Тауларынан алып, сағат а-ның шығысында сасық

417
гия»  тресі  барлау  жұмыстарын  жүргізді.  1956– 
58  ж.  трест  геологтары  т.М.Азизов,  П.Г.Корнис, 
А.өтебековтар  кеннің  1-  және  2-телімдерінде 
қайта  барлау,  3-телімде  толық  барлау,  4-телімде 
алдын ала барлау жұмыстарын жүргізіп, көмірдің 
негізгі  қорын  анықтады.  250  м  тереңдікке  дейін 
барланған  кен  орны  1963  жылдан  бастап  ашық 
кеніштік әдіспен игеріліп келеді. Қалыңд. 800 м-
ге жететін төм. тас көмір жүйесінде қалыптасқан 
көмірлі қабаттар Қарағанды көмір алабына ұқсас 
Ащылыайрық және Қарағанды шоғырларына бө-
лінеді  де,  аум.  8×20  км  брахиантиклинальды  тү-
зеді. Ол солт.батысқа қарай созылған, қанаттары-
ның  жатысы  солт.-шығыста  10–30°,  оңт.-батыста 
50–60°,  созылыңқы  жарылымдармен  тілімден-
ген.  Ащылыайрық  шоғырының  жоғ.  бөлімінде 
қалыңд. 0,7–15 м (орт. 2,1–4,4 м) болатын 8 көмір 
қабаты бар. Қарағанды шоғырының мору процесі-
нен сақталған бөлігінде де қалыңд. 1,3–26 м (орт. 
4–13 м ) 5 көмірлі қабат кездеседі. Бұл шоғырдағы 
көмірлі  қабаттың  жалпы  қалыңд.  322  м,  жатыс 
тереңд. 400 м. Қ. т. к. көмірінің күлділігі жоғары 
(30–44%),  байытылуы  қиын,  күкірттілігі  төмен, 
орт. фосфорлы қара шірінділі тас көмірлер типіне 
жатады. Жану жылуының қуаты 8,5 мың ккал/кг. 
Көмірі тек энергет. отын ретінде пайдаланылады. 
Көмірдің  жалпы  қоры  651  млн.  т,  оның  152  млн. 
т-сын ашық әдіспен өндіруге болады. 
ҚУШЫҢ, К у ч и н с к и й  Б е л о к – Үбі жота-
сының шығысындағы тау. Шығыс Қазақстан обл. 
риддер қалалық әкімдігіне қарасты аумақта орна-
ласқан. Абс.биікт. 2057 м. Батыстан шығысқа қа-
рай 14 км-ге созылған, енді жері 6 км. тау бірнеше 
қырқалы  тауларға  бөлініп,  өзен  аңғарларымен 
тілімденген. солт-нен Қа-ра Үбі, оңт-нен Ақ Үбі 
өзендерінің салалары бастау алады. Пермь, тас кө-
мір, девон кезеңдерінің гранитоидты жыныстары-
нан түзілген. Жоғ. белдеуде шырша, майқарағай, 
тау  шатқалында  қайың,көк  терек  аралас  орман 
өседі.  тау  етегіндегі  шалғын  топырақтың  шөбі 
шүйгін жайылым.
ҚУЫРДАҚТЫ – Ойыл алабындағы өзен. Ақтөбе 
обл. Ойыл ауд. жерімен ағады. Ұз. 74 км, су жи-
налатын алабы 1070 км
2
. Бастауын Барқын құмы-
ның  солт-нде  Қызылжар  а-нан  алып,  Қарақол  а.  
тұсында  Ащыойыл  өз-не  құяды.  Аңғары  кең. 
Көктемде  ғана  ағын  жүреді,  жазда  қарасуларға 
бөлініп қалады. Жылдық орташа су ағымы 0,046 м
3
/с. 
Алабы – жайылым.
ҚҰДАЙКӨЛ  –  Ертіс  алабындағы  көл.  Павлодар 
обл.  Екібастұз  қалалық  әкімдігіне  қарасты 
аумақта, Құдайкөл а-нан оңт.-батысқа қарай 14 км 
жерде орналасқан. теңіз деңгейінен 94 м биіктікте. 
Аум. 10,8 км
2
, ұз. 4,2 км, енді жері 3,4 км, жағалау 
бойының  ұз.  14,6  км.  Көл  жағалауы  жазық,  оңт. 
батысы  батпақты  сор.  Көлге  шығысынан  шағын 
өзен құяды. суы көктемде мал суаруға жарамды. 
Алабы – шабындық.
ҚҰДАЙМЕНДЕ  –  сарысу  алабындағы  өзен. 
Қарағанды  обл.  Жаңаарқа  ауд.  жерімен  ағады. 
Ұз. 63 км, су жиналатын алабы 649 км
2
. Бастауын 
Атасу кентінен солт.-батысқа қарай 40 км жердегі 
Айғыржал тауынан алып, өндіріс а. тұсында Атасу 
өз-не құяды. Жағалауы жайпақ, ағысы баяу. Жер 
асты,  жауын-шашын  суларымен  толығады.  Жазда 
қарасуларға  бөлініп  қалады.  Жылдық  орташа  су 
ағымы 0,18 м/с. Алабы – шабындық.
ҚҰДАЙНАЗАР  –  Қаратүлей  сорының  батысын-
дағы сор алқабы. Маңғыстау обл. Маңғыстау ауд. 
Каменное қонысының оңт.-шығысында 23 км жер-
де  орналасқан.  теңіз  деңгейінен  125  м  биіктікте 
орналасқан. солт-тен оңт.-батысқа қарай 15 км-ге 
созылған, енді жері 4 км. солт-нде тұрлығын, оңт-
нде Киікті, шығысында терең құдықтары, баты-
сында  тұрлығұл  төбесі  бар.  сор  алқабы  өсімдік 
жамылғысына кедей.
ҚҰДЫҚШӨПТЕР – Мұңлы тауының оңт.-баты-
сындағы  құдық.  Қарағанды  обл.  Жаңаарқа  ауд. 
Жамбыл кентінің оңт.-батысында 90 км жерде ор-
наласқан. тереңд. 1 м, су шығымы 500 л/сағ. солт-
нде Қарабек, оңт-нде Маймұрын таулары бар.
ҚҰДЫР  (Moschus  moschіferus)  –  сүтқоректілер 
класына жататын күйіс қайтаратын аша тұяқты жа- 
нуар. дене тұрқы  1  м-дей,  биікт.  56–58  см,  салм. 
14–15  кг.  Аталығында  жақ  сүйегінен  сыртқа  шы-
ғып, төмен қарай иіліп тұратын екі сойдақ тісі бо-
лады. түсі жас ерекшеліктеріне қарай өзгеріп оты-
рады.  Арқа  жотасы  сарғыш,  қара  қоңыр.  Алдыңғы 
аяғынан  артқы  аяғы  едәуір  ұзын,  сондықтан  да 
денесінің артқы жағы көтеріңкі көрінеді. республика 
аумағында  Шығыс  Қазақстан  обл-ның  таулы 
қылқанжапырақты аудандарында Үбі өз. бойын-
да, Оңт. Алтай, тарбағатай, сарымсақты және на- 
рын жоталарының солт. беткейлерінде кездеседі. 
Жылдың  қай  мезгілі  болмасын  қоныстарында  тұ-
рақты  тіршілік  етеді.  Қарағай,  самырсын  сияқты 
ағаштардың жапырақтары мен бұтақтарын, қынаны 
қорек  ретінде  көп  пайдаланады.  Қ-дың  аналығы 
жыныстық  жағынан  15–17  айда,  ал  аталықтары 
18  айда  жетіледі.  Қараша–желтоқсан  айларында 
күйекке  түседі.  Буаздық  мерзімі  185–195  күн;  не-
гізінен  екі,  кейде  жалқы  төл  табады.  Жаңа  туған 
төлінің салм. 300–500 г, ал 3 айдан кейін салм. 4–
4,5 кг болады. Аталығының құрсақ жағында мус-
кус безі болады. Мускус безі үшін ауланады, еті 
жеуге жарамды, бірақ дәмсіз. Мускус безі парфюме-
рия және медицинада, ал терісі жеңіл өнеркәсіпте 
пайдаланылады. 
ҚҰЗҒЫНДЫ – сарымсақты жотасының оңт-нде-
гі асу. Шығыс Қазақстан обл. Күршім ауд. сарытау 
а-ның солт.-шығысында 38 км жерде орналасқан. 
Құзғынды
Қушың жотасы

418
Абс.  биікт.  2600  м-ден  жоғары.  Асудан  шілде–
қыркүйек  айларында  салт  атты  адам  өте  алады. 
Қ-дан  Аша,  становая  өзендері  бастау  алады.  Кең 
өзен аңғарлары мен жайпақ жоталар жоғары қарай 
біртіндеп  тар  аңғар,  құлама  беткейлі  шатқалдар, 
қырлы  жоталар  мен  жалдарға  ұласады.  тау  баура-
йында қуаңдала  өсімдіктері  өседі.  Бөктерінде  си-
рек орман ағаштары кездеседі.
ҚҰЗДЫҚАРА, К ө з д і қ а р а,  Қ о ң қ а –Ойыл 
алабындағы өзен. Атырау обл. Қызылқоға ауд. жері-
мен  ағады.  Ұз.  66  км.  Бастауын  Жасқайрат  а-нан 
оңт.-шығысқа  қарай  8  км  жерде  Ойыл  өз-нен  бө-
лініп шығып, Байтақ, Қаттыкөл көлдеріне құяды. 
Жоғ.  ағысында  Орлы  көлі  орналасқан. Жоғ. және 
орта  ағысы  сортаңды-шалғынды  жазық  жермен 
ағады.Қосқұлақ қыстауынан төменде құм төбелер 
арқылы  өтеді.  Арнасында  жыл  бойы  су  болады. 
сағасына  таяу  жерде  бірнеше  шағын  тұзды  көл-
дер жатыр. Арна суы Ойыл өз-не тікелей байланыс-
ты.  Жағалау  бойы,  әсіресе,  жоғ.  және  төм. ағысы 
шабындыққа пайдаланылады.
ҚҰЗДЫҚАРА – сағыз алабындағы өзен. Ақтөбе 
обл.  Байғанин  ауд.  жерімен  ағады.  Ұз.  38  км. 
Бастауын Шөлтөбе қыстауының батысындағы абс. 
биікт.  200  м  болатын  жарқабақ  етегіндегі  бұлақ-
тардан алып, сағыз өз-не оң жағынан құяды. Жоғ. 
бөлігінде  арнасы  сайлы-жыралы,  төм.  сағасы 
Аққұмсағыз  құмымен  ағады.  Жағалауында  бұта 
аралас  жусан,  бетеге,  сұлыбас,  т.б.  шөптесіндер 
өседі. негізінен көктемгі еріген қар суымен толы-
ғады. Жазда тартылып, құрғап қалады.
ҚҰЙЫЛЫС, Қ ұ м д ы е с п е – сарысу алабындағы 
өзен.  Қарағанды  обл.  Ұлытау  ауд.  жерімен  ағады. 
Ұз. 70 км, су жиналатын алабы 476 км
2
. Бастауын 
теректі  тауындағы  бұлақтардан  алып,  Жыланды 
а.  тұсында  сарысу  өз-не  құяды.  Аңғары  кең,  жа-
ғасы  тік  жарлы.  суағыны  көктемде  7–10  күндей 
ғана  болады.  Жазда  тартылып  қалады.  Жағала- 
уы – жайылым.
ҚҰЙЫЛЫС ЖЕР АСТЫ СУ КЕНІ, Маңғыстау 
обл.  Маңғыстау  ауд.  аумағында,  Қараша  ойысы-
ның  солт.  және  орт.  бөлігін  қамтыған.  Кен  орны 
сеноман мен альбтің бірінші және екінші сулы ке-
шенінде шоғырланған. Литол. тұрғыдан барлық тау 
жыныстары біртекті және олардың негізі саздақты 
келген  құмды-сазды  қабаттан  тұрады.  сеноман 
Құздықара
қабатындағы ұңғымалардың дебиті 8–17 л/с, альб 
қабатында 6,9–13 л/с. Жер асты суының минералд. 
4–5 г/л, темп-расы 47°с. Бас тоғандағы 48 ұңғыма 
субмеридиандық  бағытта  бір  қатарда  орналасқан. 
Ұңғымалар арасындағы арақашықтық 1,5–2 км, те-
реңд. 300–500 м (сеноманда) және 800–1000 м (альб 
қабатында).  Шаруашылықты  қамтамасыз  етуге 
байланысты арнайы сумен құбыр тартылған. Ауыз 
суға пайдалану үшін арнайы тазартылған 1:10 про-
порция  бойынша  араластырады.  сутіректегі  жер 
асты  суының  деңгейі  140–170  м-ге  төмендеген.  
1975 ж. жер асты суы қайта бағаланған. Қорының 
жалпы  мөлшері  тәулігіне  99  мың/м
3
  болды.  суы 
сульфатты-хлоридті  натрийлі,  минералд.  1,8–7 
г/л, темп-расы 25–43°с. Қазіргі кезде жер асты су 
қорының  60–65%-ы  сулы  қабаттың  шығу  бел-
деміндегі грунт суын құрғатудан жиналса, 30%-ы  
жер  асты  суының  серпінді-статист.  қорынан  қа- 
лыптасады.  Құйылыс  депрессиясына  Ұланақ  су 
тірегінің іс-әрекеті кері әсер етуде.
ҚҰЛАГЕР-АРАСАН  МИНЕРАЛДЫ  ЖЕР  АС- 
ТЫ  СУ  КЕНІ,  Көкшетау  антиклинорийі  мен 
Азат синклинорийінің түйіскен жерінде орналас- 
қан. Ақмола обл. Көкшетау қ-нан 6 км жерде, Көк- 
шетау–Астана  автомагистраль  бойында.  Мине- 
ралды  жер  асты  суы  палеозой  тау  жыныстары-
ның  жарықшақты  белдемінде  шоғырланған.  су 
сыйыстырғыш  тау  жыныстары  жарықшақты  тақ-
татастар, құмтас, аргиллит, ультрабазиттерден тұ-
рады.  Белсенді  жарықшақтық  белдемнің  қалыңд.  
60  м  тереңдікке  жетеді.  Минералды  су  32–50  м, 
57,5–60  м  тереңдікке  жиналған.  №5492-Э  ұңғы- 
масының дебиті 1,1 л/с. Жер асты суының мине- 
ралд.  2–2,5  г/л,  құрамы  бойынша  олар  сульфат-
ты-хлорлы  және  магнийлі-натрийлі.  Микроком- 
поненттердің  құрамы  (мг/л):  литий  –  0,05,  руби-
дий – 0,02, цезий – 0,05, марганец – 0,02, мыс – 0,0074, 
никель – 0,01, мырыш –0,052, сүрме – 0,015, күміс –  
0,001, алтын –0,0001, селен – 0,0006, стронций – 1,7, 
титан  –  0,001,  хром  –  0,001.  Органик.  заттардың 
мөлшері  төмен,  5,3  мг/л.  санитарлық-бактериол. 
және  экол.  жағдайы  қанағаттанарлық.  №5492-Э  
ұңғымасының  суы  бальнеол.  топқа  жатады.  Ми- 
нералды  су  асқазан  органдарын  емдеуге,  сондай-
ақ  ауыр  металдар  және  фосформен  уланғанда, 
зат алмасудың бұзылуы кезінде емдеуге болады. 
сырттай ванна, шомылу, душ қабылдауға арналған. 
тереңд. 65 м ұңғыма тәулігіне 10,4 м
3
 су бере ала-
ды. Кен орны игерілмеген.
ҚҰЛАЖОН, Қ у л ы ж о н – Ертіс алабындағы өзен. 
Шығыс Қазақстан обл. Көкпекті ауд. жерімен ағады. 
Ұз. 112 км, су жиналатын алабы 704 км
2
, жалпы ұз. 
155  км  болатын  50-ден  астам  саласы  бар.  Ірілері: 
Көпірлі,  талды,  Оразбай,  Еспе,  т.б.  Бастауын 
Қалба жотасының шығысындағы абс. биікт. 1560 м  
болатын таулардан бастау алып, Үлкен Бөкен өз-
нің  сол  жағынан  құяды.  Аңғары  жоғ.  ағысында 
(Глазуново а-на дейін) тар шатқалды, Қазнақ а-на 
дейін  жағалауы  жарлауытты,  ал  Көкжота  а-нан 
төменде  жазық,  батпақты  өңірмен  өтеді.  Мұнда 
жағалауында  және  батпақты  жерлерінде  қамыс, 
құрақ  өскен.  Жауын-шашын,  мұздық  суларымен 
толығады. Көп жылдық орташа ағымы Көкжота а. 
тұсында  3,53  м
3
/с.  Қ-нан  балық  ауланады,  ағаш 
Құзғынды асуы

419
сұр  кесіртке,  т.б.;  құстардың  80-ге  жуық  түрі, 
Құлажон  су  жайылмасында  ұя  салатын  әупілдек, 
ақ және сұр құтан, сұр қаз, барылдауық үйрек, үл-
кен  және  сұржақты  сұқсыр  үйрек,  т.б.;  аңдардан 
қасқыр,  түлкі,  ондатр,  Эверсман  аламаны,  дала 
шақылдағы, т.б.; «Қызыл кітапқа» енгізілген Зай- 
сан батбат кесірткесі,  дуадақ,  жорға  дуадақ,  без-
гелдек мекендейді. Қорықшаға еліктердің аздаған 
саны қыстауға келеді. Қорықша саны азайып бара 
жатқан  сүтқоректілерді  қорғауда  маңызды  рөл 
атқарады. 
ҚҰЛАЛЫ  –  Каспий  т-нің  солт.-шығыс  бөлігін-
дегі  доғаша  иілген  арал.  түлендер  (итбалықтар) 
аралдарының  құрамында.  Каспийдің  шығыс  жа-
ғалауындағы  түпқараған  мүйісінің  солт.-баты-
сында 22 км жерде. Ауд. 60 км
2
, ұз. 39 км, ені 2 км. 
Аралдың жер бедері аласа келген, орта бөлігінің 
батыс жағалауы құмтөбелі. өсімдігі сирек. солт-
нде Қазақ гидрометеорол. басқармасының метео-
рол. ст. бар.
ҚҰЛАН  (Equus  hemіonus)  –  тақтұяқтылар  отря-
дына  жататын  жабайы  жылқы.  сыртынан  қара-
ғанда Қ-ның есекке де (басы үлкен, құлағы ұзын, 
құйрығы  қысқа,  кекілі  жоқ,  жалы  тік),  жылқыға 
да  (жүріс-тұрысы  ширақ,  дене  бітімі  сымбатты, 
сирақтары  ұзын)  ұқсайтын  ерекшелігі  бар.  дене 
тұрқы 210–240 см, шоқтығының биікт. 112–126 см,  
салм.  190–260  кг  аралығында.  түсі  сарғыштау, 
жотасында қара қошқыл жолағы болады, құйры-
ғының ұшы қара, бауыры мен сирақтары ақшыл 
келеді.  Жыныстық  жағынан  2–3  жасында  жеті-
леді.  Маусым–шілде  айларында  күйлеп,  11–11,5 
айдай  буаз  болып,  мамыр–маусым  айларында 
жалқы  құлын  туады.  Алдыңғы,  Орт.  Азияның 
шөлді-шөлейтті аймақтарында таралған. 20 ғ-дың 
алғашқы  жартысына  дейін  Қ.  Қазақстанның  жа-
зық  даласында  үйір-үйірімен  топталып  жүрген. 
Қыста  Каспий  т-нен  шығыстағы  Іле  алабына 
дейін  кең  таралған.  Жаз  айларында  Қарағанды 
Ақтөбе,  Қостанай  облыстарының  жерін  жайла- 
ған.  Қ-ды  есепсіз  аулау  –  оның  қазақ  жерінде 
құрып  кетуіне  әкеліп  соқты.  республикада  Қ-
ды  жерсіндіру  жұмысы  1953  ж.  басталды.  Осы 
жылы Барсакелмес аралына түрікменстаннан 8 Қ. 
әкелінді.  1982  жылдан  бастап  оны  «Алтынемел» 
бөренелер  тасымалданады.  суы  егістікке,  алабы 
шабындыққа пайдаланылады.
ҚҰЛАЖОН ЖЕР АСТЫ СУ КЕНІ, Зайсан көлі- 
нің  солт.-батысында  Құлажон  өз-нің  аңғарымен 
оңт.-батысқа  қарай  созылып  жатыр.  Шығыс  Қа- 
зақстан  обл.  Көкпекті  ауд.  жерінде.  Құлажон  және 
тентек  атты  сутірегі  екі  топтан  тұрады.  Кен  ор- 
ны  төрттік  кезеңінде  түзілген  аллювийлі,  аллю- 
вийлі-пролювийлі  және  аллювийлі-көлді  шөгін- 
ділерінде  жатыр.  төрттік  шөгінділерінен  түзіл- 
ген  біртекті  сулы  кешенінен  тұратын  қабат  гид- 
равл.  тұрғысынан  бір-бірімен  тығыз  байланыс- 
қан.  су  сыйыстырушы  шөгінділер  түрлі  түйір- 
шікті құмнан және кесектасты-малтатасты толық- 
тырушылардан тұрады. Жер асты суы арынсыз, ол 
0,8–8,5 м тереңдікте жатыр. су төсеніші усть-уба 
кешеніне  жататын  құмды-сазды  тұнбалардан  және 
мезозойдың  үгілу  қабатына  жататын  павлодар 
шоғырының  сазынан  тұрады.  тентек  телімінің 
сулы  кешен  қабатының  қалыңд.  37  м,  Құлажон 
қабатынікі  48  м.  Құлажонның  ұңғыма  дебиті 
6,2-ден  90,9  л/с,  тентекте  4–35,4  л/с.  сулары  тұ- 
щы,  хлорлы-сульфатты  натрийлі-кальцийлі.  Ми- 
нералд. 0,2–0,8 г/л.
ҚҰЛАЖОН  ҚОРЫҚШАСЫ  –  респ.  маңызы 
бар мемл. табиғи-зоол. қорықша. 1967 ж. Шығыс 
Қазақстан  обл.  самар  (қазіргі  Көкпекті)  ауд-нда 
ұйымдастырылған. Аум. 46 мың га. Қорықша Зайсан 
қазаншұңқырының  солт.-батысында  орналасқан  
Құлажон  өз-нің  төм.  ағысындағы  аңғар  мен  Қы- 
зылқұм құмды массивінің басым бөлігін алып жа-
тыр. Шығысында  Бұқтырма  бөгенімен  шектеледі. 
Жер  бедері  желдің  әсерінен  түзілген  жазық  және 
бекімеген  құмшағылдардан  тұратын  аллювийлі-
аккумулятты  жазық;  аллювийлі-эрозиялы  терраса-
лардан тұратын Құлажон жайылмасында әр түрлі 
шөптесін  өскен  шалғын,  құмшағылдардың  ара-
сында жағалауында қамыс пен қоға өскен Қазнақ, 
Қамбар–Қарасу, т.б. кішігірім көлдері орналасқан. 
Қорықшада 200-ге жуық жоғары сатыдағы өсімдік-
тер өседі. Олар-дың көбісі қияқ, таспашөптер, жу-
сан,  сораң  т.б.  шөл  дала  өсімдіктері;  бұталардан 
жүзгін, алақоржын, дәуір аршасы, «Қызыл кітапқа» 
енгізілген ақ түкті таспашөп, Мейер шоқгүлі, т.б. 
өседі. Кәдімгі қарағайдың сирек тоғайы кездеседі. 
Қосмекенділерден – құрбақа менсүйіртұмсық бақа; 
бауырымен  жорғалаушылардан түрлі түсті аусыл, 
Құлан
Құлажон өзені
Құлан

420
ұлттық табиғи саябағына, Аңдысай қорықшасына 
және Маңғыстау обл. аумағына жерсіндіре баста-
ды. Қазір Қазақстанда 2 мыңнан астам Қ. бар. Қ-
ның саны дүние жүзінде жылдан-жылға азаюына 
байланысты  қорғауға  алынып,  Халықар.  табиғат 
қорғау одағының және Қазақстанның «Қызыл кі-
табына» енгізілген.
ҚҰЛАНБАСЫ  –  Жетісу  (Жоңғар)  Алатауының 
батыс  сілеміндегі  тау.  Малайсары  жотасының 
батысында,  Жуанқұм  мен  Жіңішкеқұм  құмдары 
аралығында, Іле өз-нің оң жағалауында орналас-
қан. теңіз деңгейінен абс. биікт. 892 м. Ұз. 24 км, 
енді жері 7 км шамасында. Қ. пермьнің туф ара-
лас  эффузивтік  жыныстарынан  түзілген.  солт. 
беткейі түйетайлы, сай-жыралармен тілімденген.
Құнарсыз  қиыршықтасты-құмдақты  топырағын- 
да жусан, эфемерлі өсімдіктер өседі. 
ҚҰЛАНДЫ  –  Оңт.  Үстірттегі  кертпешті  кемер. 
Маңғыстау  обл.  Қарақия  ауд-нда,  түйесу  және 
Қарынжарық  құмды  алқаптары  аралығында  жа-
тыр.  Ендік  бағытта  созылған  Қ-ның  биікт.  55– 
80 м. Батысы мен (абс. биікт. 281 м) шығысы (267 м, 
Құнанбай тауы) көтеріңкі келген. Кертпештің жа-
зықпен ұласатын оңт-нде (Маңғыстау үстіртінде) 
бірнеше құдықтар (Жұқырай, т.б.) мен қыстаулар, 
бейіттер бар.
ҚҰЛАНДЫ – Арал т-нің солт-ндегі түбек. Қызыл- 
орда обл. Арал ауд. жерінде. Кезінде (1980 жылға 
дейін) теңізге 60 км-ге жуық сұғына кіріп жатқан. 
Абс.  биікт.  129  м.  Жағасы  аз  тілімденген,  оңт. 
жарлауытты  (15–20  м).  Батысында  Чернышев, 
солт.-шығысында  тұщыбас  шығанақтары  орна-
ласқан. түбек палеогеннің әктас, мергель жыныс-
тарынан түзілген. Жусан, баялыш, сексеуіл, жүз-
гін,  т.б.  шөлейтті  өсімдіктер  өседі.  Шығысында 
қайнар бұлақтар, тұзды көлдер бар. Қоңыр көмір 
шығындылары кездеседі. Арал т-нің тартылуына 
байланысты  Қ.  аралы  жағалаумен  бірігіп,  пішіні 
өзгеріп кетті.
ҚҰЛАНКЕТПЕС  АҢҒАРЫ,  Майжарылған  тау-
лары мен Балқаш көлінің оңт.-батыс аралығында 
жатқан сарыбастау өз-нің төм. ағысындағы аңғар. 
Жамбыл  обл.  Мойынқұм  ауд-ның  шығысында, 
солт.-батыстан оңт.-шығысқа қарай 15 км-ге созы-
лып жатыр, енді жері орта тұсында 8 км-ге жетеді. 
Аум. 35 км
2
. Көктем және күз айларында аңғарды 
шалшық  су  басып  жатады.  Шөл  далаға  тән  сұр-
ғылт  топырағында  баялыш,  күйреуік,  теріскен, 
көде, ажырық, құрақ шоғырлары, т.б. шөптесіндер 
қалыптасқан. Шөбі шүйгін сулы өңірге құландар 
көп жиналған. Аңғардың шығыс бөлігімен Шым- 
кент–Павлодар мұнай құбыры өтеді.
ҚҰЛАНӨТПЕС  –  теңіз  көлі  алабындағы  өзен. 
Қарағанды  обл-ның  нұра,  Ақмола  обл-ның  Қор- 
ғалжын  аудандары  жерімен  ағады.  Ұз.  364  км, 
су жиналатын алабы 25 900 км
2
, жалпы ұз. 46 км 
болатын  17  саласы  бар.  Ірілері:  Құлшын,  Ермек, 
сүртке, Көң, Қараөзек, соналы, Қазығұрт, т.б. Бас- 
тауын  Аймысық,  Айғыржал  тауларының  солт.-
шығыс етегіндегі Желаяқ 1 және 2 қыстауларының 
бұлақтарынан алып, теңіз көліне құяды. Щерба- 
ковское а-на дейінгі жағасы тік жарлы. Одан тө-
менде  аңғары  мен  арнасы  кеңейіп  сайлы,  жарла-
уытты өңірмен ағады. теңіз көліне құяр сағасында 
нұра өз-мен Құлшын атты қыларнамен байланыс-
қан. Жер асты, жауын-шашын, қар суларымен то- 
лығады.  Жылдық  орташа  су  ағымы  нығман  а. 
мағында 3 м
3
/с. өзен аңғарында изенді, Қаратомар, 
Алабайтал, тұзкөл, Алабас, Жарлыкөл, т.б. ащы, 
тұзды және тұщы көлдер жатыр. Балыққа (шортан, 
алабұға, мөңке, сазан, аққайран, т.б.) бай. өзеннің 
қамыс,  құрақ,  т.б.  шөптесіндер  өскен  қорысты-
қопалы жерлерінде үйрек, жылқышы, т.б. құстар 
ұя салады. Орта ағысынан бастап суында тұз мөл-
шері  кемиді,  онымен  мал  суарылады.  Жайылма- 
сы – шабындық, алабы – егістік.
ҚҰЛДЫҚ – талас Алатау жотасының оңт.-баты-
сындағы тау. Оңт. Қазақстан обл. Қазығұрт және 
Құланбасы
Құланды түбегіндегі төбе
Құланөтпес өзенінің сағасы
Құлдық тауының бөктері

421
төле  би  аудандарының  аралығында  орналасқан. 
Абс. биікт. 2626 м. солт.-шығыстан оңт.-батысқа 
қарай 22 км-ге созылған, енді жері 10 км шамасын-
да. тас көмір жүйесінің әктас, гранит жыныстары-
нан түзілген, сай-жыралармен тілімденген. Бадам, 
сайрамсу өзендерінің салалары Қ. тауынан бастау 
алады. Шығысында өгем, оңт-нде Қаржантау жо-
талары  бар.  таудың  шалғынды,  қоңыр  топырақ 
жамылғысында  бидайық,  жусан,  т.б.  өсімдіктер, 
арша шоғырлары, жабайы жеміс ағаштары өседі.
ҚҰЛЖАБАСЫ  –  Қопа  аңғарының  солт-ндегі 
таулар.  Алматы  обл.  Жамбыл  және  Жамбыл  обл. 
Қордай  аудандары  аралығында  орналасқан.  Абс. 
биікт.  1178  м.  солт.-батыстан  шығысқа  қарай  39 
км-ге созылған, енді жері 9 км. Қиыр солт.-батыс 
бөлігіндегі ең биік жері 1183 м. Беткейі тауаралық 
аңғарлармен  сай-жыралармен  тілімденген.  Шу-
Іле тауларының сілеміне жатады. тау бөктерінде 
таспа, Ақмола, т.б. көптеген бұлақтар бар. солт-
нде  Қараой  аңғары,  шығысында  доланқара  тауы 
жатыр. Етегінде жусан, бетеге, қараған, т.б. өсімдік-
тер өседі. Мал жайылымына қолайлы.

жүктеу/скачать 9,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: