Тәжірибелік конференциясының ЕҢбектері

238 
 
ӘОЖ 541.13 
 
АЙНЫМАЛЫ ТОКПЕН ПОЛЯРИЗАЦИЯЛАУ АРҚЫЛЫ ҚАЛАЙЫ (ІІ) 
  НИТРАТЫН  СИНТЕЗДЕУ  
 
Сарбаева Г.Т., Cамиханова Н.К., Қалтайова С.Н. 
Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ, Кентау, Қазақстан 
 
Түйін 
В  работе  было  изучено  электрохимическое  поведение  олова  при  поляризации  промышленным 
трехфазным  переменным  током  частотой  50  Гц  в  нейтральных  растворах.  Полученные  данные  дали 
предпосылки  для  разработки  электрохимических  способов  получения  важнейших  неорганических 
соединений олова  из оловосодержащих отходов.  
 
Summary 
The  paper  studied  the  electrochemical  behavior  of  tin  in  polarization  industrial  three-phase  alternating 
current with a frequency of 50 Hz in neutral solutions. These data provided the preconditions for the development of 
electrochemical methods of obtaining important inorganic tin compounds of tin-containing waste. 
 
Қоршаған  ортада  қалайының  қалдықтары  ӛте  кӛп  кездеседі.  Олар  қоршаған  ортаны 
ластайды.  Қалайы  қалдықтарын  қайта  ӛңдеп,  олардан  екіншілік  шикізат  алуды  немесе  басқа  да 
мақсаттар  ҥшін  электрод  бетінде  жҥретін  процестерді  зерттеу,  сондай-ақ  кӛптеген 
электросинтездерді  ӛндірісте  айнымалы  ток  қатысында  жҥзеге  асыруға  болады.    Осыған  орай, 
қалайының  сулы  ерітінділердегі  электрохимиялық  қасиеті  жиілігі  50  Гц  ӛндірістік  бір  фазалы 
айнымалы ток  қатысында стационарлы және стационарлы емес режимдерде жете зерттелінген [1-
3].  Бҧл  жағдайларда  қалайы  (ІІ)  иондарының  ток  бойынша  шығымына  электрохимиялық 
факторлардың  әсері  анықталған.  Ал  біздің  жҧмысымызда  қалайы  қалдықтарын  қайта  ӛңдеу 
мҥмкіндіктері бейтарап орталарда айнымалы токпен поляризацияланған жағдайда қарастырылды. 
Қалайының  бейтарап  ортадағы  электрохимиялық  қасиеттерін  зерттеуге  арналған  осындай 
жҧмыстар  -  ғылыми  жаңалығы  бар,  алғаш    жҥргізіліп  жатқан  жаңа  ғылыми  бағыт  болып 
есептеледі. 
Жҧмыста  алғаш  рет  қалайы  электродтарының  натрий  нитраты  ерітіндісінде  жиілігі  50  Гц 
ӛндірістік  синусоидалы  айнымалы  ток  ӛтуі  кезінде  электрохимиялық  еруі  зерттелінді,  бҧл  кезде 
оның  қарқынды  тҥрде  еріп,  натрий  станитті  тҥзілетіні  анықталды.  Қалайы  бетінде  жҥретін 
электродтық  процестер  айнымалы  ток  тығыздығына,  электролит  концентрациясы  мен 
температурасына,  электролиз  ҧзақтығына    тәуелді  зерттелінді.  Тәжірибелер  сыйымдылығы  300-
400  мл  электролизерде  ерітіндіні  араластырусыз  жҥргізілді.  Электролит  ретінде  натрий 
нитратының    ерітіндісі  (1,0  моль/л)  қолданылды.  Электродтар  99,98%  қалайы  пластиналарынан 
дайындалды  (ауданы  0,0005м
2
).  Айнымалы  ток  кҥшін  тҥзетіп  отыру  ҥшін  лабораториялық  ток 
тҥзеткіштер қолданылды. Қалайы электродтарының салмақтарының ӛзгеруіне қарап, ток бойынша 
шығым есептелінді.  
Айнымалы токпен поляризациялағанада қалайы тотығып, ерітіндіге  екі валентті ион тҥрінде 
ӛтеді:  
                     Sn
0
 – 2e → Sn
2+
   
 
 
        (1) 
 
 
Тҥзілген қалайы иондары ерітіндідегі нират-иондарымен әрекеттесіп, нәтижесінде ерігіштік 
кӛбейтіндісі тӛмен қалайы қышқылының тҧзы натрий станитты(Na
2
SnO
2
) тҧнбаға тҥседі:  
 
                       Sn
 
+ 2NaNO
3
 
+ H
2
O → Na
2
SnО
2
 + 2NO
2    
                                                               
(2) 
 
  Қалайы жоғары химиялық тҧрақтылыққа ие. Сҧйытылған кҥкірт, тҧз және азот 
қышқылдары қалайымен баяу әрекеттеседі. Электролиз ӛнімі болып табылатын қалайы (ІІ) 
қышқылының тҧзы суда,  қышқылдарда және сілтіде ерімейді.       
Ерітіндідегі  қалайы  (ІІ)  иондарының  сандық  мӛлшері  комплексонометриялық  анализ 
әдісімен анықталды. 
Натрий  нитраты  ерітіндісінде  қалайы  (ІІ)  иондарының  тҥзілуіне  айнымалы  ток 
тығыздығының  әсері  500-14000А/м
2
  аралығында  зерттелінді  (1-сурет).  Ток  тығыздығы  артқан 
сайын қалайының еруінің ток бойынша шығымы артады. Ток тығыздығы 500 А/м
2
 кезінде қалайы 

239 
 
еруінің  ток  бойынша  шығымы  3-5%  ғана  болса,  ал  14000  А/м
2
  кезінде  43,2%  қҧрады.  Бейтарап 
ортада электродтарға берілген тӛменгі ток тығыздықтары металл бетіндегі оксидтік қабатты баяу 
ерітетіндіктен, ток бойынша шығым тӛменгі мәнді қҧрайды.  
 
 
1-сурет. Айнымалы ток кезіндегі электролит ток тығыздығы бойынша 
қалайы (ІІ) ионының ток  бойынша шығымына әсері: τ = 0,5 сағ. СNaNO
3
 =1,0 м, t = 20
o
C 
 
Электролиз  кезіндегі  қалайы  (ІІ)  иондарының  тҥзілуінің  ток  бойынша  шығымына  тҧз 
концентрациясының әсері 2-суретте кӛрсетілген.  
Электролит  концентрациясы  0,1  -  3,0  М.  аралығында  қарастырылды.  Айнымалы  токпен 
поляризациялау  кезінде  натрий  станниты  (Na
2
SnO
2
)  тҥзілуіне  натрий  нитратының  бастапқы 
концентрациясы  айтарлықтай  әсерін  тигізеді.  Тҧз  ерітіндісінің  концентрациясы  0,5-1,0  М 
аралығында  ток  бойынша  шығым  максимум  мәнге  (33%)  ие  болатыны  байқалды.  Тҧз 
концентрациясын  одан  әрі  жоғарылатқанда,  мысалы,  3.0М  кезінде  қалайының  еруінің  ток 
бойынша шығымы 10 % дейін тӛмендейді.  
Сҧйытылған  тҧз  ерітінділерінде  қалайы  еруінің  ток  бойынша  шығымының  тӛмен  болуы, 
ерітіндінің  аса  сҧйықтығына  байланысты.  Ӛйткені  бҧл  концентрация  қалайыны  активті  кҥйге 
келтіре алмайды да, қалайы нашар ериді. Ал натрий нитраты концентрациясының артуы қалайы 
электродының бетіндегі SnO қабатын бҧзады, нәтижесінде қалайы (ІІ) иондарының ток бойынша 
шығымы артады. 
 
 
2-сурет. Айнымалы токпен паляризацияланған қалайы электродының                                                            
ток бойынша еру шығымына электролит концентрациясының әсері:                                                          
і = 10000 А/м
2
, τ = 0,5 сағ. t = 20
o
C 
 
Сонымен,  жҥргізілген  зерттеу  жҧмыстарының  нәтижесі  кӛрсеткендей,    бейтарап  тҧз 
ерітінділерінде  қалайы  электродтарын  айнымалы  токпен  поляризациялағанда,  оның  тӛменгі 
валентті, яғни тотығу дәрежесі +2-ге тең  қосылысы (1)  реакция бойынша тҥзілетіндігі анықталды.  

240 
 
Электролиз уақытының қалайы еруінің ток бойынша шығымына әсері 3-суретте кӛрсетілген. 
Электролиз  ҧзақтығы  0,25-1,5  сағат  аралығында  алынды.  Қалайы  еруінің  ток  бойынша 
шығымының максимальды мәні 1,5 сағат кезінде 38 % қҧрады. Электролиз уақытының артуымен 
электрод  бетінде  оксидтік  қабаттың  еру  рекциясының  ҥлесі  жоғарылайды  және  қалайының 
электрохимиялық жолмен еру процесінің жылдамдығы артып, натрий станиті тҥзілуі артады. 
 
 
 
 
3-сурет.  Айнымалы ток кезіндегі электролиз уақытының натрий нитратты ортада қалайы 
(ІІ) ионының ток бойынша шығымына әсері: і = 10000 А/м
2
, СNaNO
3
 =1,0 м, t = 20
o
C 
  
Қалайы  электродтарына  10000  А/м
2
  ток  тығыздығын  бере  отырып,    айнымалы  токпен 
поляризациялағанда  натрий  нитраты  ерітіндісінің  температурасының  электродтық  процестерге 
әсері  20-80°С  аралығында  зерттелінді.  4-суреттен  кӛрініп  тҧрғандай,  электролит  температурасы 
жоғарылаған  сайын  қалайы  еруінің  ток  бойынша  шығымына  елеулі  әсерін  тигізеді.    Электролит 
температурасын  жоғарылатқан  сайын  электрод  бетінде  тҥзілетін  оксидтік  қабаттың  қалыңдығы 
артады. Осының салдарынан ток бойынша шығым 45%-тен 33%-ке дейін тӛмендейді. 
                        
 
4-сурет.  Айнымалы токпен паляризацияланған қалайы электродының ток бойынша 
еру шығымына электролит температураның әсері: і = 10000 А/м
2
, τ = 0,5 сағ. СNaNO
3
 =1,0 M 
Сонымен,  қорыта  айтқанда  алғаш  рет  қалайы  электродтарын  айнымалы  токпен  натрий 
нитраты  ерітіндісінде  поляризациялай  отырып,  натрий  станнитының    тҥзілуіне  әсер  ететін 
электрохимиялық  параметрлердің  әсері  жан-жақты  зерттелінді.  Жҥргізілген  эксперимент 
нәтижелерін сараптау электролиз процестерін тҥсіндіруге және қалайының әр тҥрлі қосылыстарын 
осы әдіспен синтездеуге болатынын кӛрсетті. 
 
Әдебиеттер 
  1.  Баешов  А.Б.,  Битурсын  С.,  Сарбаева  Г.Т.  Способ  получения  фосфата  цинка.  Инновационный 
патент РК от 24.05.2011.  Астана, 2011 
  2.  Гришина  Е.Г.,  Удалова  А.М.,  Румянцев  Е.М.  Анодное  окисление  сплавов  олова  в  
концентрированных растворах серной кислоты // Электрохимия, 2003, т.39. № 4.  

241 
 
    
ӘОЖ 8/007.3/:371.97 
 
ТАБИҒАТ АЯСЫНДАҒЫ ТЕЛЕТҤСІРІЛІМДІ ЖАРЫҚТАНДЫРУДЫҢ СИПАТЫ 
 
Сердәлі Б. 
А.Ясауи атындағы ХҚТУ, Тҥркістан, Қазақстан 
 
Резюме 
Данная статья излагает о характерах освещения в природе, как необыкновенно сильным 
эмоциональным воздействием на человеческого чувства. 
 
Summary 
Given clause states about characters of illumination in a nature, as by unusually strong emotional influence 
on human feelings. 
 
Біз  табиғаттың  әртҥрлі  қҧбылыстарына  таң  қалудан  еш  жалыққан  емеспіз.  Соның  ішінде 
оператор  ҥшін  тҥсірілім  сапасын  қамтамасыз  ететін  табиғи  жарықтың  орны  ерекше.  Тәуліктегі 
кҥннің  ауытқуына,  ауа  райының  қҧбылуына  орай  пайда  болатын  таң  себезгілеп  атқан  шақ,  кҥн 
шыққан  сәт,  жел  тҧрған  уақыт,  жаңбыр  жауған  кез,  қар  қылаулаған  мезгіл,  тҧман  тҥскен  уақ  – 
осының  барлығы  айналамыздағы  кеңістіктің  жарығына  әсер  етеді.  Бҧларды  шартты  тҥрде 
тӛмендегідей бӛліктерге бӛлуге болады. 
Жарық пен кӛлеңкенің ҥйлесімді жарығы. Бҧл ашық ауа райында, кҥн шуағы нысанға жарық 
тҥсірген  сәтте  байқалады.  Мҧндайда  заттың  немесе  нысанның  кҥн  беті  мен  кӛлеңкелі  жақтары 
айнадай  айқын  кӛрінеді.  Табиғи  жарық  заттың  кӛлемін,  пішінін,  ерекшелігін  сол  қалпы,  еш 
ӛзгеріссіз  бейнелейді.  Заттан  «қҧлаған»  кӛлеңкенің  ӛзі  кҥн  сәулесімен  жарықтандырылып,  анық 
ҥйлесім береді. 
Кӛлеңкесіз жарық. Мҧндай жарық аспанды тҧтас бҧлт жауып тҧрған сәтте байқалады. Кҥн 
сәулесімен  шағылысқан  бҧлт  аспанда  перделі  қабат  жасап,  тӛменге  біркелкі  сҧрқай  жарық 
тҥсіреді. Мҧндайда ешқандай заттың кӛлеңкесі болмайды.  
Кӛмескі  жарық.  Бҧл  жарық  кӛше  шамдары  жана  бастаған  ымырт  кезінде  жиі  байқалады. 
Зымырап  ӛтіп  бара  жатқан  кӛліктердің  фарларынан  ҥй  терезелері  шағылысады.  Жарық  экранда 
жолақтай  кӛрінеді  де,  статикалық  (қозғалмайтын)  және  динамикалық  (қозғалыстағы)  тҥрлі-тҥсті 
дақтар пайда болады. Айналадағы басқа нысандар анық кӛрінбейді. 
Бҧлдыр  жарық.  Кейде  тҥн  жарымында жақын  маңдағы  нысандар  мен  заттар  кӛзге ілінбей, 
кӛз  ҧшындағы  ҥлкен  қалалардың  жымыңдаған  жарықтарының  анық  кӛрінетіні  бар.  Керісінше, 
жарықты  алысқа  бағыттасақ,  бергі  беттегі  ағаштар  толығымен  кӛріне  бастайды.  Фотосалонда 
жарықты адамның артқы жағына берсек, адам бірден анық бола бастайды.  
Жарық  пен  кӛлеңкенің  ҥйлесімінен  туған  жарық  ешуақытта  бір  қалыпты  кӛрініс  таба 
бермейді, ол нысандардың қозғалысына қарай әртҥрлі қалып алады. Біркелкі жарық пен кӛлеңке 
тек  ми  қайнатқан  қҧмды  алқапта  ғана  ӛзгеріссіз  қалады.  Сол  сияқты  кӛлеңкесіз  жарық  та  тек 
жауын-шашынды кҥндері ғана анық кӛрінеді. 
Жарық қалпы ҥнемі қҧбылып тҧрады. Қалың бҧлт кҥнді кейде тҧтас, кейде жартылай жабуы 
мҥмкін. Мҧндайда нысан аумағындағы ашық және кҥңгірт тҥстердің қҧбылмалы контрастылығы 
байқалады. Сҥттей ашық кҥнді операторлар «тҥсірілімге ыңғайлы жарық» деп бағалайды. Жарық 
пен кӛлеңке ҥйлескен мҧндай табиғи жарық қай кезде де операторлар ҥшін оралымды олжа. Бірақ 
камерадағы жарықтың ҥлесі әр кадрға әртҥрлі мӛлшерде сипат береді. Мҧны жіті аңғару оператор 
тәжірибесіне байланысты. 
Технологиялық  тҧрғыдан  қарағанда,  тҥсірілім  ҥшін  мҥмкіндігінше  ӛзгермелі  сипаттағы 
емес,  тҧрақты  ауа  райы  болғаны  дҧрыс.  Жағдай  да  ӛзгермейді,  жҧмыс  істеуге  де  қолайлы. 
Кескіндік-бейнелік тҧрғыдан қарағанда, атмосфералық жағдайдағы жарықтың ҥнемі ӛзгеріп тҧруы 
– фильм тҥсіру ҥшін ҥлкен мҥмкіндік болып есептеледі. Себебі бҧл қоршаған орта туралы шексіз, 
керемет  қҧбылыстарды  ӛз  туындыларымызда  кӛрсетуге  мҥмкіндік  береді.  Мәңгі  тҧрақты  және 
жарығы  ешбір  ӛзгермейтін  жерде  ӛмір  сҥруді  ойлаудың  ӛзі  қорқынышты.  Бҧл  бункерде  ӛмір 
сҥргендей әсер береді.  
Мәселе  табиғаттағы  жарықтың  сипаты  туралы  болып  отырғандықтан,  біз  тональды  жоба 
туралы  әңгіме  қозғаудан  айналып  ӛте  алмаймыз.  Егер  сызықтық  және  оптикалық  кӛріністер 
оператордың  тҥсірілім  кезінде  қолданған  әртҥрлі  композициясына  тікелей  байланысты  болады 

242 
 
десек,  тональды  кӛрініс  те  атмосфераның  жағдайына  тікелей  қатысты  ӛрбиді.  Ал  оны  жасауға 
жарық міндетті тҥрде қажет. Дәл осындай жарық «мҧнарланған тҧманды» да тҥзеді. 
Мҧнарланған  тҧман.  Адам  қоршаған  ортадағы  заттарды  ауа  арқылы  кӛреді.  Оптикалық 
қҧралдардың кӛмегімен пайда болған ауадағы мҧнарлы тҧман, олардың табиғи тҥрлері, мҧнарлы 
тҧманның  жабық  ғимаратта  жасалған  тҥрлері  операторға  кескіндердің  айқындығын  кемітуге, 
бояудың қанықтығын азайтуға, жарық пен кӛлеңкенің ҥйлесімін жеңілдетуге кӛмек бере алмайды. 
Молекулярлы  мҧнарланған  тҧман.  Ашық  ауа  райында  біз  мҧнарланған  тҧманды  дала 
кеңістіктерінен жиі кӛреміз, алыстағы орман бізге жасыл емес, аспан кӛк сияқты болып кӛрінеді. 
Ол мынадай себептерге байланысты: кӛк-кҥлгін тҥсті сәуленің спектрлі толқын қашықтығы 390-
410  нанометр  мӛлшерін  иеленеді.  Ал  ҧзындық  толқынының  жартысы  ауаның  молекулалық 
ӛлшемінен  аз  болады.  Бҧл  қысқа  толқындар  ауадағы  ӛзге  молекулалармен  қақтығысып,  оп-оңай 
тарап кетеді. Осыдан барып кеңістікте аспан кӛк тҥсті мҧнарланған тҧман пайда болады. 
Спектрдің  жасыл,  кӛк,  қызыл  сәулелері  ҧзын  толқынды  болады  да,  оның  мӛлшері  500 
нанометрді  қҧрайды,  бҧлар  ауаның  молекуласына  соқтықпай,  «айналып  ӛтеді»,  тіпті  осы 
толқынның жартысының ӛзі молекула ӛлшемінен анағҧрлым кӛп болады. 
Айналы  дымқылданған  тҧман.  Дымқылданған  тҧманда  барлық  спектр  тҥрлері  әрекет 
ететіндіктен,  оның  тҥсі  ақ  болады.  Айналы  деп  аталатын  себебі,  онда  ауада  бар  барлық 
бӛліктердің ӛте кіші бӛлшегіне дейін (жаңбыр тамшысы, қар қылауы т.б.) тҥр-тҥске бояла жарық 
тҥсіреді. 
Алмасқан (диффузды) тҧман. Бҧл жарықтың қатты бӛлшектерінен бастау алады: тҧманнан, 
кӛтерілген  шаңнан,  минералдардың  майда  бӛлшектерінен  т.б.  Тҧман  кейде  ашық,  кейде  қою 
болады, шаң да сҧр, қызғылтым, ақшылтым тҥстерге боялады. 
Оптикалық  тҧман.  Тҧманның  бҧл  тҥрі  ауа  райының  әртҥрлі  болуынан,  ауаның  тҥрлі 
қабатының  бір-біріне  жақындасуынан  пайда  болады.  Теңізде  бҧл  анық  байқалады  және  ол 
кӛкжиек  сызығымен  астасып,  аспанмен  жалғасып  кеткендей  кӛрініс  береді.  Операторлар 
оптикалық тҧманды тегіс экрандағы кеңістіктің тереңдігін кҥшейтетін қҧрал ретінде пайдаланады. 
Жасанды жауын, жасанды  тҧман  ҥшін жабық  павильондар  қажет.  Бҧл бейнені  ӛте  нәзік  жасауға 
жәрдемдеседі. Мҧндай тҥсірілімдерден біз тҧман кезіндегі кеңістіктің тереңдігін сезінуді, жаңбыр, 
қар  жауған  кезде,  қоршаған  ортаның  тҧмандану  жағдайында  мҧны  қалай  іске  асыруды  ӛмірлік 
тәжірибе арқылы қалыптастыруды ҥйренеміз. 
Сағым.  Ыстық  әрі  тымық  кҥндері  біз  ми  қайнатқан  асфальт  ҥстінде  қызған  ауадан  пайда 
болған будың жоғарыға кӛтерілгенін байқаймыз. Жер бауырлай қозғалып жатқан осы жылы ағыс 
барлық  кеңістік  қозғалып  бара  жатқандай  әсерде  қалдырады.  Кейде  сағымды  жасанды  жолмен 
жасауға да болады. Бҧл қоршаған кеңістіктің тҧрақсыздығын білдіреді. Ол ҥшін кӛлемі шамамен 
100х100х100  см  жҧқа  металдан  жасалған  шаршы  «бленда-тубус»  даярланады.  Бҧл  қҧрылғының 
қабырғасы  мен  жоғарғы  қабаты  ауаны  жылы  желден  қорғайды.  Бленда  камераның  алдына 
орналастырылады, астынан бір немесе екі дәнекерлеуші лампамен қыздырылады. Әлгіндей булы 
сағым пайда болады. 
Ашық кҥнгі нысанның  жарықтандырылуы. Кҥн ашықта ауа райының жарық кӛздеріне 
мыналар жатады: 
 
 күннен тіке түсетін сәуле; 
 
 аспаннан шашырап түсетін сәуле; 
 
 қоршаған ортадағы заттардан түсетін сәуле; 
 
 шағылыстыратын жарық құралдарынан түсетін сәуле; 
 
 жарық беретін электроқұралдардан түсетін сәуле. 
Ашық кҥнгі ауа райындағы жарық контраст-тҥстердің қарама қарсылығын тудырады. 
1. Кӛкжиек астындағы кҥннің 15
0
-тан 60
0
-қа дейінгі биіктігінен біз тҧрақты әрі тҥр-тҥстің ең 
нәтижелі жарығын аламыз. 
2. Ашық жарықты кҥн аспан кеңістігі астында 60
0
-тан биік тҧрғанда ғана алуға болады. Бҧл 
субтропикалық аймақ тҧрғындарына тән нәрсе, сондай-ақ мҧндай жарық экватор тҧсында тҧратын 
халықтарда да жиі ҧшырасады, сондықтан оны операторлар сирек пайдаланады. 
3.  Кҥннің  биіктігі  15
0
-тан  тӛмен  болғанда,  таңертеңгі  және  кешкі  мезгілдерде  нәтижелі 
жарық  алуға  болатыны  байқалады.  Бҧл  кезде  алынған  жарықтың  кҥлгін  қызыл  тҥсті  болатыны 
сезіледі. 
Мҧндай  бейнелі  сәттердің  тҥсіріліміне  оператор  барлық  кадрларды  тҧрақты  және  бір  ғана 
деңгейде  ҧстау  арқылы  ғана  қол  жеткізе  алады.  Сондықтан  оған  жарықтың  ауыспалы  жағдайын 
бақылап отыратын экспонометрлік мәліметтерді ҥнемі қадағалап тҧруға тура келеді. 

243 
 
Ашық кҥнгі ауа райындағы тҥсірілімдерде тек қана кӛз жететін аспан кӛкжиегіндегі кҥннің 
биіктігін ескеріп қана қоймай, кҥннің тҥсірілетін нысанға қатысты орналасу жағдайын да назарға 
алуға  тура  келеді.  Кҥннің  орналасу  жағдайы  мен  жарықтың  сипаты  жан-жақты  қалыпты  болуы 
керек, себебі оның қиғаштай, бір қырынан, артқы жағынан, тӛбеден тҥсетін сәттері кездеседі. 
Алдынан  тҥсетін  жарық.  Мҧнда  кҥн  камераның  артқы  жағынан,  нысанға  қарама-қарсы 
тҥседі.  Айқындықтың  арақашықтығы  ашық  ҥлгіде  болуы  –  жарықтың  тҥрі  мен  бедеріне 
байланысты. Ашық кҥні, кҥннің 15
0
-тан 60
0
-қа дейінгі биіктігінде кеңістікте ақ тҥсті жарық пайда 
болады  да,  кӛлеңкелі  кезеңде  кӛк  тҥс  байқалады.  Тҥр-тҥстің  контрастылығы  мен  кӛлеңке  4:1  – 
2,5:1  дәрежесінде  кездеседі.  Бҧл  жағдайда  экспонометрлік  ӛлшемдер  тҧрақты  болады,  бірақ 
кӛлеңкедегі  кӛк  тҥс  тҥр-тҥстік  жағынан  ауытқуға  ҧшырайды.  Кӛлеңкедегі  кез-келген  тҥс  заттың 
сипатын нашар кӛрсетеді, сондықтан бірқатар формалар камерадан тыс қалып қояды. 
Қиғаш бағыттағы (диагональды) жарық. Мҧндай жарықта кҥн объективтің оптикалық ӛсінен 
30
0
-60
0
 аралығындағы бҧрышқа орналасады. Қиғаш бағыттағы жарық жан-жағынан және жанынан 
тҥсірілім жҥргізу кезінде артық мҥмкіндіктерге ие, яғни бҧл тҥсірілім нысанның ӛзгешеліктері мен 
формаларын жақсы  айқындайды.  Әсіресе  адамның  бет-жҥзін  жақсы  кӛрсетеді.  Себебі,  ол  жарық 
пен кӛлеңке  ҥйлесімінің бейнелі қҧрылуына тәуелді. Бҧл жағдайда заттардың кӛлемі ӛте жақсы 
деңгейде  айқындалады.  Кҥннің  қиғаш  жағдайында  табиғи  тҥр-тҥстің  контрастына  жарық  пен 
кӛлеңке ҥйлесім тапқан ашық та айқын ерекшелік қосылады. Тҥсірілім нысанындағы барлық тҥр-
тҥстік  контраст  кез-келген  жарықтан  айтарлықтай  сапалы  болады.  Нысандағы  кӛлеңке  аспан 
арқылы  жарықтандырылады.  Бҧлтсыз  кҥнгі  аспанда  жарық  пен  кӛлеңке  арасындағы  контраст 
адамның  бет-жҥзінен  байқалады,  оның  мӛлшері  6:1,  8:1-ге  тең,  ал  таулы  аймақтағы  контрастың 
мӛлшері  12:1-ге,  тіптен  15:1-ге  дейін  артады.  Контрастылықты  жарық  пен  кӛлеңке  ҥйлесімінде 
тӛмендету  ҥшін  операторларға  қосымша  форма  модельдеу  қажет  болады.  Ол  ҥшін  операторға 
шағылыстыратын электрожарықтарды қолдануға тура келеді.  
Қосымша жарық қҧралдарын қолдану арқылы келесідей ҥдемелі контрастарды алуға болады 
[1, 96-б.]: 
 
 6:1 деңгейіндегі жарық пен кӛлеңке үйлесімін; 
 
 2,5:1 ӛлшеміндегі «жұмсақ» жарық пен кӛлеңке үйлесімін; 
 
 1,5:1 деңгейіндегі «таза, мӛлдір» жарық пен кӛлеңке үйлесімін.  
Кҥннің  ашық  сәулесі  адамның  бет-пішінін  жоғары  дәрежелі  контрастқа  айналдырып  қана 
қоймай, келбетін ҧсқынсыз етіп те жібереді. Сол ҥшін адамның бет-жҥзін «жҧмсартып», ҧнамды 
ету  ҥшін  жарықты  аз  тҥсіруге  тура  келеді,  тіпті  шілтерлі  перделер  де  қолданылуы  мҥмкін. 
Перделер бірнеше қабатты матадан тігіліп, экран пішінінде болады. Олар актерлердің ҥстінен, кҥн 
сәулесі тҥсетін тҧсқа тҧтылады. Мҧндай кӛлеңке тҥсіретін перделердің кӛлемі сахнаға қатысатын 
кейіпкерлердің  санына  байланысты  әртҥрлі  болады.  Перделі  экраннан  ӛткен  кҥн  сәулесі 
жҧмсарып, бейне ҥйлесімді, тартымды шығады. Осындай мақсатта жасанды мҧнарланған тҧман да 
қолданылады. Топтанған сахнаны тҥсіру барысында, әсіресе ірі планды тҥсірілімде, жеңіл қабатты 
кҥннің жарығы ӛте тиімді болады. Мҧндай ауа райында жасанды жарықтарды қолданудың қажеті 
жоқ. 
Кадр тҥсіріліп жатыр дейік: адам, ҥй бҧрышы, аспан мен орманның бір бӛлігі. Бҧл кадрдағы 
басты нысан адамның бет-жҥзі, сондықтан диафрагмада адамның беті ірі планда айқындалуы тиіс. 
Адамның бетіне тҥсетін жарыққа басты назар аудару қажет. 
Енді  осы  нысанның  кадр  еніне  қалай  «жазылғанын»  қарастырайық.  Бҧл  ҥшін 
кинематографияда  қолданылатын  таспаның  негізгі  ӛлшемдері  айқындалатын  кестені 
пайдаланамыз. Осы кестені ӛзгерту арқылы тҥсірілетін элементтің жарығының мӛлшерін белгілей 
аламыз (олар, біздің ӛлшеміміз бойынша, беттегі жарық пен кӛлеңкенің тҥсі, сондай-ақ аспанның, 
ҥйдің,  ҥй  кӛлеңкесінің,  ағаштың  және  ағаш  астына  тҥсетін  кӛлеңкелердің  тҥстері).  Мҧндай 
кадрларға матрицадағы сигналдардың белгілі деңгейлері ықпал етеді. Сигналдың деңгейі тҥсірілім 
нысанындағы әрбір жарық тҥріне тәуелді болады. 
f = 1:11 диафрагмалы кадрда [2, 112-б.]:  
Аспанның ашықтығы (А) – 16-ға тең (цифрлар шартты түрде алынған) 
Жарықтағы адам бетінің ашықтығы (В) – 10-ға тең 
Кӛлеңкедегі адам бетінің ашықтығы (С) – 8-ге тең 
Үйдің ашықтығы (Д) – 6-ға тең 
Ағаштың ашықтығы (Е) – 4-ке тең 
Үй кӛлеңкесінің ашықтығы (Ғ) – 2-ге тең 
Ағаш кӛлеңкесінің ашықтығы (Н) – 0,5-ке тең 

244 
 
Ең жоғарғы ашықтық (Р) – 14-ке тең 
Ең тӛменгі ашықтық (Q) – 1-ге тең болады. 
Тҥсірілім  аумағының  тура  проекциясы  абсцистің  ӛсіне  қарай  –  Р  нҥктесінен  Q  нҥктесі 
аралығында  болады  –  мҧны  «кадрлық  кеңістік»  деп  атаймыз  (L).  Бҧл  матрицаның  толық 
мҥмкіндігін кӛрсетеді, сонымен қатар матрицаның барлық спекторының «ақ» тҥстен «қара» тҥске 
дейінгі ашықтығын тҥгел кӛрсетеді. 
Аспанның  ашықтығы  (А  нҥктесі)  ең  анық  жарықтан  да  жоғары  тҧрады  (Р  нҥктесі), 
сондықтан  оларды  қайта  ҥлгілеуге  болады.  Бірақ  бҧл  бейненің  жарамсыздығына  әкеліп 
соқтырады.  
Ағаштан  тҥскен  кӛлеңкенің  (Н  нҥктесі)  ашықтығы  ең  әлсіз  ашықтықтан  да  тӛмен  тҧрады 
(Q),  бҧл  да  кадрдағы  бейненің  жарамсыздығын  тудырады.  Тҥсірілімдегі  контрастың  кӛлемін 
тӛмендету  ҥшін  бәрінен  бҧрын  аспанды  «қараңғылау»  керек,  сондықтан  операторлар  табиғи 
тҥсірілім барысында кӛлеңкелейтін және бейтараптандыратын жарық сҥзгілерін қолданады. 
Кҥннен  кӛлегелейтін  бейтарап  жарық  сҥзгісі  таза  әйнекке  алмаса  алады,  бҧл  аспанның 
ашықтығын  бәсеңдетуге  мҥмкіндік  береді,  сӛйтіп  кадр  бірте-бірте  қараңғы  тҥстен  жарық  тҥске 
ауысады.  
Жарық сҥзгісінің тӛменгі жағы таза, жылтыр әйнектен қҧралады, ал жоғарғы жағы бейтарап 
сҥзгіш  болады.  Сҥзгінің  қиындыларын    кӛкжиекпен  ауыстырсақ  (тығыз  жағы  мен  жылтырақ 
шыны  жағын  біріктірсек),  оператор  кадрдың  барлық  кеңістігінде  аспанның  ашықтығын  біркелкі 
тӛмендетуге мҥмкіндік алады.  
Егер  осы  аспан  асты  кӛрінісінде адам  портреті  жасалса,  оның  ашықтығын  қамтамасыз  ету 
ҥшін  дене  тҧрқы  мен  бет-пішінін  міндетті  тҥрде  шағылыстырғыш  электрожарықпен 
жарықтандыру  қажет  болады.  Кадрда  адам  қатысса,  әсіресе,  орта  және  ірі  планда  тҥсірілсе,  ол 
міндетті тҥрде басты нысанға айналады. 
Кадрдағы  басқа  элементтердің  ашықтығын  оператор  шеберлікпен  «қиюын  келтіре»  алады, 
мҧны ол адамның бетіне жарық тҥсіру арқылы орындайды. 
Кӛлеңкені  жарықтандыратын  шырақтардың  орналасуын  оператор  реттейді,  ол  адам 
бетіндегі жарыққа, аспандағы жарыққа және басқа да жарықтардың ҥйлесіміне негізделеді. 
Кадр  тҥсіретін  аумақ  қалың  кӛлеңкеде  болса  (біздің  мысалымызда  бҧл  ағаш  тҥбіндегі 
кӛлеңке  делік),  бҧған  шағылыстыратын  жарықтар  мен  5500К  қуатындағы  электр  жарығы  қажет 
болады. Егер кадрдың кӛлеңкелі тҧстарының жарығын кӛтеруге қажетті электроқҧралдар болмаса, 
ол жерлер әшекейлі безендіргіш декорация арқылы ретке келтіріледі. 
Кҥн  сәулесі  адам  бетіне  ашық  және  кӛлеңке  аралас  «суреттер»  салады.  Камера  жанында 
тҧрған жарық бергіш қҧралдар кӛлеңкені азайтқанымен, ол контрастылықты арттырып жібереді. 
Қосымша жарық. Мҧнда кҥн тҥсірілім нысанының сыртында қалады. Егер нысан сыртынан 
қосымша  жарық  бермесек,  нысанда  ашық  пішін  пайда  болады  да,  кейін  кадрда  теңбіл  дақтар 
қалып қояды. Олар бейненің контрастылығын тым ҥлкейтіп жібереді.  
Табиғи  кҥйінде  тҥсірілген  пішіндік  жарық  кезінде  ашықтықтың  қарама-қарсылығы  1:1000 
ӛлшеміне дейін жетеді (мысалы, судағы кҥннің теңбіл дақтары мен судағы кӛлеңке). 
Орта  және  жалпы  пландағы  тҥсірілім  барысында  да  нысанда  ашық  тҥр-тҥс  пішіні  пайда 
болады, ол аспанның кӛк тҥсімен жарықтандырылады. Егер монтаж арқылы таспадағы кӛк тҥсті 
алып тастасақ, ол тҥс кадрдағы аспан кӛрінісінен де алынып қалып, бҥкіл сюжет сапасыз, ақшыл 
тартып қалады. 
Мынаны  есте  сақтау  қажет:  табиғи  жарықта  тҥсірілген  пішіндік  нысан  қалай  дегенмен  де 
кадрлармен  дҧрыс  ҥйлеспейді.  Тҥр-тҥстің  кӛлеңкелі  шешімінің  бірлігін  сақтау  ҥшін  операторға 
кӛріністегі  спекторлық  қҧрамның  тҧрақтылығына  қол  жеткізеге  тура  келеді.  Бҧл  жерде  жарық 
бергіш шырақтар мен электрошырақтарды айналып ӛтуге болмайды. 
Шағылыстырғыш  электроқҧралдарды  қолдану  операторға  толықтырылатын  жарық  мен 
пішін  ашықтығы  арасындағы  жарықтың  тепе-теңдігін  сақтауға  мҥмкіндік  тудырады.  Сонымен 
қатар ол кадр ерекшелігін, бет-пішін мен дене бітімін айқындауға, бас кейіпкердің психологиялық 
жағдайын кӛрсетуге толық мҥмкіндік алады.  
Одан  бӛлек  кӛлеңкені  жасанды  жарықпен  реттеу  тҥр-тҥстің  бҧзылуынан  да  қҧтқарады. 
Шағылыстырғыш  жарықтарды  фольгамен  кӛлегейлеп  желімдегенде  ол  ӛте  жарық,  жылтыр  тҥс 
береді. 
Жасанды жарықты «реттеу» кейде оны бір немесе екі қабат матамен жабу арқылы да жҥзеге 
асырылады. 

245 
 
Жалпы  планда  тҥсіру  барысында  ақ  қағаз  бен  ақ  матаны  да  жарық  тҥрінде  пайдалануға 
болады.  Шағылыстыратын  жарық  беруші  қҧрал  толықтыратын  жарық  кӛзінің  қызметін  атқарған 
жағдайда  ол  камерамен  деңгейлес  орналастырылып,  объективке  жақын  тҧруы  тиіс.  Егер  шырақ 
адамның  бетінен  жоғары  деңгейде  орнатылса,  біз  одан  ӛте  жақсы,  сапалы  нәтиже  ала  аламыз. 
Мынаны есте ҧстау керек: тӛменгі жарық адамның дене пішіні мен бет кейпін бҧзады. 
Тоқ кӛзімен жасалған жарық кҥн шағылыстыратын шырақ сияқты қиғаш жарық бере алады, 
сӛйтіп  адам  жҥзіндегі  жарық  пен  кӛлеңке  ӛзара  ҥйлеседі.  Мҧндай  жарықты  қайда  орналастыру 
қажет  екенін  оператордың  ӛзі шешеді.  Кӛлеңке  аспаннан  тҥскен жарықпен  жарықтанады  немесе 
басқа да жасанды жарықтармен жартылай жарықтандырылады.  
Барлық  табиғи  жағдайдағы  тҥсірілімдер  тҧрақты  және  тыңғылықты  экспонометр 
қҧралдарымен  бақылауды  талап  етеді.  Кҥн  жарығының  тепе-теңдігі  ауа  райы  жағдайына 
байланысты  ҥнемі  ӛзгеріп  отырады.  Тҥсіру  топтарына  ӛздерінің  ашық  аспан  астында  бастаған 
тҥсірілімдерін  жалғастыру  ҥшін  кей  кезде  кҥннің  шығуын  ҧзақ  кҥтуіне  тура  келеді.  Кҥн  кӛзі 
болмаса  шағылыстыратын  қондырғылар  да  жҧмыс  істемейді.  Яғни,  жарықтың  архитектоникасы 
бҧзылады. 
Контурлық  жағдайдағы  электрожарықты  қолдану  барысында,  кҥн  бҧлттан  шығып,  қайта 
бҧлтқа енгенмен де, тҥсірілімге нҧқсан келтірмейді. Кейіпкерлердің кескінінің кӛрінбей қалуы да, 
олардың  қайтадан  пайда  болуы  да  электрмен  жарақтанған  кезде  тҥр-тҥс  тепе-теңдігін  бҧзбайды, 
қайта тҥсірілім алаңына  жан кіргізіп, қалыпты жағдайын сақтайды. 
 

жүктеу/скачать 9,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: