

бауырымен  жорғалаушылар  және  ірі  насекомдармен  қоректенеді. 

Саятшылық құс ретінде ұстайды. Соңғы жылдары ителгілердің саны 

күрт төмендеп кетті. 

Гималайский улар    Гималай ұлары

Himalayan Snowcock    Tetraogallus himalayensis 

Крупная куриная птица (с гуся), весом до 3 кг. Верхняя сторона тела 

серая  с  мелким  струйчатым  рисунком,  нижняя  –  темно-серая.  Бока 

головы, горло и зоб белые, на зобе черные поперечные пятна. Ведет 

оседлый образ жизни в альпийской зоне горных хребтов юга и юго-

востока Казахстана. На Алтае живет более светлый вид – алтайский 

улар  (Tetraogallus  altaicus),  занесенный  в  Красную  книгу.  В  кладке 

5-16, в основном 6-9 яиц. Поедает листья, цветы, корешки и семена 

травянистых растений. 

Ірі  тауықтектес  құс  (үлкендігі  қаздай),  салмағы  3  кг-ға  жетеді. 

Денесінің үстіңғі жағы сұр, майда тамшы тәрізді өрнегі бар, асты – 

қара-сұр. Басының екі жағы, тамағы және жемсауы ақ, жемсауында 

қара көлденен дақтары болады.  Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-

шығысындағы  таулы  жоталардың  альпі  зонасында  отырықшы 

тіршілік  етеді.  Алтайда  біршама  ақшыл  түсті  түрі  –  алтай  ұлары 

(Tetraogallus altaicus) мекендейді, ол Қызыл кітапқа тіркелген. 5-16, 

көпшілік  жағдайда  6-9  жұмыртқа  салады.  Шөптесін  өсімдіктердің 

жапырақтары, гүлдері, тамырлары және дәндерімен қоректенеді.

115. 

116. 

115

115

116

116

104

105

Птицы гор

Тау құстары

Кеклик    Кекілік 

Chukar    Alectoris chukar

Куриная  птица,  размером  с  серую  куропатку  (до  700  г).  Легко  узна-

ется по темным поперечным полоскам на боках тела. От глаз к зобу 

идет темно-бурое ожерелье. Голос – типичное квохтанье «ке-ке-лик». 

Обитает в горах Южного, Юго-Восточного и Восточного Казахстана, 

а также на Мангышлаке. Гнездится среди скал. Кладка из 10-20 яиц. 

Питается растительной (семена, ягоды, луковицы) и животной (насе-

комые, моллюски) пищей. Оседел. 

Тауықтектес құс, дене мөлшері сұр шілдей  (700 г-ға дейін). Денесінің 

екі  жағында  көлденен  қаралау  жолағының  болуы  арқылы  оңай 

анықтауға болады. Көзден жемсауға қарай қара-көкшіл алқасы бола-

ды.  Дауысы  -    «ке-ке-лік»  деген  дыбыс.  Оңтүстік,  Оңтүстік-шығыс 

және  Шығыс  Қазақстан  тауларында,  сол  сияқты  Маңғыстауда  да 

мекендейді. Жартастардың арасында ұялайды. 10-20  жұмыртқа сала-

ды.  Өсімдіктектес (тұқым, жидек, жуашық) және жануартектес (насе-

комдар, моллюскалар) азықтармен қоректенеді. Отырықшы құс. 

Черный стриж

Қара ұзынқанат қарлығаш (сұрқарлығаш)

Common Swift    Apus apus  

Крупнее  воробья,  с  острыми  длинными  крыльями.  Горло  беловатое, 

остальное оперение черно-бурое. В полете напоминает ласточку. Голос 

– пронзительный визг. Широко распространен. Гнездится в укрытиях: 

дуплах, скалах, обрывах, городских зданиях. Кладка из 2-3 яиц. Пере-

летная птица. 

Торғайдан үлкендеу, қанаттары үшкір әрі ұзын. Тамағы ақшыл, қалған 

жерлері  қара-көкшіл.  Ұшқанда  қарлығашты  еске  түсіреді.  Дауысы  - 

ащы шырыл. Қазақстанда кең тараған. Таса жерлерде, қуыстарда, жар-

тастарда, тік жарларда, қала ғимараттарында ұялайды. 2-3 жұмыртқа 

салады. Жыл құсы. 

Горная трясогузка    Тау шақшақайы (наурызегі)

Grey Wagtail    Motacilla cinerea 

Размером с воробья, но с удлиненными телом и хвостом. Ярко окра-

шена:  верх  головы,  шея  и  спина  пепельно-серые,  надхвостье  желто-

зеленое. Низ тела ярко желтый. На горле у самцов черное пятно. Под-

вижная птица, часто бегает, вертикально покачивая хвостом, откуда и 

произошло название рода «трясогузка» («трясущая гузкой»). Гнездит-

ся по берегам горных рек и озер на юге и востоке Казахстана, но на 

пролете встречается повсюду. В кладке 4-5 яиц. Кормится насекомыми 

и другими беспозвоночными. 

Үлкендігі  торғайдай,  бірақ  денесі  мен  құйрығы  ұзын.  Ашық 

түсті:басының үсті, мойны және арқасы күлгін-сұр, құйрықүсті сары-

жасыл. Аталықтарының тамағында қара дағы болады. Құйрығын тік 

бұлаңдатып,  жиі  жүгіретін,  тынымсыз  құс.  Осыған  орай  туысының 

орысша атауы “трясогузка” (“құйрығын селкілдететін”, ал кейбір жер-

лерде бұл құсты “көтікүл” деп те атайды). Қазақстанның оңтүстігі мен  

шығысындағы тау өзендерінің жағалауларында ұялайды, ұшып келу-

қайтуда барлық жерлерде кездеседі. 4-5 жұмыртқа салады. Насекомдар 

және басқа да омыртқасыздармен қоректенеді.  

117. 

118. 

119. 

117

117

117

118

119

sad

106

107

Птицы гор

Тау құстары

Альпийская галка    Сарытұмсық шауқарға     

Yellow-billed Chough    Pyrrhocorax graculus 

Черная  птица  с  желтым  почти  прямым  клювом.  Немного  крупнее 

галки. Гнездится в высокогорьях южной половины Казахстана (Тянь-

Шань, Джунгарский Алатау), а также на Алтае. Сходный вид,  клу-

шица  (Pyrrhocorax  pyrrhocorax),  отличается  красным  изогнутым 

клювом. Кладка из 4-6 яиц. Питается насекомыми, главным образом 

жуками. Оседлая птица.

Тұмсығы тік, сары, қара түсті құс. Ұзақтан сәл үлкендеу. Қазақстанның 

оңтүстік бөлігіндегі биік тауларда (Тянь-Шань, Жоңғар Алатауы), сол 

сияқты Алтайда ұялайды. Ұқсас түр – қызыл тұмсық шау қарғаның 

(Pyrrhocorax pyrrhocorax) қызыл тұмсығы иілген.  4-6 жұмыртқа сала-

ды. Насекомдармен,  негізінен қоңыздармен, қоректенеді. Отырықшы 

құс.  

Обыкновенная оляпка    Сушылқара

White-throated Dipper    Cinclus cinclus  

Птица, величиной с дрозда, но с коротким хвостом. Оперение темно-

бурое, горло и грудь белые. У сходного вида, бурой оляпки (Cinclus 

pallasii) (121a), все тело темно-бурое. Обитает по горным рекам Вос-

точного и Юго-Восточного Казахстана. Кладка из 4-6 яиц. Питается 

водными беспозвоночными, которых собирает как на берегу, так и на 

дне речки, ныряя в воду. Ведет оседлый образ жизни.

Үлкендігі сайрауықтай, бірақ құйрығы қысқа құс. Реңі қара-көкшіл, 

тамағы  мен  төсі  ақ.  Өзіне  ұқсас  қоңыр  сушылқараның  (Cinclus 

pallasii) (121a) реңі тұтастай қара-сұр.  Шығыс және Оңтүстік-шығыс 

Қазақстанның  таулы  өзендерінің  жағалауларында  мекендейді.  4-6 

жұмыртқа  салады.  Су  омыртқасыздарын  жағадан,  суға  сүңгіп  су 

түбінен жинап, қоректенеді. Отырықшы.

Крапивник    Үңгірек

Winter Wren    Troglodytes troglodytes

Очень маленькая птичка (весит 7-10 г). Оперение рыжевато-бурое с 

поперечным рисунком. Хвостик всегда задорно вздернут. Гнездится в 

лесистых горах и предгорьях юга и юго-востока Казахстана. В кладке 

5-6 яиц. Питается насекомыми и их личинками. Оседлая птица.

Өте кішкентай (салмағы 7-10 г) құс. Реңі қызғылт-көкшіл, көлденен 

теңбілді.  Құйрығын  тұрақты  түрде  көтеріп  тұрады.  Қазақстанның 

оңтүстігі  мен  оңтүстік-шығысындағы  тау  бөктерлерінде  және  ор-

манды  тауларда  ұялайды.  5-6  жұмыртқа  салады.  Насекомдар  және 

олардың дернәсілдерімен қоректенеді. Отырықшы құс.

120. 

121. 

122. 

120 а

120

121 ad

121a

122

121

sad

108

109

Птицы гор

Тау құстары

Черногорлая завирушка    Қаратамақ содырғы      

Black-throated Accentor    Prunella atrogularis

Немного  меньше  воробья,  с  тонким  клювом.  Верхняя  часть  тела 

рыжевато-коричневая,  нижняя  –  охристо-беловатая,  горло,  щеки  и 

темя черные. Гнездится в горах юго-востока и востока Казахстана. В 

кладке 4-6 яиц. Питается насекомыми, но зимой поедает и семена рас-

тений. Перелетная и частично зимующая на Тянь-Шане птица.

Торғайдан  сәл  кішілеу,  тұмсығы  жіңішке.  Денесінің  үстіңгі  жағы  

қызғылт-қоңыр, асты - ашық сарғыш қоңыр, тамағы, жақтары және 

төбесі  -  қара.  Қазақстанның  оңтүстік-шығысы  мен    шығысындағы 

тауларда ұялайды. 4-6 жұмыртқа салады. Насекомдармен қоректенеді, 

қыста өсімдіктердің тұқымында жей береді. Жыл құсы, кейде Тянь-

Шанда қыстап та  қалады. 

Расписная синичка    Әсем шымшық

White-browed Tit-warbler    Leptopoecile sophiae

Очень маленькая птичка (с пеночку). Оперение яркое, состоит из со-

четания голубого, синего, фиолетового и красного цветов. Гнездится 

в высокогорье Юго-Восточного Казахстана не ниже 2500 м над ур. м. 

В кладке 5-8 яиц. Насекомоядная оседлая птица. В сильные морозы и 

после снегопадов нередко спускается в предгорья.

Өте кішкентай  (үлкендігі сарықастай) құс. Реңі ашық, көгілдір, көк 

күлгін және қызыл  түспен үйлескен. Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның 

биік  тауларында  теңіз  деңгейінен  2500  м  биіктікте  ұялайды.  5-8 

жұмыртқа салады. Насекомқоректі жыл құсы. Өте қатты суықта  және 

қар жауғаннан кейін тау етектеріне түседі.

Черногрудая красношейка    Қаратөс бұлбұл          

White-tailed Rubythroat    Luscinia pectoralis 

Меньше и изящнее воробья. Самец яркий с темно-серой спиной, бе-

лым брюшком, черным зобом и красным горлом. У самки горло не 

красное. Населяет высокогорья Южного и Юго-Восточного Казахста-

на. В кладке 4-6 яиц. Насекомоядная перелетная птица.

Торғайдан  кіші,  бірақ  сымбатты.  Аталығының  реңі  ашық, 

арқасы  қоңырлау,  құрсағы  ақ,  жемсауы  қара  және  тамағы  қызыл. 

Аналығының  тамағы  қызыл  болмайды.  Оңтүстік  және  Оңтүстік-

шығыс Қазақстанның биік тауларын мекендейді. 4-6 жұмыртқа сала-

ды. Насекомқоректі, жыл құсы.

123. 

124. 

125. 

123

123 зима

124

124

125

125

125

110

111

Птицы гор

Тау құстары

Красноспинная горихвостка

Қызылжон қызылқұйрық (отқұйрық)

Rufous-backed Redstart    Phoenicurus erythronotus

Размером с воробья. Самцы ярко окрашены: голова и зашеек пепельно-

серые,  спина  и  надхвостье  красновато-рыжие,  хвост  рыжий,  брюхо 

и  полоска  на  крыле  белые,  остальной  низ  тела  ярко-рыжий.  Самка 

серовато-бурая с рыжим надхвостьем и хвостом. Гнездится в горных 

лесах и субальпийском поясе Тянь-Шаня и Алтая. В кладке 4-6 яиц. 

Насекомоядная птица, но зимой переходит на питание ягодами. Часть 

птиц зимует в Южном Казахстане, встречаясь в тугаях Семиречья. 

Үлкендігі  торғайдай.  Аталықтары  ашық  түсті:  басы  мен  мойнының 

арты  күлгін-сұр,  арқасы  мен  құйрықүсті  қызыл-жирен,  құйрығы 

қызғылт,  құрсағы  мен  қанатындағы  жолағы  ақ,  денесінің  қалған 

бөлігі  ашық-жирен.  Аналығы  көкшіл-сұр,  құйрықүсті  мен  құйрығы 

қызғылт.  Тянь-Шань  мен  Алтайдың  субальпі  белдеулері  мен  таулы 

ормандарында  ұялайды.  4-6  жұмыртқа  салады.  Насекомқоректі  құс, 

бірақ  қыста  жидектермен  қоректенуге  көшеді.  Бір  бөлігі  оңтүстік 

Қазақстанда, Жетісудың тоғайларында  қыстайды.

Каменка-плешанка    Қасқа тасшымшық (шақшақай)   

Pied Wheatear    Oenanthe pleschanka

Размером с воробья. Самцы контрастно окрашены: грудь, живот, над-

хвостье и верх головы белые, остальные части тела – черные. Самка 

однотонно темно-бурая с белым надхвостьем. Населяет всю террито-

рию Казахстана. Гнездится в укрытиях, кладка из 4-6 яиц. Насекомо-

ядная перелетная птица.

Үлкендігі  торғайдай.  Аталықтарының  реңі  әртүрлі:  төсі,  құрсағы, 

құйрықүсті  және  басының  үсті  ақ,  денесінің  басқа  жерлері  –  қара. 

Аналығы  бір  түсті  қара-көкшіл,  құйрықүсті  –  ақ.  Қазақстанның 

барлық территориясында мекендейді. Көзден таса жерлерде ұялайды, 

4-6 жұмыртқа салады. Насекомқоректі жыл құсы.

жүктеу/скачать 10,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: