+зуг (су). Е р г и - сөзі ескі деген мағынаны білдіріп, ерте-  дегі сөзімен түбірлес болып келсе, зуг/суғ

зіргі құрамында зуг (су) сөзі нен бір ғана з дыбысы сақталып 
қалған. Бұл гидронимнің этимологиясын мынадай схема- 
мен түсіндіруге болады: Ергизуг>Ергизу>Ергиз>Ы рғы з.
Бастапқы формалары көне түркі тайпаларының тілінде жаса- 
лып, соңғы Ырғыз түрі қазақ тілінде қалыптасқан сияқты.
ІЛ Е -Талдықорған, Алматы облыстарын басып өтіп, Балқаш 
көліне құятын өзен аты. Топонимис Э.М. Мурзаевтың зерттеуі 
бойынша Іл е - «жалтыраушы», «жарқыраушы» деген қалмақ 
(монгол) сөзі. Халқа - монгол тілінде іл (ил) - «ашық», іл е 
(илэ) - «ашық», «айқын» деген сөз. Сөйтіп, Іле(суы , өзені) 
гидронимі «ашық өзен» деген ұғымды білдіруі мүмкін,бірақ 
бұл пікір элі де зерттей түсуді қажет етеді деп қорытады автор 
(Э.М. Мурзаев. Природа Синьцзяна и формирование пустынь 
Центральной Азии. М., 1966,стр. 341).
Э.М. Мурзаевтың пікірі қаншалықты қызықты көрінгенімен 
де, оньщ осал жақтары да бар. Біз монгол жэне қалмақ тілі 
сөздіктерін зер сала қарап шықтық. (С. Хабшай, Ә. Мініс. 
Монғолша-қазақша сөздік. Уланбатар 1954, 105 беті; Краткий 
русско-калмыцкий словарь. МЛ 969, 339 беті). Бұларда «ашық», 
«айқын» деген магынада и л е сөзі жоқ, ил деген сөз бар. Ал и 
л сөзіне кейін не себептен е дыбысының қосылатынын дәлел- 
деу қажет. Міне сол себептен де автор «бұл пікір элі де зерттей 
түсуді қажет етеді» деп есептейді.
Біздің ойымызша Іл е атауы түркі тілдерінің негізінде 
жасалған. Мәселен, Іл е гидронимі М. Қашқар еңбегінде үш рет 
кездеседі (Индекс. Ташкент, 1967, 40 беті). Ол кезде, яғни XI 
гасырда бұл атау И л а с у в ы деп аталған, өйткені М. Қашкари 
жазып алған өлеңді «Іла сұ\ун кэчтіміз (III, 253 беті) деп 
келеді.
Біздіңше, атау екі компоненттен жасалган и+ла. И сөзі 
түркі тілдерінде «ьшгал», «су» деген магынада қолданыла- 
тыны белгілі. Мысалы, «қамырдың иі қану» деген тіркестен 
үн мен суды жеткілікті араластыруды түсінеміз. Немесе,
235

«жаңбырдан жер иленіп кетті» дегенде «жердің суы молайып 
кетті» дегенді ұғамыз.
Ал атаудың екінші компоненті -ла көне жэне қазіргі түркі 
тілдерінде зат есімге жалғанып, жаңа сөз жасайтын өнімсіз 
(непродуктивный) жұрнақ. Бұл туралы көрнекті тюрколог 
Э.В. Севортян былай деп жазды:
« А ф ф и к с - ла. К словам с аффиксом - л а в азербайджанском 
относится ч а г а л а «завять плода», «зеленый, незрелый плод» 
от существительного ч а г а «новорожденный», «грудной ребе­
нок», «малыш», й а й л а «кочевье», «горное плато, служащее ко­
чевьем», «плоскогорье», «дачное место», от й а й «лето», тарла 
«поле», «пашня», «нива» от тар, которое известно в древних 
языках как глагол в форме тары - «делать посев» (М. Қашқари. 
Диван, 577). Существительные с показателем -ла имеются и в 
некоторых других языках. В турецком кроме й а й л а и т а р л а
отмечается қ ы с л а «казарма» от қ ы с «зима», т у з л а «солевар­
ня» от т у з «соль», д а м л а «капля» от глагола д а м - «капать» и 
а р д а л а «колокольчик, подвязываемый верблюду» от а р д а , для 
которого дается значение «данная палка», «жердь», «веха», «то­
чило». В древних языках встречаются ар л а «домашний очаг» 
от ар «мужчина, человек»; б о р л а «виноград» от б о р «вино», 
й а ң л а «недавно» от й а ң ы «новый». Последнее производное 
отмечается также в зап.-караимском (Э.В. Севортян. Аффиксы 
именного словообразования... М., 1966, стр. 178-179).
Бұл келтірілген фактілерден негізінен зат есімге, кей- 
де кейбір басқа да сөз таптарына көне -ла өнімсіз жүрнағы 
қосылып, зат есім жасайтынын байқадық. Ендеше Іл е
(ертедегі И л а ) атауы осы жолмен жасалган дегіміз келеді. 
Көне и л а (ылгалды, сулы деген мағынада) сөзінің мағынасы 
күңгірттеніп, мұның өзі оның іле формасына көшуіне себепші 
болған. Оның үстіне қазақ тілінде и дыбысына басталатын түркі 
негізіне жататын сөз аз екенін де ескерген жөн. Сол сияқгы 
басқа түркі тілдеріндегі и дыбысы қазақ тілінде і түрінде
236

келеді. 
Міне 
осы 
себептер 
атаудың 
И ла>Іле 
түріне 
көшуіне дэйек болған.
237

М А ЗМ ¥Н Ы
Алғы с ө з ...........................................................................................................................3
Этимология жэне топоним ика...................................................................................5
Тюркология саласындағы этимологиялық зерттеулер ....................................... 21
Қазақ тілі бойынша этимологиялық зерттеулер.................................................. 26
Топонимдерді этимологиялық жағынан зерттеу м эсел есі................................ 29
Қазақстан жер-су аттарының қысқаша этимологиялық
сө зд ігі................................................................................................................................61
М азм ұны ........................................................................................................................238
238

А. Әбдірахманов
Топономика жэне этимология
ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІНІҢ АНТОЛОГИЯСЫ 
сериясы
Бұл басылым С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік 
университетінің Е. Бекмаханов атындағы «Өлкенің тарихы мен 
этнографиясын зерттеу» ғьшыми-практикалық орталығында
дайындалды.
Орталықтың директоры 
Құдабаев А.Ж.
Бас ғылыми қызметкер 
Арын Р.С.
Аға ғылыми қызметкер 
Ысқақ Б.Ә.
Ғылыми қызметкер 

жүктеу/скачать 7,05 Mb.