Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2013

 
189 
 
РЕЗЮМЕ 
 
В  статье  рассматриваются  национальные  познавательные  лингвокультурные  группы  в 
качестве национальных традиционных лингвокультурных единиц, которые связаны с традициями 
казахского народа, так как лингвокультурные единицы прочно вошли в словарный запас. 
 
RESUME 
 
The  article  examines  national  cognitive  linguistic-cultural  groups  as  national  traditional 
linguocultural  units  that  are  associated  with  the  traditions  of  the  Kazakh  people.  As  linguistic-cultural 
units have become part of the vocabulary associated with the traditions. 
 
 

 
190 
ӘОЖ 83 (092)  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Л.Н. Дәуренбекова  
Назарбаев университеті,  
ф.ғ.к., доцент  
 
Әдеби аудармада 
қолданылатын қосу, 
ұлғайту, 
қалдырылып кету, 
ауыстыру тәсілдері 
 
Аннотация 
Мақалада әдеби аудармада аудармашылар 
жиі 
қолданатын 
амал-тәсілдерге 
назар 
аударылады.  Мұндай  тәсілдер  аударматануда 
трансформациялау 
деп 
аталып 
жүр. 
Трансформациялардың  түпнұсқа  мәтініндегі 
түрлі  ақпараттарды,  мағлұматтарды  дәл  беру 
мақсатында 
қолданылатыны 
мысалдармен 
айқындалады. 
Түйін  сөздер:  аударма,  трансформация, 
кейіпкер,  қосу,  ұлғайту,  қалдырылып  кету, 
ауыстыру, диалог. 
 
 
Көркем  шығарманы  бір  тілден  екінші 
тілге  аудару  барысында  белгілі  бір  сөздің 
мағыналық  құрылысы  түпнұсқа  мен  аударма 
мәтінде 
бірдей 
сипатқа 
ие 
бола 
бермейтіндіктен, аудармашы аудару барысында 
түпнұсқаға  бірқатар  өзгертулер  енгізеді. 
Себебі,  мәтін
 
оқырманға  түсінікті,  ұғынықты 
болуы  шарт.  Әр  тілде  әр  сөздің  семантикалық 
құрылысы, қабылдаушыға прагматикалық әсері 
әркелкі болады, сондықтан да мәтін аудармашы 
тарапынан  нақтыланады,  белгілі  бір  ой 
дамытылады,  тіл  заңдылығына  байланысты 
сөздердің  орны  ауыстырылады,  лексикалық 
бірліктердің  орнына  сөз  тіркестері  қолданы-
лады,  стильдік  бояу  үстеледі,  сөз  мағынасы 
түрлендіріледі, 
сөздерді, 
сөз 
тіркестері 
алмастырады, т.б. өзгертулер енгізіледі. 
Мұндай 
өзгертулер аударматануда трансформациялау деп аталып 
жүр. 
Трансформациялық 
тәсіл 
аударма 
зерттеушілері  үшін  түпнұсқа  мен  аударма 
мәтін 
арасындағы 
коммуникативтік, 
функционалдық  қарым-қатынастарын  айқын-
дауға септігін тигізеді.  
Аударматану 
саласында 
аударма 
трансформациялары  көбінесе  лингвистикалық 
тұрғыда  қарастырылған.  Ал  көркем  аудармада 
қолданылатын 
кейбір 
амал-тәсілдердің 
қолданылуын  түпнұсқа  мен  оның  аудармасын 
қатар қойып салыстыра отырып қарастырайық. 
Аудармашы 
әдеби  аудармада  аталмыш  амалдарды 
қолданғанымен,  түпнұсқа  тіліндегі  идеялық  мазмұнды 
аударма тілінде сақтай отырып жеткізуге міндетті. 
 

 
191 
Аударма барысында мәтінді оқырманға түсінікті етіп жеткізу үшін кейде қосу тәсілі 
қолданылады.  Бірақ  қосу  керек  екен  деп  қажетсіз  нәрселерді  қосудың  керегі  жоқ. 
Трансформацияның  бұл  түрі  түпнұсқа  мәтінде  қалдырылып  кеткен  немесе  мәтін 
астарында  жасырын  жатқан  ойды,  тілдік  бірліктерді  аударма  мәтінде  қалпына  келтіріп, 
қосуға  негізделген.  Мысалы:  «–  Аксакал,  скажите  –  по  какой  дороге  можно  быстрее 
доехать до зимовки чабанов? – по-казахски спросил шофер.  
–  Держитесь  прямо,  не  собьетесь,  –  всадник  повернулся,  и  мы  увидели  загорелое 
лицо русского парня. 
–
 
Вот тебе и аксакал! – рассмеялся я.  
–
 
Значит к нам едете? – спросил всадник по-казахски. [1 с.123]. 
Аудармасы:  
...Шофер одан қазақша: 
–  Ақсақал,  шопандар  қыстауына  қай  жолмен  тезірек  жетуге  болатынын  айтып 
жібермейсіз бе? – деп сұрады.  
– Тура жүрсең адаспайсың, – деді үстіндегі адам, онан соң бұрылып бізге қарады: 
күн мен желге тотыққан қою күрең жүзді орыс жігіті екен. 
– Мәссаған, міне саған ақсақал! – деп күліп жіберіппін мен. 
– Қайдан білейін. Жүзін көрген жоқпын ғой, – деді қысылып қалған шофер  
-
 
Иә,  сөйтіп,  бізге  қонаққа  келе  жатыр  екенсіз  ғой,  -  деді  түйе  үстіндегі  жігіт 
қазақ тілінде. [2,133-б.]. 
«загорелое лицо русского парня» бұл сөйлем қазақ тіліне «күн мен желге тотыққан қою 
күрең жүзді орыс жігіті екен» деп аударылған. Байқап отырғанымыздай аудармашы осы 
сөйлем  арқылы  орыс жігітінің  шопандар  қыстауында  жұмыс  істейтінінен  хабар  беріп 
тұр. Ал, «-Вот тебе и аксакал! – рассмеялся я» деп автор кейіпкердің таңырқауын қысқа 
ғана қайырса, аудармашы түпнұсқа мәтініндегі кейіпкердің айтқан сөзін сол күйінде емес, 
тек сол сәтте айтпақшы болған түпкі ойын береді: «Қайдан білейін. Жүзін көрген жоқпын 
ғой,  –  деді  қысылып  қалған  шофер»  деп  сөйлем  қосады.  Соңғы  сөйлемде  де  ойды 
дамытып, «Иә, сөйтіп, бізге қонаққа келе жатыр екенсіз ғой» деп «қонаққа» сөзін қосу 
арқылы  да  ойды  дамытып  ұлғайтады.  Аудармадағы  қосу  тәсілімен  ұлғайтуды  ажырата 
білуіміз  керек.  Ұлғайту  тәсілінде,  мағынаны  дамыту  үшін  сөз,  сөйлем  үстемелесе,  қосу 
тәсілінде астарлы мағынаны ашып көрсетуге тырысады. 
Ұлғайту  тәсіліне  мысал  келтіре  кетейік.  «-  Чабан  на  верблюде  и  рассыпавшиеся 
отары  овец.  Степь.  Тишина.  Пейзаж,  рождающий  успокоенность,  располагающий  к 
раздумьям.  Такая  картина  с  детства  и  навсегда  остается  в  памяти  любого  степняка. 
Для меня это не только экзотика» [1,233-б.]. 
Аудармасы: 
« - Түйеге мінген шопан жусай жайылған қойдың шетінде тұр. Дала. Құлаққа ұрған 
танадай  тыныштық.  Қалың  ойға  итеретін  табиғат  тылсымы...  Міне  мұндай  көрініс 
әрбір қыр баласының есінде мәңгі сақталады. Солай емес пе? Сол даланы сүймеуің мүмкін 
емес қой. Мен үшін ол сырттай қызығарлық қана көрініс емес» [2,148-б.]. 
Аудармашы  тыңдаушыға  ерекше  әсер  ету  үшін,  өз  тарапынан  сөз  қоса  отырып, 
түпнұсқадағы  ойды  кеңейтіп,  бейнелі  түрде  береді.  «Тишина»  сөзін  «Құлаққа  ұрған 
танадай  тыныштық»  деп  тұрақты  сөз  тіркесімен  берсе,  экзотиканы  –  «мен  үшін  ол 
сырттай  қызығарлық  қана  көрініс  емес»  деп  ұлғайту  арқылы,  автор  ойын  нақтылай 
түседі. Сондай-ақ, аудармашы  «Солай емес пе? Сол даланы сүймеуің мүмкін емес қой!» 
деп лепті сөйлем қыстыру арқылы аудармаға эмоциялық реңк беруді көздеген.  
Ал  аудармадағы  қалдырылып  кету  тәсілі  –  қосу  тәсіліне  қарама-қарсы  құбылыс. 
Қалдырылып кету ұғымының астында аударма барысында артық сөздердің түсіріліп кетуі 
меңзеледі. Мәселен, «Зейнеп апа сууга барганда, «Саадат кетти, Саадат күйөөге чыкты» - 
деген сөздү азыр эле угуп келди. Өзүнүн, элден жашырган акыры болар иш, мына бүгүн 
эне  томсоруп,  үйүнүн  ичин  жаңы  көргөндөй  таң  калып,  тигилип  карайт.  Үй  оокат 
жетиштүү эле; бирок кызы болбогон соң эне үчүн баары бир тыйын» [3, 369-б.], – деген 

 
192 
сөйлемдерді  қазақ  тіліндегі  нұсқасына  аудару  барысында  да  қалдырылып  кеткен 
сөйлемдер бары байқалады. 
«Зейнеп  апай  суға  барғанда,  «Саадат  кетті,  Саадат  күйеуге  тиді»  деген  сөзді  жаңа 
ғана естіп келді. Үй ауқатты еді, бірақ қызы болмаған соң, ана үшін оның бәрі бір тиын» 
[4,  278-б.],  –  деп  аудару  барысында  осы  екі  сөйлемнің  ортасында  тұруға  тиісті,  «өзінен, 
елден  жасырғанмен  ақыры  болатын  іс,  міне  бүгін  ана  томсырайып,  үйінің  ішін  жаңа 
көргендей таңқалып, тесіле қарайды» деп келетін сөйлем қалдырылып, бұл ой қысқа ғана 
«бәрі бір тиын» тіркесімен-ақ, беріліп тұр.  
Сонымен  қатар,  белгілі  бір  ой  мәтіннің  басында,  немесе  соңында  қайталанатын 
болса,  аудармашы  тарапынан  оны  қайталап  беру  қажетсіз  деп  табылады.  Бұл  ойымызға 
мысал келтіре кетейік.  
Өзбек  жазушысы  Ш.  Рашидовтың  «Дауылдан  да  күшті»  романының  үшінші  бөлімі 
«Хат»  деп  аталады.  Түпнұсқада  Айқыздың  қалаға  оқуға  кеткен  жары  Әлімжанға  хат 
жазғаны, хатта жарына деген сағынышын айтудан бастайды да, ауылдағы жаңа жер ашу 
турасындағы  болған  жиналыстағы  дауды  айтып,  баяндаумен  жалғасады.  Аудармасында 
бұл  бөлім  «Хат»  деп  аталғанымен  дәл  осылай  Айқыздың  сағынышынан  басталмайды. 
Алдына  көп  нүкте  жіберіледі  де,  бірден  «...Жорабаевтың  кабинетінде  аудандық  партия 
комитетінің  бюро  мәжілісі  болып  жатыр  еді...»  [5,  20-б.],  –  деп  онда  болған  жағдайды 
хатта  мәлімдейді.  Демек,  бұл  бөлімнің  бас  жағы  қысқартылып  қалған.  Себебі,  алғашқы 
екінші «Мөлдір бұлақ» бөлімінің аяғында Айқыз жарынан келген хатты кеудесіне қысып, 
іштей  сағынышын  жеткізгендігі  суреттелгендіктен,  аудармашы  келесі  бөлімінің  бас 
жағында Айқыздың сезімін қайталауды жөн көрмей қысқартқандай.  
Түпнұсқада  қайталанып  берілетін  кейбір  ой  қайталаулар  аударма  барысында 
қысқартылғанымен мағыналық сәйкестік сақталыну керек.  
Түпнұсқа мәтінмен салыстырғанда аударма мәтіндегі белгілі бір тілдік құралдардың 
өзгеруі ауыстыру деп аталады. Аударма барысында ауыстыру грамматикалық бірліктерде 
де,  сөздерде,  сөз  таптарында,  сөйлем  мүшелерінде,  синтакситік  байланыс  түрлерінде 
болғандай, лексикалық бірліктер де кездеседі. Ауыстыру тек қана сөздер мен сөйлемдерде 
ғана  емес,  біртұтас  сөйлемдер  толығымен  ауыстырылуы,  жай  сөйлемдер  құрмалас 
сөйлемдерге ауыстырылады. Кейде шығармада кездесетін өлең жолдарының өлең күйінше 
аударылмай,  тек  мағынасы  ғана  беріледі.  Түпнұсқадағы  диалог  жәй  ғана  сипатталып, 
сырттай суреттеліп кетуі мүмкін. Мысалы: «Ошол замат нары күнөсте коргон таш куруп 
ойноп  жаткан  Тотойдун  үч  баласы  шамыраңдашып,  қыйқырышып,  биринен  бири  озо, 
тызылдап жүгүруп жөнөшөт. 
– Ана Курмакем! Тигине! 
– Атамдын каты! 
– Атамдан кат келди!», деген сөйлемді, Қ.Нұрмаханов: «Осы кезде далада ыстық күн 
астында ойнап жүрген үш бала шешесінің дауысын есіте сала почтальонға қарай жарыса 
жүгірді.  Олар:  «Әкемнен  хат  келді»  -  деп,  ауылды  басына  көтеріп,  айқайлап  келеді»  [4, 
374-б.], – деп аударған екен.  
Аударма  нұсқа  мен  түпнұсқа  арасында  жалпы  мағыналық  ұқсастық  болғанымен, 
құрылымы  мүлде  сақталмаған.  Түпнұсқада  кездеспейтін  «шешесінің  дауысы», 
«почтальон»,  сөздерін  аудармашы  өз  тарапынан  қосып,  оның  есесіне  түпнұсқада  бар 
«Тотойдың»,  «тастан  қора  жасап»,  сөздерімен  қоса,  кейіпкерлердің  диалог  үлгісін  де 
айтылатын  эмоционалды  сөздерін  тастап  кеткен.  Десек  те,  аудармашы  түпнұсқаның 
құрылысын  толық  сақтамай-ақ,  қажетті  жерінде  түпнұсқадағы  бір  сөйлемнен  бірнеше 
сөйлем құрса да, автордың идеясынан ауытқымаған. 
Сонымен,  аудармашы  әдеби  аударма  жасау  барысында  оқырманның  қабылдау 
ерекшеліктерін  ескере  отырып, 
аталған  амал-тәсілдерді  орнымен  қолдануға,  түпнұсқа  тіліндегі 
идеялық бағытын аударма тілінде сақтай отырып жеткізуі тиіс. 
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 

 
193 
 
1    Алимжанов А. Синие горы. – Алматы: Жазушы, 1988. – 529 б.
 
2    Әлімжанов Ә. Көгілдір таулар. (ауд. С. Мұратбеков) – Алматы: Жазушы, 1948. –  
      432 б. 
 
3
 
Айтматов Ч. Чыгармаларынын жыйнагы. 5 том. – Бишкек, 1999. – 698 б. 
4
 
Айтматов Ш. Жәмилә. (ауд. Қ. Нұрмаханов) – Алматы: Жазушы, 2005. – 2001 б. 
5
 
Рашидов. Ш.Дауылдан да күшті. (ауд. Ә. Сатыбалдиев) – Алматы: ҚМКӘБ, 1959. 
– 286 б.
 
 
 
РЕЗЮМЕ 
 
В  статье  рассматриваются  основные  проблемы  художественного  перевода,  анализируется 
передача переводческой трансформации с русского и киргизского на казахский язык. 
 
RESUME 
 
In  the  article  the  basic  problems  of  literary  translation  are  considered.  The  application  of  the 
translation transformation from Russian and Kirgiz into Kazakh is analysed. 
 

 
194 
ӘОЖ 37.016:811.512. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
А.Б. Шормақова  
Еуразия  гуманитарлық  институты, 
п.ғ.к., доцент 
 
 
 
Қошке 
Кемеңгерұлының 
ғылыми және 
шығармашылық 
мұрасының  
зерттелу тарихы 
 
Аннотация 
Мақалада ХХ ғасыр басында өмір сүрген 
ұлт  зиялысы,  қоғам  қайраткері,  ғалым  Қошке 
Кемеңгерұлының 
ғылыми 
және 
шығармашылық  мұрасының  зерттелуі  жайы 
баяндалады.  
Түйін  сөздер:  ғылыми,  шығармашылық 
мұрасы, ұлт зиялысының қайраткерлік тұлғасы, 
жазушылық  қыры,  драматургтік  шеберлігі, 
журналистік келбеті 
 
 
ХХ  ғасыр  басында  қазақ  халқының  ұлт 
болып  сақталуы  жолында  саналы  ғұмырын 
сарп 
еткен 
ұлтжанды 
азамат 
Қошке 
(Қошмұхаммед) 
Кемеңгерұлы  –  отандық 
ғылым мен білімнің әр түрлі саласында маңызы 
жоғары еңбектер қалдырған қарымды қаламгер, 
ірі  ғалым.  Бүгінгі  таңда  Қ.Кемеңгерұлының 
зерттеушілер 
тарапынан 
жан-жақты 
насихатталуда.  
Қошке  Кемеңгерұлының  қаламгерлік, 
қайраткерлік  тұлғасы,  ұлт  тарихындағы  орны 
мына қырлары арқылы толық ашылады: 
-
 
дәрігер. Ол негізгі алған жоғары білімі – 
дәрігерлік  бойынша  ғұмыр  бойы  елге  ем-дом 
көрсетумен 
айналысты. 
1923 
жылы 
Германиядан  келген  неміс  профессоры  Макс 
Кучинскиймен  бірге  қазақ  даласын  аралап, 
халық арасына кең тараған ауру-сырқау түрлері 
туралы,  елдің  денсаулығы  жайында  «Жол 
әсері»  атты  гигиеналық  зерттеулер  жазды. 
Ташкент қаласында, айдауда Украинада, Омбы 
жерінде халыққа дәрігерлік көмек көрсетті; 
-
 
жазушы. Ол – ондаған көркем әңгімелер 
мен 
өлеңдердің 
авторы. 
Шығармалары 
замандастары тарапынан жоғары бағаланды. Өз 
туындыларында  оқу-ағарту  жайын,  елдік 
идеясын, әйел теңсіздігі мәселесін, қазақ елінің 
өркениеттен 
кеш 
қалғандығын, 
орыс 
отаршылдығының зардабын бейнеледі; 
-
 
драмашы.  Ол  –  алғашқы  қазақ 
драмашыларының  бірі.  Пьесалары  жиырма-
сыншы  жылдары  Қазақстанның  қалаларында 
сахналанды.  1926  жылы  13  қаңтарда  «Алтын 
сақина»  пьесасымен  Қазақстанның  астанасы 
Қызылорда  қаласында  Қазақтың  ұлттық  драма 
театры  (қазіргі  М.Әуезов  атындағы)  ресми 
түрде ашылды; 

 
195 
-
 
көсемсөзші.  Ол  –  қазақтың  алғашқы  кәсіби  публицистерінің  бірі.  1919  жылы 
Қызылжардан шыққан қазақтың тұңғыш жастар газеті – «Жас азаматқа» редакторлық етті. 
Мақалаларын  «Бостандық  туы»,  «Қазақ»,  «Ақ  жол»,  «Еңбекші  қазақ»,  «Лениншіл  жас», 
«Қазақ  тілі»  газеттерінде;  «Айқап»,  «Балапан»,  «Сана»,  «Жаңа  мектеп»,  «Әйел  теңдігі», 
«Жас қайрат» журналдарында жариялады;  
-
 
әдебиет  сыншысы.  Ол  –  қазақ  әдебиетінің  даму  жолына  қатысты  өзекті  сын 
мақалалар  мен  зерттеулердің  авторы.  Ыбырай,  Абай,  А.Байтұрсынұлы,  М.Дулатұлы, 
Ж.Аймауытұлы,  М.Жұмабайұлы,  М.Әуезұлы  сынды  қазақ  әдебиетінің  ірі  тұлғаларының 
шығармашылықтарына биік баға берді. Олардың мұрасын таптық, идеологиялық сыннан 
ашық  әдеби  айтыстарға  түсу  арқылы  арашалады.  М.Жұмабайұлы  ұсынған  Алқа  әдеби 
бағдарламасын талқылауға қатысты; 
-
 
тілші-әдіскер.  Ол  –  қазақ  тіл  білімі  ғылымында  тұңғыш  ғалым-тілшілерінің  бірі. 
1928 жылы Орта Азиялық мемлекеттік университетіне аспирантураға түсіп, «Қазақ тілінің 
аглютинативтік  ерекшеліктері»  деген  тақырыпта  кандидаттық  диссертация  жазды. 
Әдіскер-ғалым  –  «Жауропалықтарға  арналған  оқу  құралының»  қазақ  тілін  оқытуға 
арналған)  екі  томдық  оқу  құралының  авторы.  1925  жылы  Мәскеуде  шыққан  «Қазақша-
орысша» тілмаштың редакциясын басқарды. 1927 жылы Ташкентте оның лекцияларының 
негізінде  А.Е.Архангельскийдің  құрастыруымен  «Қазақ  тілінің  грамматикасы»  атты 
оқулық  жарық  көрді.  Тілдің  теориясы  мен  оны  оқыту  әдістемесі  бойынша  бірнеше 
ғылыми мақалалар мен зерттеулер жазды; 
-
 
тарихшы.  Ол  –  тарих  саласы  бойынша  құнды  ғылыми  еңбектердің  авторы.  1924 
жылы  Мәскеуде  «Күншығыс»  баспасынан  «Қазақ  тарихынан»  атты  кітабы  жарық  көрді. 
1925  жылы  осы  баспадан  «Бұрынғы  езілген  ұлттар»  атты  еңбегі  басылып  шықты.  Онда 
Ресей  империясының  құрамында  отарлауда  болған  отыз  алты  халықтың  тағдыр-талайы 
баяндалды;  
-
 
аудармашы.  Ол  қазақ  тіліне  Пушкин  мен  Никитиннің  өлеңдерін,  «Химия» 
оқулығын, «Ауыл шаруашылық ғылымы» кітабын, «Құлақ шаруаларындағы батырақ пен 
батырақ  әйелдерді  заң  қалай  қорғайды»,  «Ақы,  кәсіп,  дау  айыратын  комиссия»  атты 
еңбектерді аударды;  
-
 
қоғам  қайраткері.  Ол  –  қазақтың  тұңғыш  жастар  ұйымы  «Бірліктің»  белді 
мүшелерінің бірі. Ұйым 1914 жылы Омбы қаласында құрылды. 1917 жылы сәуір айында 
Ақмолада С.Сейфуллинмен бірге «Қазақ комитетін» ұйымдастырды. 1917 жылы Орынбор 
қаласында  өткен  Екінші  жалпықазақ  съезіне  делегат  болып,  Алашорда  үкіметін  құруға 
атсалысты. 
Қ.Кемеңгерұлының  қазақ  тіліне  қатысты  зерттеулері  Орта  Азия  мемлекеттік 
университеті  шығыстану  факультетінің  түріктану  кафедрасына  аспирант  болып 
қабылданған 
кезеңнен 
басталады. 
Көрнекті 
әдебиетші-ғалым 
М.Мырзахметов 
Қ.Кемеңгерұлы  қазақ  тілі  бойынша  алғашқы  аспирант  болғанын  айтады.  Аспирантурада 
Қ.Кемеңгерұлы М.Әуезовпен бірге оқып, А.Э.Шмидт, М.Ф.Гаврилов, А.Б.Дубсон сияқты 
ірі ғалымдардан дәріс алады.  
Қ.Кемеңгерұлының  қазақ  тілінің  грамматикасы,  терминология,  емле,  әдістеме 
мәселелеріне  қатысты  еңбектері  сол  кездегі  басылым  беттерінде  «Жаңа  мектеп» 
журналында  «Қотыр  сөздер»  (1926),  «Жат  тіл  оқыту  әдісі»  (1927),  «Еңбекші  қазақ» 
газетінде «Дұрыс па? Бұрыс па? (1926), «Қазақша-орысша тілмаш туралы түсінік» (1926), 
«Мектеп қай тілде болу керек?» (1927), «Әріп мәселесі туралы» (1929) мақалалар түрінде 
жарияланған.  Қ.Кемеңгерұлы  –  «Қазақша-орысша  тілмаш»  (1925)  «Русско-казахский 
разговорник»  (Бектасовпен  бірлесіп  құрастырған,  1927),  «Қазақ  тілінің  грамматикасы» 
(Қ.Кемеңгерұлы лекциялары негізінде В.Архангельскийдің құрастыруымен жарық көрген, 
1927),  «Жауропалықтарға  арналған  оқу  құралы»  1928,  1929)  атты  еңбектердің  авторы. 
Ғалымның  «Оқу  құралы»  атты  еңбегі  қазақ  тілін  үйрену  үшін  еуропалықтарға  арналған 
тұңғыш құнды оқулық болып табылады. Қаламгер Қошке Кемеңгерұлы зұлым саясаттың 
құрбаны  болған  соң,  оның  өмірі  мен  шығармашылығы,  ғылыми  еңбектері  зерттеуші 

 
196 
назарынан тыс қалды. Әдеби шығармаларда қайраткердің көркем бейнесі заман ағымына 
лайық  социалистік  идеология  тұрғысынан  біржақты  сомдалды  (С.Сейфуллин  «Тар  жол, 
тайғақ кешу», С.Мұқанов «Өмір мектебі», Қ.Исабаев «Өткелде» т.б.). 1956 жылы КОКП-
ның  әйгілі  ХХ  съезінен  кейін  жазушы  жайында  қоғам  пікірі  өзгере  бастады.  Қаламгер 
азаматтық  тұрғыдан  ақталса  да,  оның  бай  ғылыми,  шығармашылық  мұрасын  зерттеуге, 
насихаттауға мүмкіндік әлі де берілмеді. 
Қошкетану тарихын үш кезеңге бөліп қарастыруға болады:  
1.
 
Қ.Кемеңгерұлының  шығармашылық  кезеңі  және  ол  туралы  оның 
қаламдастарының  пікірі  (А.Байтұрсынұлы,  Т.Шонанұлы,  Қ.Жұбанұлы,  Ж.Аймауытұлы, 
С.Садуақасұлы, І.Жансүгіров, С.Сейфуллин, М.Әуезов, Ғ.Тоғжанұлы, С.Мұқанов т.б.); 
2. Қаламгердің  репрессияға  ұшыраған  кезеңі  мен  1988  жылға  дейінгі  уақыт 
аралығында  әдебиетші-ғалымдардың  пікірі  (М.Әуезов,  Қ.Сәтбаев,  Ә.Тәжібаев, 
С.Қирабаев, Р.Нұрғали, Қ.Сатыбалдин, Қ.Есенов, С.Сейітов т.б.); 
3. Қ.Кемеңгерұлының ғылыми-шығармашылығының ақталу кезеңі және ғалым 
жөніндегі  әдебиетші,  тілші-ғалымдардың  ғылыми  зерттеулері  (1988  жылдан  кейінгі 
мерзім:  Р.Рүстембекова,  Д.Қамзабекұлы,  Г.Ордаева,  О.Жұбаева,  Ш.Құрманбайұлы, 
Қ.Кемеңгер т.б.). 
Қ.Кемеңгерұлының 
«Жауропалықтар 
үшін 
оқу 
құралы» 
атты 
еңбегі 
А.Байтұрсынұлы, Т.Шонанов, М.Жолдыбаев т.б. қазақ оқымыстылары қатысқан ғылыми-
әдістемелік кеңестің мәжілісінде талқыланып (17.03.1928) жоғары баға алады [1, 91]. Бұл 
кітаптың  құнды  болғаны  соншалық,  Ташкент,  Қызылорда,  Алматы  қалаларында  арнайы 
сұраныспен  бір  емес,  бірнеше  рет  басылып  шығады.  Ал  Т.Шонановтың  «Самоучитель 
казахского языка для русских» деген еңбегі қайтадан түзетіліп жарыққа шығады да, автор 
сөз соңында осы кітаптан кейін Қ.Кемеңгерұлының «Жауропалықтар үшін оқу құралын» 
оқуға  ұсыныс  жасайды  [2,  3].  Қ.Кемеңгерұлының  «Жауропалықтар  үшін  оқу  құралына» 
Т.Шонанов  [3,  81]  пікір  білдіріп,  Омаров,  Қасымов,  Ғалымжановтар  [4,  91]  еңбекті  тіл 
үйрететін  құрал  ретінде  бағалайды.  Бұдан  Қ.Кемеңгерұлының  «Оқу  құралының»  сол 
кезеңде  тіл  үйренушілер  үшін  негізгі  оқулық  болғандығы  көрінеді.  Көрнекті  тілші 
Қ.Жұбанұлы  «Қазақ  тілінің  фонетикасы»  деген  еңбегінің  алғы  сөзінде  Қ.Кемеңгерұлын 
қазақ тілін зерттеген ғалымдар қатарында атап көрсеткен [5, 33].  
1927  жылы  Ташкентте  Г.В.Архангельскийдің  құрастыруымен  жарық  көрген 
«Грамматика  казахского  языка»  атты  кітаптың  алғысөзінде:  «Настоящий  труд 
представляет  записки  лекций  по  казахскому  языку,  читанные  тов.  Кеменгеровым  – 
преподавателем  казахского  языка  на  б.  Туркестанских  Курсах  востоковедения  Р.К.К.А в 
1924–25 гг.»,  –  деп  [6, 3] бұл еңбектің Қ.Кемеңгерұлының оқыған лекцияларының мәтіні 
екенін  айтып  өтеді.  Ал  «Грамматика  казакского  языка»  атты  оқулықты  талдау  үшін 
құрылған  комиссияда  М.Жолдыбаев,  А.Байтұрсынұлы,  Т.Шонанов,  Нұрымов, 
Құдайбергенов,  Х.Досмұхамедұлылар  қатысқан  Халық  Ағарту  Комиссариатының 
ғылыми-әдістемелік  жиында  талқыланады  [7].  Еңбекке  А.Байтұрсынұлы:  «Ценное 
пособие  для  русских,  задавшихся  целью  серьезно  изучить  казахский  язык»,  –  деп  баға 
берген [6, 3]. 
Қ.Кемеңгерұлының  шығармашылығына  замандастары  С.Садуақасұлы  [8,  246,  270-
272],  М.Әуезов  [9,  143]  пікірлерін  білдірген.  Қ.Кемеңгерұлы  саяси  жаладан  ақталғаны 
туралы Сібір әскери бөлімшесінің анықтама қағазын алғаннан кейін Гүлсім Кемеңгерова 
(1904–1988)  Қошкенің  атын  халқымен  қайта  қауыштыру  жолында  көп  жұмыс  атқарды. 
Гүлсім  Жәмиқызының  үлкен  ерлігінің  бірі  –  1965  жылы  «Жазушы»  баспасынан  он  мың 
данамен  «Алтын  сақина»  жинағын  шығаруы.  Кітаптың  алғы  сөзін  Г.Жәмиқызы 
М.Әуезовтің  жазуына  өтініш  жасайды.  Бұл  жинақтың  алғы  сөзі  ғалымдардың  тануы 
бойынша,  оның  замандасы,  белгілі  жазушы  М.Әуезов  жазған  [10,  3-4].  Қаламгердің  бұл 
кітабы – Қошкетану тарихында бөлек бағаланатын еңбек. 
Кітап  баспадан  жарық  көру  үшін  оған  Жазушылар  Одағынан,  әдебиетші-
ғалымдардан  тиісті  сын-пікірлер  қажет  болады.  «Алтын  сақинаға»  жазушы-драматург 

 
197 
Қапан Сатыбалдин, әдебиетші-ғалымдар Әбділда Тәжібаев пен Серік Қирабаев өздерінің 
орынды сын-пікірлерін білдіреді. Қ.Сатыбалдиннің көлемді де мазмұнды пікірінде Қошке 
мұрасы  біршама  терең  талданады.  Онда:  «Қошке  Кемеңгерұлының  әдеби  мұрасы  (қара 
сөзі, драмасы, өлеңі, мақаласы) бәрін қосқанда 30 шақты шығарма. «Алтын сақина» атты 
төрт  перделі  трагедия  мен  «Ескі  оқу»,  «Парашылдар»  атты  екі  шағын  пьесалар 
жазушының әдеби мұрасы есебінде жарық көруге жарайды.  «Алтын сақина» пьесасында 
теңсіздік тақсыретін тартқан қазақ әйелінің аянышты халін суреттейді. Пьесаның оқиғасы 
қою,  тілі  тартымды.  Пьесада  надандық  әшкере  болады»,  –  деген  жолдар  бар  (бұл  дерек 
Қ.Кемеңгерұлының баласы Н.Кемеңгеровтің жеке архивінен алынды). 
Әдебиетшілер  С.Ордалиевтің  «Драматургия  деңгейі»,  Р.Нұрғалиевтің  «Трагедия 
табиғаты», Б.Құндақбаевтың «Қазақ театрының тарихы» еңбектерінде Қ.Кемеңгерұлының 
драмалық шығармалары сөз болады. С.Сейітовтің «Пушкин лирикасын қазақ тіліне аудару 
дәстүрі» еңбегінде жазушының аудармашылық шеберлігі айтылады.  
Қазақ  елі  тәуелсіздікке  қол  жеткізгелі  баспасөз  беттері  мен  арнаулы  ғылыми 
басылымдарда  Қошке  Кемеңгерұлы  туралы  мақалалар  жазылып,  оның  шығармашылығы 
бойынша зерттеулер жан-жақты жүргізіле бастады. Ол – уақыт сұранысы болды. Себебі, 
Қошке сынды ұлт зиялысының еңбектерінде елдік, еркіндік идеясы көтерілген. Егемендік 
алып жатқан қазақ қоғамында қордаланған тіл мен діл, жер мен ұлттық сана-сезім сияқты 
өзекті  мәселелер  сонау  ХХ  ғасырдың  басында  Қошкелерді  де  мазалады.  Сондықтан  ел 
тағдырына  қатысы  бар  көкейкесті  сұрақтарға  жауапты  алаш  арыстарының  еңбектерінен 
іздесек,  таңдаған  бағытымыз  оң  болады.  Бүгінгі  таңда  өнертанушы,  әдебиеттанушы 
ғалымдар  тарапынан  қаламгердің  мұрасы  туралы  пікірлер  айтылып,  зерттеу  жұмыстары 
жүргізіле бастады.  
Қ.Кемеңгерұлының  әдеби  мұрасын  зерттеу  жолында  Р.Рүстембекова,  Т.Кәкішев, 
Д.Ысқақов,  Д.Қамзабекұлы,  Г.Ордаева,  А.Ісмақова  сынды  ғалымдар  үлес  қосты. 
Қ.Кемеңгерұлының өмірі мен әдеби мұрасы туралы алғаш көлемді зерттеу мақала жазған 
ғалым  –  Р.Рүстембекова  болды.  Р.Рүстембекова  қаламгер  Қ.Кемеңгерұлының  әйел 
тақырыбында жазылған «Назиқа», «Қарашаш», «Қазақ әйелдері» атты көркем әңгімелерін 
республикалық  «Қазақстан  әйелдері»  журналында  жариялады.  Көркем  шығармаларды 
талдай  отырып,  жазушы  шеберлігіне,  тақырып  өзектілігіне  сыншы  әңгімелерге 
түсініктеме жазады [38, 6-7]. 1991 жылы  «Зауал» атты саяси қуғын-сүргін құрбандарына 
арналған мақалалар жинағында Р.Рүстембекованың Қ.Кемеңгерұлы туралы  «Абзал есім» 
атты көлемді зерттеуі жарияланады [11, 205-219]. Бұл зерттеуінде Р.Рүстембекова: «Қазақ 
тарихынан»,  «Бұрынғы  езілген  ұлттар»  екеуі  де  Қ.Кемеңгеров  білімінің,  зерттеушілік 
талантының  айғағы»,  –  деп  бағалап  [11,  212],  Қ.Кемеңгерұлының  «Қазақ  тарихынан», 
«Бұрынғы  езілген  ұлттар»  еңбектеріне  тоқталады.  Қошкетанушы  Р.Рүстембекованың 
үлкен  еңбегі  –  1995  жылы  «Тұлға»  атты  баспадан  Қ.Кемеңгерұлының  «Таңдамалы» 
жинағын  жарыққа  шығарғаны.  Бұл  кітап  –  ақталған  Қ.Кемеңгерұлының  халқына  қайта 
оралуына  жасалған  үлкен  қадам.  Кітаптың  алғы  сөзі  ретінде  Р.Рүстембекованың 
қаламгердің өмірі мен шығармашылығы туралы мақаласы берілген [12, 5-31]. 
Қошкетануға  қосқан  Д.Қамзабекұлының  олжасы  ретінде  оның  Омбы  қаласында 
жұмыс  істеген  «Бірлік»  жастар  ұйымы,  оның  қолжазба  журналы  «Балапан»,  Қазақ 
халқының  тұңғыш  жастар  газеті  «Жас  азамат»  туралы  жазылған  ғылыми  зерттеулерін 
көрсетуге  болады.  Ғалымның  «Ілгерідегі  мәдени  ұйымдар»  атты  зерттеулерінен  [13,  44-
45] Қ.Кемеңгерұлы құрамында мүше болған Омбыдағы «Бірлік» қазақ жастар ұйымының 
тарихы,  ұстанған  бағыты,  құрамы  мен  кейінгі  тағдыры  жан-жақты  қамтылады. 
Д.Қамзабекұлы: «... Қошке Кемеңгерұлы да қаламгер болып бірден қалыптаса салған жоқ. 
Ол өмірдің тайдай тулаған заманның өткелдерінен өтіп шыңдалды, ХХ ғасыр басындағы 
қазақ  қоғамының  сұранымын  құдай  сыйлаған  шығармашылығымен  хал-қадірінше 
қанағаттандырды. Оның жазушылығы, ақындығы, ғалымдығы елді ағартсам деген ниеттен 
туған ізденісі еді», – деп [13, 151] қаламгердің тарихи тұлғасына жоғары баға береді. 

 
198 
Г.Ордаева: «Қ.Кемеңгерұлы ХХ ғасырдың басында қазақ әдебиетінің ірі өкілдерінің 
бірі ретінде алғашқылардың қатарында қазақ әдебиетінің бүгіні мен ертеңі туралы құнды 
тұжырымдар  жасаған.  Қ.Кемеңгерұлының  әдеби  мұрасы:  өлеңдері,  аудармалары, 
әңгімелері,  драмалары,  әдеби-сын  мақалалары  қазақ  әдебиеті  тарихынан  елеулі  орын 
алады»,  –  деп  [14,  21]  Қ.Кемеңгерұлының  өлеңдерін,  аудармаларын,  әңгімелерін, 
драмаларын,  әдеби-сын мақалаларын жанрлық, көркемдік, идеялық тұрғыдан бағалайды. 
Қазақ  мемлекеттік  ұлт  театрының  шымылдығы  Қ.Кемеңгерұлының  «Алтын  сақина» 
пьесасымен ашылғандығын нақты деректер келтіріп дәлелдейді.  
Қ.Кемеңгерұлының  тілтанымдық  мұрасы  Қ.Есенов,  Б.Хасанов,  Б.Әбілқасымов 
Ш.Сарыбаев,  Р.Сыздық,  Ш.Мәжітаева,  Ш.Құрманбайұлы,  Г.Өтелбай  сынды  тілші-
ғалымдар  еңбектерінде  айтылды.  О.Жұбаева  ғалым  мұрасын  жинастыра  келіп, 
Қ.Кемеңгерұлының  қазақ  тіл  білімінің  лексикография‚  этимология‚  диалектология‚ 
терминология, фонетика‚ морфология‚ қазақ тілінің әдістемесі‚ емле мен жазу‚ тіл тарихы 
салаларын  қамтығанын  айтады.  «Қ.Кемеңгерұлының  тілтанымдық  мұрасы  және 
лингвистикалық  тұжырымдамалары»  [15]  атты  диссертациялық  жұмысында  О.Жұбаева 
Қ.Кемеңгерұлының қазақ тіл білімінің дамуына елеулі үлес қосқан ғалымдардың бірі деп 
танытады.  
Жалпы  алғанда,  Қ.Кемеңгерұлының  ғылыми  мұрасы  әдебиеттану,  тіл  білімі, 
әдістеме, педагогика, жаратылыстану, аударма, тарих т.б. ғылым салаларын қамтыды. Ұлт 
зиялысының  қазақ  елінің  оқу-ағарту  сапасымен  қатар,  жалпыадамзаттық  өркениетке 
жетуін көздейтін ілім мен білім түрлеріне арналған тағылымы мол мұрасы әлі де тереңірек 
зерттеуді қажет етеді. 
 

жүктеу/скачать 3,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: