Ф и з и к а әож 53. 049. 1 Физика сабақтарында

40  Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(43), 2013 
 
(диффузияның эффективті коэффициенті),  ӚӘК (ӛзара әсер коэффициенті), екі колбалық 
аппарат. 
 Зат алмасу процесінде маңызды рольді  диффузия атқарады, мысалы:  табиғи газдан 
аммиакты  синтездеу,  газ  тәрізді  отынның  жануы.  Қазіргі  уақытта  химиялық 
технологиялардың,  ракеталық  және  авиакосмостық  техникалардың  ӛнеркәсіптік 
аппараттарын  жасау  және  есептеу  кезіндегі  бинарлық  қоспа  жағдайына  арналған  зат 
тасымалдау тұрақтысы туралы білім жеткіліксіз.  
Кӛп компонентті қоспалармен байланысты табиғи және технологиялық процестерді 
қарастырғанда,  біз  оның  негізгі  масса  тасымалдау  ерекшеліктерін  кӛрсететін 
параметрлерді  білуіміз  қажет.  Нақты  кездесетін  заттар  мен  құбылыстар  алуан  түрлі, 
сондықтан олардың масса тасымалдауын анықтайтын коэффициенттер мәндері де әртүрлі 
және олар ӛте кең зерттеулерді талап етеді. Қазіргі уақытта кӛп компонентті қоспалардағы 
диффузия  құбылысы  алдағы  уақытта  әлі  де  терең  зерттеулерді  талап  етеді. 
Гидродинамикалық  ағыстың  диффузиялық  ағысқа  қосылуы  әртүрлі  бароэффект,  кері 
диффузия,  диффузиялық  бӛгет  сияқты  эффектілерге  әкеледі,  ол  эффектілер  тәжірибе 
жүзінде тұйықталған екі колбалық жүйе әдісімен зерттеледі [3].  
  Екі  колбалық  аппарат  әдісі  классикалық  квазистационарлық  әдіс  болып  табылады 
[4].  Оны  ӛздік  диффузияны,  термодиффузияны  ӛлшеуде  және  диффузиялық  бароэффект, 
кӛп компонентті диффузия, термодиффузияны зерттеуде қолданады. Бұл әдістің жоғарыда 
айтылған жақсы жақтарымен қоса, бірқатар айтарлықтай кемшіліктері де бар. Біріншіден, 
эксперименттің ұзаққа созылуы, мысалы үлкен қысым кезінде эксперимент бірнеше күнге 
созылуы  мүмкін.  Екіншіден,  алынған  диффузия  коэффициенттерінің  орташалануы, 
үшіншіден, әдістің есептеу формулаларына байланысты ескертулерге бағынуы.  
Екі  колбалық  аппарат  әдісімен  зерттелетін  диффузия  параметрлеріне  байланысты 
аппаратқа  әртүрлі  шарттар  қойылады.  Үлкен  қысымдағы  экспериментке  бұл  шарттар 
ӛзгеше. Тӛмендегі 1-суретте эксперименттік қондырғы кӛрсетілген. 
 
1-сурет. Қондырғының схемасы 
 
 1-сурет. Екі колбалық әдістемелік қондырғының эксперименттік сызбасы. А,Б – газ 
толтырылған  баллондар;  I-  газдарды  дайындау  блогы;  II  –  екі  колбалық  аппаратпен 
термостат.  1  -  10  -  крандар;  11-  мембрана  бӛлгіші;  12  -  манометрлер;  13  -  теңестіретін 
сыйымдылық; 14-тӛменгі колба; 15 - диффузиялық капилляр немесе капилляр блогы; 16 - 
жоғарғы колба; 17- фторлыпласталық таблетка; 18 - шток; 19 - вороток. 
Жұмыста  екі  колбалық  диффузиялық  қондырғы  әдісі  қолданылды,  негізгі  газдар 
сутегі,  азот,  аммиак,  метан,  екі  колбада  да  бірдей  мӛлшерде  осы  газ  қоспаларының  зат 
алмасу  процесінің  эксперименттік  зерттеуі  кӛрсетілген  [1,2,4,5].  Қондырғы  негізгі  екі 
бӛліктен  тұрды.  Біріншісі  –  газ  дайындайтын  блок,  онда  колбаны  газға  толтыру  үшін 
керекті  вентильдер  жиынтығы  және  колбадағы  газдардың  қысымдарын  теңестіретін 
сыйымдылықтар, манометрлердің кӛрсетулерінен тұратын газдарды дайындау блогы, яғни 
газы  бар  баллондар,  крандар,  мембраналық  бӛлгіштер.  Екіншісі  –  термостатты  екі 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы №1(43), 2013
 
 41
 
колбалық  аппарат  (2-сурет).  Қондырғымен  жұмыс  істеу  әдісі  мынадай:  аппараттың 
колбалары  ӛзара  бӛлінеді  және  ауа  форвакуумдық  насоспен  сорып  алып  дайындалады, 
мысалы  бірнеше  рет  зерттелетін  газ  қоспасымен  «шайылған»  және  онымен  тәжірибелік 
қысымға дейін жоғарғы колба толтырылады. Осыған ұқсас процедура тӛменгі колбада да 
жүргізіледі.  Берілген  температуралық  режимде  колбалардағы  қысымдар  теңестіріледі 
және  газдың  артық  мӛлшері  атмосфераға  жіберіледі.  Манометрлердің  кӛрсетулерінде 
аппарат  колбаларындағы  газ  қысымы  белгіленеді.  Тәжірибенің  абсолюттік  қысымы 
атмосфералық  қысымдардың  қосындысымен,  яғни  манометр-барометрдегі  (МБП)
 
қысым 
және  манометр  кӛрсетуіндегі  қысыммен  анықталды.  Қысымдарды  теңестіргеннен  кейін 
бастапқы  араласу  процесіне  сәйкес  келетін  уақыт  белгіленеді  және  диффузиялық  канал 
ашылады.  Тасымалдау  жүргізілген  уақыты  аяқталғаннан  кейін  эксперимент  соңында 
аппарат  колбалары  ажыратылады.  Араласудан  кейін  газдарды  талдау  хроматографта 
жүргізілді. Біз  
0.6126H2+0.1829N2+0.0339NH3+0.1099CH4+0.0607Kr–0.4948H2+0.1636N2+ 
0.1557NH3+0.1233CH4+0.0626Kr; 
газ жүйелерінің жалпы қысымға және температураға тәуелділігін зерттедік.  
Т = 500К және Р = 30МПа мәнге ие болғандағы газдардың ӛзара әсер коэффициенті 
тӛмендегідей нәтижені кӛрсетті: 
D
H2-N2
=0,0258; D
H2-CH4
=0,0242; D
N2-CH4
=0,0071;  D
H2-NH3
=0,0252; D
N2-NH3
=0,0074; D
CH4-
NH3
=0,0068,  D
H2-Ar
=0,0274;  D
N2-CH4
=0,0071;  D
N2-Ar
=0,0068;  D
Ar-CH4 
=0,0068;  D
H2-Kr
=0,0229; 
D
CH4-Kr
=0,0147; D
N2-Kr
=0,0128;  D
NH3-Kr
=0,0029; D
Ar-Kr
=0,0041; D
Ne-Kr
=0,0001; D
H2-Ne
=0,0044; 
D
N2-Ne
=0,0254; D
NH3-Ne
=0,0101; D
Ne-CH4
=0,018 см
2
/с [3]. 
 
 
2-сурет.  Жоғарғы  және  тӛменгі  колбадағы  0.6126H2+  0.1829N2  +  0.0339NH3  +   
0.1099CH4 + 0.0607Kr –0.4948H2 + 0.1636N2 + 0.1557NH3 + 0.1233CH4  + 0.0626Kr; 
газ жүйесінің молярлық массаға және уақытқа тәуелділігі 
 
3-сурет.  0.6126H2+  0.1829N2  +  0.0339NH3  +  0.1099CH4  +  0.0607Kr  –0.4948H2  + 
0.1636N2 + 0.1557NH3 + 0.1233CH4 + 0.0626Kr; газ жүйесі үшін диффузияның эффективті 
коэффициентінің (ЭКД) концентрацияға тәуелділігі 

42  Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(43), 2013 
 
Borland  Delphі  тілінде  құрылған  Stefan  программасы  арқылы  есептелген 
диффузияның эффективті коэффициентінің (ЭКД) сандық мән нәтижесі  
0,6Н2 + 0,4NH3 – 0,5N2 + 0,5CH4: 
 

эф
H
D
0,775 см
2
/с; 

эф
N
D
0,503 см
2
/с; 

эф
CH4
D
0,481 см
2
/с; 

эф
NH3
D
0,067 см
2
/с. 
 
Сондай-ақ Р=0,101 МПа және Т=298,0 К болғандағы кӛп компонентті газ 
қоспасының матрицалар коэффициентінің нәтижесі тӛменде кӛрсетілген (КҚМК): 
 
D(1,1) = 0,77305 ;    D(1,2) = -0,00542 ;    D(1,3) = -0,00322 ; 
 
                       D(2,1) = -0,17904 ;   D(2,2) = 0,28566 ;     D(2,3) = -0,00314 ; 
 
       D(3,1) = -0,14475 ;   D(3,2) = -0,00550 ;    D(3,3) = 0,27736 см
2
/с 
 
Алынған диффузияның эффективті коэффициентінің нәтижелері эксперименттік 
есептеулерде сондай-ақ анықтамалық құрал ретінде қолдануға мүмкіндік береді.  
 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ  
1.  Ю.И.Жаврин,  Н.Д.Косов  и  др.  Расчет  диффузионного  процесса  в  двухколбовом 
аппарате  для  случая  многокомпонентной  газовой  смеси  //  Каз.у-т,  НИИЭТФ.-Алматы, 
1995.- 26 с. 
2.  Ю.И.Жаврин,  Н.Д.Косов,  С.М.Белов,  С.Б.Тарасов  Влияние  давления  на 
устойчивость диффузии в некоторых трехкомпонентных газовых смесях // Письма в ЖТФ. 
– 1984. – Т.54, № 5. – С. 943-947. 
3. 
В.Н.Косов, 
В.Д.Селезнев 
Аномальная 
диффузионная 
неустойчивость 
многокомпонентных  изотермических  газовых  смесей.  Алматы-Екатеринбург:  Принт, 
1998. – 180 с. 
4.  А.Шакарбеккызы  Применение  эффективных  коэффициентов  диффузии  к 
описанию  массопереноса  в  многокомпонентных  газовых  смесях,  содержащих  аммиак  // 
Сборник  тезисов  ІІІ  Международного  конгресса  студентов  и  молодых  ученых  Мир 
науки», Алматы, 23-30 апреля 2009г. – Алматы, 2009. – C.58   
5. А.Шакарбеккызы Расчет диффузионного процесса в многокомпонентных газовых 
смесях,  используемых  при  синтеза  аммиака//  Сборник  тезисов  ІІІ  Международного 
конгресса  студентов  и  молодых  ученых  Мир  науки»,  Алматы,  19-22  апреля  2010г.  – 
Алматы, 2010. – C.14 
РЕЗЮМЕ 
В  статье  рассмотрена  проблема  описания  через  вычислительный  эксперимент 
соответственно  разработанной  программе  массопереноса  в  многокомпонентных  газовых 
смесях.    Получина  информация  о  диффузионных  процессах  в  многокомпонентных 
газовых  смесях,  содержащих  аммиак,  в  зависимости  от  концентрации,  давления  и 
температуры. 
SUMMARY 
 
The  article  deals  with  the  problems  of  describing  gas  components  through  calculation 
experiments and diffusion process in multicomponental gas.  

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы №1(43), 2013
 
 43
 
ӘОЖ 621.11.24. 
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖЕЛ ЭНЕРГЕТИКАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК АСПЕКТІЛЕРІ 
ЖӘНЕ ЖЕЛ ЭНЕРГЕТИКАСЫНЫҢ ДАМУЫ 
 
Қ.А.Шампанова – 4 курс студенті, А.Қ.Ершина – ф.-м.ғ.д., профессор,  
А.С.Кӛпенбаева – магистр, аға оқытушы (Алматы қ., Қазмемқызпу) 
 
Аннотация:  Мақалада  қазіргі  кездегі  электр  энергиясының  тапшылығына 
байланысты  энергия  кӛзін  тиімді  әрі  артық  шығынсыз  жылдам  ӛндіруге  қол  жеткізуге 
болатын  мәселелер  қарастырылды.  Жел  энергиясын  ӛндіру  Елімізге  тән  табиғи 
құндылықтары кӛрсетіліп, электр энергиясының тапшылығының алдын алу жолдарының 
бірі  екендігі  дәлелденген.  Сонымен  қатар  елімізде  ӛтетін  ЭКСПО-2017  кӛрмесінің 
«Болашақ  энергия»  атты  тақырыбына  сай  осы  жұмысты  соңына  дейін  жеткізудің 
маңыздылығы қарастырылған.  
Түйін  сӛздер:  ЭКСПО,  желкенді,  жел  жылдамдығы,  Қазақстанның  бірінші  жел 
атласы. 
Біздің  республикамыздың  кӛптеген  шаруашылықтары  автономды  электр 
энергиясының кӛздерін, соның ішінде кез-келген регионда ресурсы үлкен жел энергиясын 
пайдалануға  қызығушылық  танытуда.  Ол  электр  энергиясының  жүйелерінен  кейбір 
шаруашлықтардың қашық орналасуына, жұмыстарының экспедициялық сипатта  болуына 
және  отын  энергетикалық  ресустарды  таратудағы  нарыққа  тәуелді  болмау  себептерінен 
туындап отыр. Жел энергетикасының дамуына байланысты жаңа жұмыс орындары, жаңа 
ғылыми бағыттар пайда болады. Электр энергиясы еліміздің түпкір-түпкірінде орналасқан 
қазақстандықтарға  жайлаудағы,  қыстаудағы  мал  шаруашылығына,  альпинистерге 
жеткізіледі.  Жылдан  жылға  электр  энергиясының  құны  арзандайды  электр  энергиясына 
зәрулік  жойылады.  Болашақта  кӛптеген  әлеуметтік  мәселелер  шешіледі.  Энергия 
кӛздерінің  экологиялық  жағынан  таза,  әрі  құны  қымбат  емес  бәсекеге  қабілетті  түрі 
әртүрлі  энергия  кӛздерімен  салыстырғанда  кӛптеген  артықшылықтары  бар  жел 
энергетикасы  арқылы  жүзеге  асады.  Жел  энергетикасына  сүйене  отырып  мемлекеттік 
«Ауылды  кӛтеру  бағдарламасын»  шешуге  болады;  еліміздің  әрбір  алыс  тұрғын 
аудандарында  автономды  энергия  кӛздері  болады;  ол  ауыл  шаруашылығының 
ӛркендеуіне, қарапайым ауыл адамдарының күнделікті еңбектерін жеңілдетуге әсер етеді. 
Жел  энергетикасының  негізгі  аргументі  экономикалық  тиімділігі  және  жел  электр 
энергиясын ӛндірудің автономиялылығы. 
Жел  энергетикасын  дамытудың  әлеуметтік  аспектісіне  тӛмендегідей  мысалды 
келтіруге болады. Мысалы,  Қазақстанда 1млн. тонна кӛмірді ӛндіріп  ЖЭС-на  пайдалану 
барысында  4  шахтердің  ӛмірі  қиылып  отырған.  Немесе  атом  электр  стансасын,  кӛмір 
шахталарын  салғанда  сол  жерге  жұмысшылардың  тұрғын  үйі  де  салынды.  Станция,  
шахта жабылған кезде адамдар жұмыссыз қалады. Оларды кӛшіру, жұмыспен қамтамасыз 
ету,  үлкен  қаражатты  қажет  етеді.  Әсіресе  ТЭС  (ГРЭС),  АЭС-те  істейтін  
жұмысшылардың  денсаулығын  ерекше  айтқан  жӛн;  Чернобыль  атом    апатының 
қызметкерлері  әлі  күнге  дейін  ақшалай    кӛмектерін    толық  кӛлемде  алған  жоқ,  ал 
экологиялық  агрессивті  қоршаған  ортада  тұрып  жатқан  қарапайым  адамдар    (Арал, 
Байқоңыр, Семей, т.б.) еске де алынбайды. 
Осы  әлеуметтік  мәселелер  қазіргі  заманғы  энергетиканың  алдында  тұрған  ӛзекті 
мәселелердің бірі [7].  
Біздің  елімізде  «Қазақстан  Республикасындағы  жел  энергетикасының  дамуының 
Ұлттық бағдарламасы концепциясының» проекті қабылданды. Бұл концепцияны жасауға: 
1) Үкіметтің 25 тамыз 2003 жылы 857 номерлі «Жел энергетикасының дамуы» Үкімі; 
2) Қазақстан үкіметі мен – Біріккен Ұлттар Ұйымның даму бағдарламасының «Қазақстан 
жел  энергетикасының  нарығы  дамуының  инициативасы»  атты  2004  жылы  қол  қойылған 
біріккен  Жобалық құжаты негіз болды.  

44  Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(43), 2013 
 
Жел  энергетикасын  дамытудың  Ұлттық  бағдарламасының  негізгі  мақсаты 
Қазақстанның жел потенциалы экономиканың энергосыйымдылығын тӛмендету қоршаған 
ортаны  және  органикалық  отынның  жаңартылмайтын  қорларын  сақтап  және  Қазақстан 
Республикасының  климатының  ӛзгеруі  туралы  БҰҰ-ның  рамкалық  Конвенциясын,  ҚР-
ның  «Энергияны  үнемдеу,  Электр  энергетика  туралы»  заңдары,  2010  жылы  аралығына 
және болашақта 2015 жылы Қазақстан Республикасының электр энергетикалық жүйесінің 
дамуының  Мемлекеттік  бағдарламасы,  Қазақстанның  2015  жылға  дейінгі  индустриалды 
инновациялық  дамуы  стратегиясында  елдің  орнықты  экологиялық,  экономикалық  және 
әлеуметтік  дамуын  қамтамасыз  ету  үшін  электр  энергияны  ӛндіруді  қолдау  болып 
табылады.  
 
 
 
1-сурет. Жел электр станциясы 
 
 Жел энергетикасының дамуының Ұлттық бағдарламасының міндеттері: 
 1) Қазақстанның жел энергетикалық потенциалын бағалау;  
 2) Жел энергетикасының дамуының нормативті құқықтық базасын және мемлекеттік  
саясатын қалыптастыру; 
3) 2020 жылға дейінгі жел энергетикасының даму жоспарын жасау және іске асыру; 
4) Жел энергетикасының ғылыми-техникалық және ӛндірістік базасын сонымен қоса, 
жел машина жасау саласын.  
5) Жел энергетикасының даму саласындағы халықаралық серіктестік. 
 Қазақстанның  барлық  аймақтарына  қатысты  сұрақтардың  бірі-  қашықтағы  ауыл 
тұтынушыларын энергиямен қамтамасыз ету болып табылады. Қазақстанның айтарлықтай 
үлкен  территориясы  және  селолардағы  тұрғындардың  тығыздығының  аздығы,  сирек 
орналасуы  электр  энергиясын  тасмалдау  үшін,  жуықтап  алғанда  360  000  км  құрайтын 
электр  желілерін  тартуға  тура  келеді.  Үлкен  қашықтықтағы  электр  желілері  арқылы 
электр энергиясын тасымалдағанда, электр энергиясы құнынан елеулі түрде 50% артады. 
Сарапшылардың  бағалауы  бойынша  алыстағы  тұтынушылар  үшін  электр  энергияны 
тасмалдаудың нақты құны  5 цент /кВт сағ-қа дейін жетуі мүмкін, бұл қашықтағы аздаған 
тұтынушыларды энергиямен қамтамасыз етуді тиімсіз етеді. Қашықтағы тұтынушыларды 
энергиямен  қамтамасыз  етудің  экономикалық  альтернативасы  жаңарып  тұратын 
энергетика кӛзі  болып табылады.  
Электр энергиясымен объектілер мен қоршаған ортаның ластануы туралы мәселе ӛз 
алдына бӛлек. Кӛмірлі энергетикаға сүйену тұрғындардың денсаулығына және қоршаған 
ортаға  зиян  келтіреді.  Қазақстандағы  кӛмір  жағатын  электр  станцияларының  түтінді 
газдарындағы  зиянды  заттардың  концентрациясы  халықаралық  стандарттардан  бірнеше 
рет  асып  түседі.  Электр  станциялардың  атмосфераға  бӛлетін  зиянды  заттар  қалдықтары  
жылына  1  млн  тоннадан  асса,  ал  ластайтын    заттардың  жалпы  кӛлемі  11  млн.  тоннаны 
құрайды.  Сарапшылардың  жуықтап  бағалаулары  бойынша  Қазақстандағы  кӛмір 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы №1(43), 2013
 
 45
 
энергетикасының қоршаған  ортаға келтіретін зияндығы құны 7,7теңге/кВт сағатты құрап, 
электр энергиясының ӛз құнынан  асып түседі. Осылайша, қоршаған ортаға кӛмірлі ЖЭС 
жасайтын экологиялық әсерін тӛмендету жайындағы сұрақ ӛткір мәселе болып табылады.  
Жылу  электр  станциялары  Қазақстандағы  жану  ӛнімдерін  бӛлетін негізгі  кӛздердің 
бірі болып табылады. Бұл сектордың үлесі Қазақстандағы жану ӛнімдерінің 43% құрайды. 
2010  жылдарға  қарай  энергосектордың  жану  ӛнімдерінің  кӛлемі  1990  жылғы  деңгейден 
асады.  Осыған  байланысты  энергосектордың  жану  ӛнімдерінен  бӛлінетін  қалдықтарын 
азайту  қажеттілігі  туындауда,  бұл  генерациялаушы  қуаттардың  құрылымын 
диверсификациялау, энерготиімділікті арттыру және энергияның жаңартылатын кӛздерін 
қолдануды арттыру есебінен орындалады. 
Жел құрылғыларының тимділігін арттыру мен олардың құнын кемітуге байланысты 
жел  энергетикасындағы  жетістіктер,  жел  энергетикасын  қолдану  масштабтарын  және 
тартымдылығын айтарлықтай арттырды. Қазіргі уақытта әлемнің 60 мемлекетінің электр 
энергетика  саласында  ЖЭС  бар.  Әлемнің  43 елінде  жуық  арадағы  және  орташа  тӛтенше 
перспективасында  жүздеген  және  мыңдаған  мВт  қуатты  құрылғылы  жел  энергетикасын 
дамытудың  Ұлттық бағдармалары жасалған. Бағдарламаның деректері, ережеге сай, жел 
энергетикасын құрудың ӛзіндік бағасын дамытумен қатар жүреді, бұл жергілікті машина 
жасау  зауыттарында  жел  құрылғыларын  жасап  және  олардың  құнын  арзандатуға 
ұмтылумен түсіндіріледі.  
Казсельэнергопроект жүргізген зерттеулерге  сонымен бірге Energieteam  (Германия) 
компанияларының зерттеулеріне негізделген жел энергетикасы жӛніндегі ПРООН жобасы 
аясында  Қазақстандағы  ірі  ЖЭС-ын  салу  үшін  перспективалы  аудандарының  тізімі 
әзірленді.  ЖЭС  үшін  аудандар  желдің  орташа  жылдық  жылдамдығы  жӛніндегі 
метеостанциялардың  кӛп  жылдық  мәліметтері,  Қазақстан  территориясын  WASP 
бағдарламасы бойынша Әлемдік жел атласының мәліметтерін және NASA топографиялық 
моделінің  деректерін  қолдана  отырып,  сонымен  қатар  келесі  факторларды  ескеріп 
анықталды. 
1.  ЖЭС-нан  қуатты  беруге  арналған  подстанциялар  мен  электр  тасымалдау 
желілерінің жақындығы; 
2. 
Жаңа  энергокӛздерден  қажеттіліктерді  қамтамасыз  ету  үшін  электр 
қабылдағыштардың бар болуы;  
3. Рельефтің ыңғайлылығы және аймақтың биіктігі; 
4. Кӛлік коммуникацияларының болуы; 
5. ЖЭС құрылысын салу мүмкіндігі; 
6. ЖЭС құрылысын салуды алдын-ала ойластыру ықтималдығы; 
Тегін  желдің  энергиясын  іс  жүзінде  қолдану  перспективасын  түсіне  отырып, 
Республика үкіметі бірнеше бағдарлама қабылдады. 
1.  Қазақстан  Республикасы  1995-2000  жылғы  сарқылмайтын  энергоресурстарды 
энергобалансқа тарту бағдарламасы. 
2. Энергетика Министрлігінің 26.04.1997 жылғы № 124 «Энергияның жаңартылатын 
кӛздерін меңгеру мен инвестиция тарту саласындағы бірегей техникалық саясатты жүргізу 
туралы» бұйрығы.  
3.  1998  жылы  Қазақстан  Республикасының  бюджет  туралы  заңының  36-бабында 
қайтымды  негізде  жаңаратын  және  дәстүрлі  емес  энергетиканың  дамуына  200млн.  теңге 
бӛлуді қарастырды. 
4.  Энергияны  үнемдеу  және  Қазақстан  Республикасының  энергия  балансына 
жаңаратын  энергия  кӛздерін  тарту  жӛніндегі  Қазақстан  Республикасының  энергетика, 
индустрия және сауда Министрлігі 1999 жылы  қабылдаған бағдарлама. 
Кӛптеген ғылыми ұжымдар мен жеке тұлғалар, республикадағы жел энергетикалық 
ӛндірістің  даму  маңыздылығын  сезініп  үлкен  талпыныспен  жел  энергетикасының 
мәселелерін  зерттеумен  айналысып,  белгілі  бір  нәтижелерге  жетуде  (Қазақ  мемлекеттік 
қыздар педагогикалық университеті, Алматы энергетика және байланыс институты, Қазақ 

46  Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(43), 2013 
 
энергетика ғылыми зерттеу институты, Ауыл шаруашылық техника, әл-Фараби атындағы 
ҚазҰУ, ЖАҚ «Азияэнергопроектмонтаж» және т.б.).  
Қазақстандағы  жел  энергетикалық  жобаларды  іске  асырудың  тікелей  әрекеттеріне 
келесілерді  жатқызуға  болады.  1997  жылы  қазанда  Алматы  қаласында  үкімет  мүшелері 
және  парламент  депутаттарының  қатысуымен  «Энергияның  жаңартылатын  кӛздері 
бойынша  аймақтық  іскерлік  кездесу»  атты  халықаралық  форум  ӛтті.  Оңтүстік  Қазақстан 
облысының Кентау қаласында 2003 жылы Үндістан компаниясымен бірге әрқайсысының 
қуаты  1мВт  екі  жел  станциясын  салу  жоспарланды.  2005  жылы  Жоңғар  таулары 
ауданында  5мВт  бір  (ЖЭҚ)  жел  электр  құрылғысын  салу  жобаланды.  Жоба  Біріккен 
Ұлттар Ұйымының Даму бағдарламасының қолдауымен іске асады деп күтілуде. 
Алматы  қаласында  2006  жылдың  3  ақпанында  Қазақстан  Республикасының 
Энергетика  және  биоресурстар  министрлігінде  Қазақстандағы  жел  энергетикасының 
дамуы жӛніндегі жұмысшы топтың біріккен бас қосуы ӛтті. 
Қазақстандағы  бірінші  жел  атласы  Астанада  2009  жылдың  21  қазанында  БҰҰ  Даму 
бағдарламасы Ғаламдық экологиялық қор мен ҚР Энергетика және минералды ресурстар 
министрлігінің  бірлескен  «Қазақстан  -  жел  энергетикасы  нарығын  дамыту  бастамасы» 
атты жобасының аясында Қазақстанның бірінші жел атласының тұсаукесері ӛтті.  
«Қазақстанның  бірінші  жел  атласы  дегеніміз  -  таңдап  алған  жердегі  желдің 
жылдық орташа жылдамдығы туралы ақпарат алуға мүмкіндік беретін интерактивті карта. 
Соның  арқасында  электр  қуатын  алу  үшін  елдің  түрлі  ӛңірлерінде  желдің  қуатын 
пайдалану мүмкіндігін анықтауға болады».  Жел  атласына  сәйкес,  Қазақстан  аумағының 
50  мың  шаршы  метрден  астам  аумағында  айтарлықтай  жел  әлеуеті  бар,  оны  теориялық 
тұрғыда жылына 900 мың ГигаВатт  -  сағат электр қуатын алу үшін  пайдалануға болады 
[6]. 
Қазақстан Халықаралық кӛрмелер бюросына 1997 жылы мүше болып қабылданған. 
Еліміз тәуелсіз мемлекет ретінде 2005 жылдан бастап түрлі кӛрмелерге қатысып келеді. 
Еліміздегі аталмыш кӛрме 2017 жылдың 10-маусымы мен 10-қыркүйек аралығында 
ӛтпек.  Қазақстанда  2017  жылы  ӛтетін  кӛрмеге  100-ге  тарта  ел,  10-ға  жуық  халықаралық 
ұйым  және  5  миллионнан  астам  адам  қатыспақ.  Халықаралық  кӛрме  екі  түрлі  бағытта 
ӛткізіледі.  Оның  бірі  —  «Әлемдік  әмбебап  кӛрме»,  екіншісі  «ЭКСПО  —  халықаралық 
мамандандырылған кӛрме». ЭКСПО-2017 кӛрмесі 100 гектар аумаққа орналасып, онда 97 
павильон болмақ. 
Аумақтың кӛрмеден кейін пайдалануын бірнеше бӛлікке бӛліп тастадық. Біріншіден, 
аумақтың  бір  бӛлігі  «Болашақ  энергиясы»  тақырыбы  бойынша  ғылыми  зертхана  ретінде 
пайдаланылады.  Екінші  бӛлігі  Конгрестер  сарайы  ретінде  қолданылады,  яғни,  мұнда 
елорда ғана емес, Қазақстан Республикасының іскерлік ӛмір ордасы - бизнес орталықтары 
болмақ.  Аумақтың  үшінші  бӛлігі  муниципалды  қажеттіліктерге  беріледі.  Яғни,  мұнда 
түрлі іс-шаралар ӛтіп отырады, соның ішінде таңдалған тақырып  «Болашақ энергиясын» 
одан әрі дамытуға арналады. 
2012 жылдың 28 маусымында Астанада «Болашақ энергиясы. Ғаламшардың тұрақты 
дамуы» Халықаралық симпозиумы ӛтті. 
Симпозиумның  басты  мақсаты  –  ғаламшардың  назарын  Қазақстанның  EXPO-2017 
кӛрмесіне  таңдалған  «Болашақ  энергиясы»  тақырыбына  аудару.  Симпозиумға 
қатысушылар  «Энергияны  тұтыну  және  климаттың  ӛзгеруі»,  «Энергияны  үнемдеу, 
энергияның  тиімділігін  арттыру»  тақырыптары  бойынша  пікір  алысып,  тұрақты  әрі 
баламалы  энергия  кӛздерін  арттыру  жолдарына  талдау  жасады.  Таусылмайтын,  үнемі 
жаңарып  тұратын  энергия  кӛздері  ретінде,  су,  жел,  күн,  т.б.  энергия  кӛздері 
қарастырылады.  Оның  ӛзектілігінің  тағы  бір  қыры  -  Қазақстанның  елорда  орналасқан 
орталық бӛлігінде жылына 300 күн бойы Күн нұрын тӛгіп тұрады. Сондай-ақ, мұнда жиі 
далалық  жел  соғады.  Сондықтан,  аталған  аумақ  ӛзін  жаңартылған  энергия  кӛздерімен 
толық қамтамасыз ете алар еді. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы №1(43), 2013
 
 47
 
Халықаралық ЕХРО-2017 Кӛрмесінің Астанада ӛткізілуі мемлекет экономикасының, 
атап айтқанда, туристік кластердің дамуына айтарлықтай импульс береді. Елімізге келетін 
шетелдік  қонақтардың  үлкен  кӛпірі  туристік  саланы  жандандырып,  ЭКСПО  кӛрмесі 
қазірдің  ӛзінде  орасан  қызығушылық  туғызуда.  Бұл  ғылым  мен  жаңа  технологияның 
дамуына  жаңа  серпін  беретін  Қазақстан  үшін  ірі  имидждік  жоба.  «ЕХРО-2017 
кӛрмелерінде  барлық  мемлекеттер  ӛздерінің  таңдаулы  технологиялық,  ғылыми  және 
мәдени  жетістіктерін  кӛрсетеді.  Олар  жаһандық  дамудың  жаңа  күн  тәртібін 
қалыптастырады.  Мұндай  шараларға  барлық  құрлықтардан  ондаған  елдерден 
миллиондаған адамдар келеді. Астананың бәсекелестік күресте жеңіске жетуі - кездейсоқ 
емес.  Біріншіден,  бұл  біздің  астанамызды  әлемдік  деңгейдегі  оқиғаны  қабылдауға 
лайықты  орталық  деп  танығандық.  Екіншіден,  Астананы  таңдау  біздің  мемлекетімізге 
берілген  жоғары  баға  және  оның  дамуы  -  бүкіл  еуразиялық  аймақтың  дамуы 
перспективаларын  атап  кӛрсетеді.  Үшіншіден,  жеңіске  біз  ұсынған  -  «Болашақтың 
энергиясы»  тақырыбының  ӛзектілігі  кӛмектесті.  Ақырында,  бастысы  -  Астананы  таңдау 
бүкіл қазақстандық халықтың күш-жігерінің жемісіне айналды», - деді мемлекет басшысы 
Н.Назарбаев.  Астанадағы  ЕХРО-2017  кӛрмесі  ҚР  елордасының  үздік  брендтерінің  бірі 
және аса әдемі нысан болады. 
ЭКСПО  ЕҚЫҰ  саммиті  сияқты  таза  саяси  пиар  жоба  емес,  бұл  науқанның 
Қазақстанға берері кӛп. 
ЭКСПО кезінде әлемнің түкпір-түкпірінен келген ең жаңа, заманауи технологиялар 
кӛрмеге  қойылып  қана  қоймай,  олардың  жұмыс  істеу  принциптері  кӛрсетіледі.  Сол 
арқылы  біз  жаңа  технологияларды  кӛріп,  әлемдегі  озық  технологиялар  мен  техниканың 
қай  бағытта,  қалай  дамып  бара  жатқанына  куә  боламыз,  ӛз  еліміз  бен  дамыған  елдердің 
арасындағы технологиялық прогрестің айырмашылығын біліп, ӛз-ӛзімізді бағамдаймыз. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ  
1.  ҚР  Парламенті  Мәжілісінің  жалпы  отырысындағы  «Жаңартылатын  энергия 
кӛздерін  пайдалануды  қолдану  туралы»  заң  жобасы  бойынша  Энергетика  және 
минералдық ресурстар министрі Сауат Мыңбаевтың баяндамасы. М., 1988.-с. 63-70. 
2. П.Чжен Отрывные течения. М.: Мир, 1972. Т. 1.-299с. 
3. Л.Г.Лойцянский Механика жидкости и газа.:Наука, 1987.-904с. 
4.  А.К.Ершина,  Ш.А.Ершин,  У.К.Жапбасбаев  Основы  теории  ветротурбины  Дарье.- 
Алматы: КазгосИНТИ, 2001-104с. 
5. 
Г.Ф.Кнорре, 
К.М.Арефьев, 
А.Г.Блох 
идр. 
Теория 
топочных 
процессов.М.Энергия,1966-487с. 
6.  А.К.Ершина, Ч.Ш.Ершин  «Ветротурбина Бидарье»(конструктивное исполнение и 
принцип работы), дата подачи патента: 15.02. 2006 г., 73 стр. 
7.  А.К.Ершина,  Ч.Ш.Ершин,  «Вертикально-осевые  составные  ветро  турбины 
карусельного типа», дата подачи патента: 15.02.2006 г., 40 стр. 
 
РЕЗЮМЕ 
В  данной  статье  сказано,  что  ископаемые  природные  ресурсы  изо  дня  в  день 
истощаются.    С  точки  зрения  экономики  и  экологии  наиболее  целесообразным  является 
использование ВИЭ. А именно, для Республики Казахстан наиболее актуальным является 
освоение энергии ветра, т.к. обширные пространства нашей страны богаты данным видом 
сырья. 
 
SUMMARY 
In this article it is shown that natural fuel is petting less day by day. From ecological and 
economical  opinion  it  is  letter  to  use  sustainable  resources.  In  Republic  of  Kazakhstan  it  is 
profitable  to  use  wind  energy  according  to  vast  territories  of  our  country.  The  wind  energy 
potential of Kazakhstan is much higher than any other sustainable resources.  

48  Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(43), 2013 
 
М А Т Е М А Т И К А 
 
 
ӘОЖ 373.5.016.026.8:51(574) 
МАТЕМАТИКА БОЙЫНША ҚОЛДАНБАЛЫ КУРСТЫ ОҚЫТУДАН 
КҤТІЛЕТІН НӘТИЖЕЛЕРДІ АНЫҚТАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
 
Т.Ә.Әлдібаева - п.ғ.к., доцент (Алматы қ., ҚазҰПУ) 
 
Аннотация:  Мақалада  математиканы  оқытудан  күтілетін  нәтижелерді  құзырлық 
тұрғысынан жобалау жан-жақты қарастырылған. 
Түйін сӛздер: құзырлық, күтілетін нәтижелер, критерийлер.  
Қолданбалы  курстар  математиканы  бейінді  оқытуды  жүзеге  асыруда  маңызды  рӛл 
атқарады.  Осы  курстар  бойынша  бағдарламаларын  жасауда  олардың  мақсаттарының 
қойылымы  күтілетін  нәтижелерді  анықтауда  құралдық  және  технологиялық  сипатта 
болуы тиіс. 
Мақсат  –  идеал  түрде  болжанатын  нәтиже.  Мақсат  әрқашан  нақты  жағдайлардан 
туындайды және анықталады. Ол әрқашан үдеріс аяқталуы үшін қажет құралдармен ӛзара 
байланыста  болады,  яғни  мақсат  нәтиже  де,  үдеріс  те  бола  алады.  Мақсатты  анықтауды 
кӛрсететін  инвариантты  белгілердің  біріне  болашақ  нәтиженің  бейнесі  жатады  және  ол 
ұғымдар,  ой  түйіндеулер  мен  модельдер  түрінде  беріле  алады.  Алайда,  бұл  берілген 
ұғымдар мен модельдер ӛз бетінше мақсат бола алмайды. Болашақ нәтиженің бейнесі сол 
жағдайда  мақсат  бола  алады,  егер,  оған    жетуге  немесе  жақындауға  деген  қажеттілік, 
ұмтылыс, ниет болған жағдайда, яғни мақсат адам іс-әрекетінің нақты нәтижеге жетудегі 
басты бағыттаушысы болып табылады [1]. Мақсат қою үдерісі екі кезеңді қамтиды: 
-  білімді  игеру  кезеңі,  адамның  қандай  да  бір  ішкі  немесе    сыртқы  қажеттілікті 
ұғынуы  танып  білумен  және  оны  қанағаттандыру  үшін  белгіленген  шарттарды  таңдап 
алумен үйлескен жағдайдағы  жалпы мақсаттың анықталуы;  
-  мақсатты  нақтылау  кезеңі,  яғни  мақсат  оған  жету  үшін  қажет  құралдарды  ескере 
отырып нақтыланады және жеке мақсат-міндеттерге бӛлінеді, абстрактілі мақсат-идеалдан 
іс-әрекеттің нақты мақсатына айналады.  
Мақсаттың  дұрыс  анықталуы  үшін  онда  орындалудың  «айқындығы»,  шарттардың 
белгілігі, критерийлер туралы ақпарат сияқты үш құраушының кӛрініс табуы тиіс.  
Орындалу. Мақсаттың тұжырымдалуы оқушы нені істей алатынын мәлімдейді.   
Шарттар.  Мақсаттың  тұжырымдалуы  орындалатын  әрекет  қандай  жағдайларда 
жүзеге асатынын анықтайды. 
Критерийлер.  Мақсаттың  тұжырымдалуы  орындалу  қаншалықты  дұрыс  болуы  тиіс 
екендігін айқындайды, оған: 
-
 
оқытуға қойылатын басты талаптар; 
-
 
оқу жетістігінің белгілі бір деңгейінің белгіленуі жатады. 
Мақсаттың тұжырымдалуында бұл үш құраушының кӛрініс табуы: 
-
 
оқушы нені жасай алады? 
-
 
оны қандай жағдайларда жасай алады? 
-
 
оны  қаншалықты  дұрыс  жасай  алады?  –деген  үш  сұрақтың  жауабы  болып 
табылады.  Осы  сұрақтардың  әрқайсысына  мұғалім  айқын  жауап  берген  жағдайда  ғана 
мақсат  дұрыс  анықталады.  Белгіленген  айқын  мақсаттың  болмауы  дұрыс  емес,  ол 
пайдасыз  шешімдер  мен  іс-әрекеттерді  таңдауға  әкелуі  мүмкін.  Сондықтан,  әсіресе 
қолданбалы курстарды оқыту кезінде мақсат неғұрлым нақты әрі диагностикаланатындай 
болып  қойылуы,  яғни  оны  жүзеге  асыру  дәрежесі  туралы  қорытынды  жасауға  және  ол 
бойынша  белгілі бір уақыт аралығында оған жетуге кепілдік беретін нақты дидактикалық 
үдерісті құруға мүмкіндік беруі тиіс. Сонымен мақсат оқу үдерісінің ӛзін емес, күтілетін 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы №1(43), 2013
 
 49
 
нәтижелерді  сипаттайды. Сонда  мақсат  «педагогикалық  терминдермен»  берілетін  оқу-
тәрбие үдерісінің күтілетін нақты нәтижесі ретінде интерпретацияланады.  
Кӛптеген  әдебиеттерде  білім  беруден  күтілетін  нәтижелер  деп  нақты  оқушының 
білім  ала  білу  үдерісін  сипаттайтын,  оның  белгілі  бір  нақты  нәтижелерге  жетуге 
талпынысына  негізделген  оқыту  үдерісін  білдіреді  [1,2,3].  Осы  тұрғыдан  алғанда, 
күтілетін нәтижелер ретінде қарастырылатын мақсаттар жүйесін құруды ескереді, олар әрі 
қарай нақтыланып, оқу жетістігі деңгейіндегі жалпы нәтижелер (олар 3-5 болуы мүмкін)  
арқылы  сипатталады.
 
Жалпы  алғанда  қолданбалы  курстарды  оқытудан  күтілетін 
нәтижелер дегеніміз-қандай білім, білік, дағдылар оқушылардың болашақ мамандығының 
жетістігіне  қажет,  іс-әрекеттің  қандай  түрлері  игеріледі,  оларды  игеру  үшін  қандай 
құндылықтар  ұсынылатын  болады  деген  сұрақтарға  жауап  болып  табылады  немесе 
қолданбалы  курсты  оқытудан  күтілетін  нәтижелер  –  оқу  материалының  кӛлемі,  оның 
мәнділігінің деңгейі, сондай-ақ оны меңгерудің нормативті оқу уақыты ескеріле отырып, 
игерілетін білім, білік, дағдылар. 
Мектепте  математиканы  оқытудан  күтілетін  нәтижелерді  құзырлық  тұрғысынан 
жобалау  жан-жақты  қарастырылған  мәселелердің  бірі  [4,  5].  Олардың  кӛп  жылғы 
нәтижелері  ретіндегі  математиканы  оқытудан  күтілетін  нәтижелер  2010  жылы  жарық 
кӛрген  «Математика»  пәні  бойынша  оқу  бағдарламаларында  берілген.  Мұндай  күтілетін 
нәтижелер қолданбалы курсты оқытудан күтілетін нәтижелерді анықтауда басты назарда 
болуы тиіс. 
 Күтілетін  нәтижелер  оқушылар  үшін  маңызды  болуы  тиіс,  бұл  курспен  алғашқы 
танысуда  оның  тартымдылығын  қамтамасыз  ету  үшін  қажет.  Оқыту  нәтижелері 
«оқушылар  білуі  тиіс  (түсінігі  болуы,  мысалдар  келтіре  алуы),  істей  алуы,  тәжірибесі 
болуы»  сияқты  терминдер  арқылы  беріледі.  Күтілетін  нәтижелерді  анықтауға  арналған 
барлық  тәсілдер:  оқытудың  соңында  оқушылар  қандай  жаңалықты  біле  алады,  түсінеді, 
жасай  алуға  үйренеді  сұрақтарына  жауап  болып  табылады.  Бұл  сұрақтарға  жауап 
«күтілетін нәтижелер» деген терминмен беріледі. Олар қолданбалы курста нені және оны 
қалай нақты оқыту керек деген шешімді қабылдаудың алдында анықталады, яғни олар оқу 
жоспарының  құрылымын  және  нәтижелерін,  нақты  берілетін  мазмұнды,  оны  түсінуді, 
құндылықтарды, сондай-ақ бағдарлануды  сипаттайды.
 
 
 
 
Күтілетін нәтижелердің дұрыс сипатталуы үш себептерден туындайды: 
1-себеп:  Күтілетін  нәтижелердің  айқын  кӛрсетілуі  -  оқу  материалының  мазмұнын, 
пайдаланатын кӛздер мен оқыту әдістерін анықтау үшін негіз болып табылады.  
2-себеп.  Күтілетін  нәтижелер  айқын  кӛрсетілмесе,  оқушылардың  олардан  талап 
етілгендерді  қаншалықты  үйренгендігін  мұғалімге  анықтау  қиындық  туғызады.  Тек 
күтілетін  нәтижелер  айқын  әрі  дәл  анықталған  жағдайда  ғана  мұғалім  бақылау 
сұрақтарын,  қорытынды  тапсырмаларды  дұрыс  таңдап  және  оларды  оқушыларға    ұсына 
алады.  
3-себеп.  Күтілетін  нәтижелердің  айқын  сипатталуы  оқушылардың  назарын 
ұсынылатын  материалдың  маңызды  жақтарына  аударуға  себептеседі,  сонда  оқыту 
үдерісінде оқушы ӛзінің күш-жігерін саналы түрде бағыттай алатын болады. 
Сонымен  бірге  күтілетін  нәтижелерді  анықтауда  қолданбалы  курстардың  түрлері 
және  олардың  міндеттері  мен  функцияларын  да  ескерген  жӛн  (1-кесте).  Бұл  күтілетін 
нәтижелердің нақтылығын қамтамасыз етеді. 
Әдетте  оқушылардың  басым  кӛпшілігі  «Мұғалім  олардан  нені  талап  етіп 
отырғанын»  түсінбейді.  Сондықтан  күтілетін  нәтижелер  туралы  оқушыларға  айқын  әрі 
дәл  ақпарат  беру  оларды  оқу  жұмысында  бірлесе  жұмыс  жасауға  бағыттайды.  Оқыту 
тәжірибесіндегі күтілетін нәтижелерді нақтылау оқытудың оқушыға әсерін ғана емес, оны 
сипаттаудан басталуы тиіс. Осы тұрғыдан алғанда қолданбалы курстарды оқыту кезіндегі 
күтілетін нәтижелерді нақтылаудың басты бағыттарына: 
-
 
білім беру шарттарының сипаттамасын (оқушыларға қалай ықпал ету керек және ол 
үшін қандай жағдайлар қажет?); 

50  Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(43), 2013 
 
-
 
ішкі  үдерістік  параметрлердің  -  оқушылардың  қабілеттілігі  мен  мүмкіндіктерін 
(қандай қабілеттіліктерді және мүмкіндіктерді қалыптастыру қажет?), 
-
 
білім  беру  нәтижелерінің  сипаттамасын  (қолданбалы  курсты  оқу  нәтижесінде 
оқушылар қандай нәтижелерге жете алады?) жатқызуға болады. 
Оқытудың тиімділігін бағалау оқушының жетістікке жету дәрежесімен анықталады. 
Игерілетін білімге сәйкес келетін игеру деңгейлерінің минимум да, мүмкін де деңгейлері 
болуы мүмкін.  
Игеру  деңгейі  -  қолданбалы  курсты  оқыту  аясында  игерілген  білім  нәтижелерін 
бағалаудағы маңызды ақпарат болып табылады. Игеру деңгейі  білім, білік, дағдылардың 
тереңдігі  мен  күрделілігін,  сондай-ақ  оларды  тәжірибеде  ӛз  бетінше  қолдана  алуға 
қабілеттілікті  кӛрсетеді.  Қолданбалы  курстарды  оқытудан  күтілетін  нәтижелер  ӛлшене 
алуы және оларға жетудің қажетті механизмдерімен қамтамасыз етілуі тиіс (1-кесте). Енді 
қолданбалы курстарды оқытудан күтілетін нәтижелер ретіндегі білім мен біліктердің тӛрт 
деңгейін ұсынуға болады:  
-  бірінші  деңгей  –  қолданбалы  білім  мен  дағдылардың  шектеулі  аясын  алдын  ала 
болжауға  болатын  жағдаяттарға  қолдана  алу  қабілеттіліктері,  олардың  қатарына 
мұғалімнің тікелей бақылауымен жүргізілетін жұмыс та жатады;  
- екінші деңгей – біршама дағдыларды қайсыбір жағдаяттарға қолдана алу, олардың 
кейбіреуі  стандартты  болмауы  мүмкін,  ӛз  бетінше  белгілі  бір  дәрежеде  бағытталған  іс-
әрекеттерді жүзеге асыру қабілеттіліктері; 
1-кесте 
Математикадан қолданбалы курстардың түрлері және олардың міндеттері мен 
функциялары 
 
Курс түрлері 
Қолданбалы курстардың 
міндеттері 
Қолданбалы курстардың 
функциялары 
Қолданбалы 
курстардың 
мысалдары 
Пәндік  
бағдарланған 
- оқушының математикаға 
қызығушылығын арттыруға 
мүмкіндік туғызу; 
-  оқушының  математиканы  жоғары 
деңгейде игеруіне дайындығын және 
қабілеттілігін анықтау; 
-  оқушының  оқуын  жалғастыруы 
тұрғысынан 
таңдап 
алған 
бағдарының  дұрыстығына  сенім-
ділігін арттыруға кӛмектесу; 
-  базалық  және  бейінді 
пәндер 
бағдарламаларының 
кейбір жеке тақырыптарын 
тереңдету; 
- жалпыбілімдік 
бағдарламаны оның 
аясынан тыс тақырып-
тарды зерделеу есебінен  
кеңейту 
- бейінді пәндер бойынша 
оқудағы жетіспеушіліктің 
орнын толтыру 
- «Теңсіздіктер» 
-  «Параметрлері  бар 
теңдеулер 
мен 
теңсіздіктер» 
-  «Қиындығы  жоғары  
есептерді 
шығару 
әдістері» 
- 
«Функция 
және 
оның 
күнделікті 
ӛмірде қолданылуы» 
- 
«Математика 
тарихы» және т.б. 
Пәнаралық 
- жоғарғы сынып оқушысына таңдап 
алған бағдарының дұрыстығына 
сенімділігін арттыруға кӛмектесу;   
-  оқушыларды    бейінді  оқытуды 
анықтайтын  пәндер  циклі  бойынша 
білімнің синтезін талап ететін әрекет 
түрлерімен 
және 
кешенді 
проблемалармен таныстыру  
- қазіргі кездегі кешенді 
проблемаларды зерделеу, 
-  пәндік құзырлаықтармен 
қарулану және іс-әрекет 
түрлерін игеру;  
- игерілген түсініктеріне 
сүйене отырып әлемнің 
біртұтас бейнесін 
интеграциялау  
- «Математика және 
экология» 
-  «Экономикадағы 
математика»  және 
т.б. 
Кәсіби 
бағдарланған 
- қазіргі заманғы мамандықтар 
саласына бағдарлау үшін негіз құру 
- оқушыларды кеңінен таралған 
мамандықтарға сәйкес келетін іс-
әрекет түрлерінің ерекшеліктері 
таныстыру; 
- нақты оқыту бағдарына оқушының 
мотивациясын қолдап отыру 
- кәсіби бағдарлану; 
- нақты кәсіби бағдарға 
тән құзырлықтармен 
қарулану;  
- «кәсіби сынақ» 
- «Математика және 
компьютер» 
- «Статистика және 
қоршаған орта» және 
т.б. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы №1(43), 2013
 
 51
 
 
-  үшінші  деңгей  –  білім  мен  дағдыларды  кешенді  іс-әрекетке  қолдана  алу 
қабілеттіліктері,  ақпаратты ӛз бетінше таба алу  және талдай алу және таныс және таныс 
емес  мәнмәтінді  процедураларға  негізделген  пайымдаулар  құра  алу  және  сәйкесінше 
ӛзінің іс-әрекетін басқара алу; 
 -  тӛртінші  деңгей  –  білімді  тереңірек  игеру  тәсілдерін  ұқыпты  түрде  таңдай  алу 
қабілеттіліктері,  біршама  арнайы  дағдыларды  қолдана  алу,  ақпаратты  бағалай  алу  және 
оны ӛзінің іс-әрекетіне пайдалана білу, қайсыбір кездейсоқ проблемаларды шеше алу.  
Осы  деңгейлердің  тұжырымдалуларынан  олардың    түйінді  құзырлықтармен 
(ақпаратттық,  коммуникативтік  және  проблемаларды  шешу  құзырлықтары)  тікелей 
байланысты бірден байқауға болады.  
 Жалпы алғанда қолданбалы курстарды оқытудан күтілетін нәтижелер:  
а) бағдарламаның мазмұнын емес, оқытудың әр түрлі кезеңіндегі оқушының жетістік 
деңгейін сипаттауы, кӛзделген мақсатты қамтуы;  
ә) ұсынылған курста неге үйрету керектігіне әсер ететіндей болып құрылуы;  
б)  мұғалімнің  ӛз  жұмысын  жоспарлауы  және  шешім  қабылдауы,  оқушылардың 
жетістігін бағалауы үшін қажетті ақпаратпен қамтамасыз етуі қажет.  
Сонымен  қолданбалы  курстардың  мазмұны  жоғарыда  қарастырылған  күтілетін 
нәтижелер  тұрғысынан  дұрыс  таңдалып  алынған  жағдайда  оқыту  үдерісін  іс-әрекеттік 
және  тұлғалық-бағдарланған  тұрғыдан  құру  жүзеге  асырылатын  болады.  Сондай-ақ 
зерттеушілік  сипаттағы  мұндай  курстарды  оқыту  оқушылардың  ӛз  бетінше  білім  ала 
білуіне,  игерген  білімін  жаңа  жағдайларға  қолдана  алуларына,  шығармашылық  іс-әрекет 
тәжірибесімен, мектептен кейінгі білімін жалғастыру үшін қажет түйінді құзырлықтармен  
қарулануына себептесетін болады.  
 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.  И.А.Валодарская,  А.М.Митина  Проблемы  целей  обучения  в  современной 
педагогике. – М., 1998. С.31.  
2. Б.С.Гершунский Философия образования для ХХI века.- М., Совершенство, 1998.  
3.  К.Ӛ.Қонақова,  Д.М.Қазақбаева  және  т.б.  Қазақстан  Республикасы  мектептерінде 
бағдарлы оқытуды ұйымдастыру бойынша әдістемелік ұсыныстар.- Алматы, 2006.  64 бет. 
4. Күтілетін нәтижелер және жетістіктер/Қазақстан мектебі,  №5-6, 2007. 35-38 беттер 
5. Күтілетін нәтижелерді оқушылардың математикалық сауаттылығын дамыту негізі 
ретінде жобалау/ Абай атындағы Ұлттық педагогикалық университетінің хабаршысы, №1 
(29), 2010. -54-61 беттер  
 
РЕЗЮМЕ 
В  статье  рассмотрены  роль  и  место  ожидаемых  результатов  обучения  прикладным 
курсам, а также виды прикладных курсов по математике и их задачи и функции.   
 
SUMMARY 
The article deals with  the role and place of expecting results in teaching applied courses, 
and also types of applied courses and their functions in mathematics. 
 
 

52  Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(43), 2013 
 
УДК 372.3 Х19 
СПОСОБЫ ОРГАНИЗАЦИИ САМОСТОЯТЕЛЬНОЙ ПОЗНАВАТЕЛЬНОЙ 
ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧАЩИХСЯ НА УРОКАХ МАТЕМАТИКИ 
 
М.Еркебаева – магистрант 1 курса, Б.С.Ханжарова – к.п.н., доцент  
(г. Алматы, Казгосженпу) 
 
Аннотация:  статья  посвящена  вопросам  организации  познавательной  деятельности 
учащихся  школ.  Важным  элементом  в  организации  познавательного  процесса  является 
поиск наиболее эффективного пути формирования внутренних мотивов самостоятельной 
познавательной деятельности. Анализ педагогической практики учителей, показывает, что 
этот путь связан с использованием в обучении учебно-проблемного способа организации 
решения задач.  
Ключевые слова: образование, обучение,  учебный предмет, учебный план, учебный 
материал, решение задач, учитель, урок, организация самостоятельной работы. 
В истории педагогики не раз принимались попытки создать идеальную систему 
образования,  которая  отвечала  бы  всем  требованиям,  выдвигаемым  к  организации 
познавательного  процесса.  Но  наиболее  успешной,  на  наш  взгляд,  является  система 
индивидуализированного обучения. Она получила своѐ распространение в начале ХХ в. и 
рассматривается как объективная необходимость учѐта индивидуальных различий детей в 
установившейся,  уже  традиционной  классно-урочной  системе.  В  начале  века  она 
развивалась  в  трѐх  направлениях:  организация  индивидуального  режима  учебной 
деятельности;  сочетание  индивидуального  режима  и  содержания  с  групповой  работой 
учащихся;  организация  индивидуальной  работы  по  специально  разработанным  учебным 
материалам. 
Первое направление нашло своѐ развитие в «Дальтон-плане»: годовой объѐм  
учебного материала разбивался на «подряды», которые состояли из ежедневных заданий. 
Ученик  заключал  с  учителем  «договор»  о  самостоятельном  изучении  определѐнного 
материала  в  назначенное  время.  Материал  изучался  в  предметных  кабинетах-
лабораториях,  где  он  мог  получать  консультации  учителя  по  данному  предмету. 
«Дальтон-план»  приучал  учащихся  к  самостоятельности,  развивал  инициативу, 
ответственность  за  взятые  на  себя  обязательства,  побуждал  к  поиску  рациональных 
способов выполнения заданий. 
Второе  направление  –  сочетание  индивидуального  режима  и  содержания  с 
групповой  работой  учащихся  –  ярче  всего  нашла  своѐ  выражение  в  «Говард-плане»  и 
«Йена-плане».  Основные  положения  систем:  вместо  одновозрастных  классов  –
разновозрастные  группы,  переменные  по  составу;  расписание  занятий,  выбор  учебных 
предметов зависел от интересов каждого ребенка; учебный материал делился на «отделы», 
изучение  которых,  в  основном,  происходило  через  индивидуальную  самостоятельную 
работу  в  сочетании  с  взаимопомощью  в  малой  группе  (4-5  человек);  один  учитель  мог 
заниматься разными предметами в составе различных групп. 
Третье направление можно считать прообразом программированного обучения. Оно 
представляет  собой  отход  от  классно-урочной  системы  по  основным  «академическим» 
дисциплинам; самостоятельное изучение этих дисциплин по специально приготовленным 
учебным  пособиям;  прорабатывались  эти  материалы  в  индивидуальном  для  каждого 
ученика  темпе;  индивидуальная  работа  велась  в  первой  половине  дня;  обучение 
сопровождалось  диагностическим  тестированием,  которое  устанавливало  степень 
приближения  ученика  к  поставленным  задачам  и  выявляло  необходимость  введения 
дополнительного  и  вспомогательного  материала;  во  второй  половине  дня 
организовывалась  групповая  деятельность  учащихся  для  приучения  к  коллективному 
труду; группы возникали на основе общих интересов. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы №1(43), 2013
 
 53
 
В  наше  время  используется  классно-урочная  система  обучения,  которая 
предполагает  группировку  учащихся  в  классы  в  соответствии  с  возрастом  и  условием 
знаний, основной организационной структурой является урок; содержания образования в 
каждом классе определяется учебными планами и программами; на основе учебного плана 
составляется расписание уроков. Важным элементом этой системы является планирование 
учебной  работы  учителем,  от  которого  во  многом  зависит  качество  учебных  занятий. 
Существует 2 вида планирования: 
1.  перспективное  –  осуществляется  в  тематических  планах,  определяются  темы 
уроков,  лабораторных  работ,  экскурсий,  намечаются  контрольные  письменные  работы, 
обобщающе-повторительные  и  зачетные  занятия.  Определяется  количество  учебных 
часов, отводимых на изучение темы, однако эти планы не детализируются. 
2.  текущее  –  заключается  в  разработке  планов,  отдельных  уроков.  Разрабатывая 
содержание урока, учитель предлагает краткий план беседы, рассказа, лекции; формирует 
вопросы  к  учащемуся,  задания  для  самостоятельной  работы,  перечисляет  номера 
упражнений, определяет способы проверки знаний. Не менее важную роль в организации 
самостоятельной  работы  играет  подборка  учебного  материала,  т.к.  с  его  помощью  мы 
черпаем  информацию  содержания  обучения.  Однако  сама  по  себе  информация  вне 
потребности  ребенка  не  имеет  для  него  никакого  значения  и  не  оказывает  никакого 
воздействия.  Если  же  информация  созвучна  потребностям  учащегося  и  подвергается 
эмоциональной  переработке,  то  он  получает  импульс  к  последующей  деятельности.  Для 
этого содержание  учебного материала должно быть доступно  ученику, должно исходить 
из имеющихся у него знаний и опираться на них и на жизненный опыт детей, но в то же 
время  материал  должен  быть  достаточно  сложным  и  трудным.  Однако  нужно  отметить, 
что  успешная  организация  самостоятельной  познавательной  деятельности  учащихся 
зависит от способа решения задач. Рассмотрим некоторые из них. 
Анализ  практики  использования  задач  показал,  что  наиболее  распространенным 
способом  организации  решения  задач  является  немотивированное  требование  решить 
задачи без формулирования учебной цели их решения, когда все сводится к быстрейшему 
поиску решения и получения нужного ответа, которым и завершается процесс решения. 
Лишь  небольшая  часть  учителей  указывает,  что  они  всегда  формируют  цель 
решения  задач.  Некоторые  учителя  не  только  сами  формулируют,  но  и  привлекают  к 
этому  учащихся,  т.к.  считают,  что  это  дает  возможность  лучше  понять  задачу,  более 
сознательно ее решить, осознать ее назначение, и тем самым создает условия для лучшего 
ее усвоения. Этот способ называется способ целевого требования. 
Наконец,  совсем  незначительная  часть  учителей  не  только  формулирует  цель 
решения  задачи,  но  строит  процесс  ее  решения,  как  процесс  разрешения  проблемы, 
осуществление  цели,  и  после  решения  обсуждают  с  учащимися  как  была  разрешена 
проблема, осуществлена цель решения. Этот способ называется учебно-проблемным. 
Таким  образом,  данные  убедительно  показывают,  что  совершенно  недостаточно 
лишь сформулировать цель решения задачи, необходимо весь процесс решения построить 
как  процесс  разрешения  определенной  проблемы.  Поэтому,  если  мы  хотим  найти 
наиболее  эффективный  путь  формирования  внутренних  мотивов  самостоятельной 
познавательной  деятельности,  то  анализ  педагогической  практики  учителей,  показывает, 
что  этот  путь  связан  с  использованием  в  обучении  учебно-проблемного    способа 
организации решения задач. Психологи исследовали учебную деятельность и установили, 
что  изучение  каждого  самостоятельного  раздела  или  темы  учебной  программы  должно 
состоять из следующих трех основных этапов: 
1. Вводно-мотивационный этап. На этом этапе учащиеся должны осознать основную 
цель  предстоящего  изучения  учебной  темы,  ее  место  и  роль  в  общем  образовании,  ее 
практическое  и  теоретическое  значение.  В  нужных  случаях,  учитель  указывает  какие 
знания  и  умения  ранее  пройденного  материала  особенно  понадобятся  при  изучении 
данной  темы.  Затем  учитель  сообщает,  сколько  уроков  отведено  на  изучение  темы, 

54  Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(43), 2013 
 
примерные  сроки  ее  завершения  и  перечисляет  основные  элементы  темы,  т.е.  знания, 
умения и навыки, которыми должны овладеть учащиеся в результате изучения этой темы. 
2.  Операционно-познавательный  этап.  На  этом  этапе  учащиеся  усваивают  знания,  
входящие  в  содержание  данной  темы,  при  этом  используются  разные  виды  и  формы 
учебной  работы:  рассказ  или  лекция,  фронтальная  работа  по  изучению  понятия. 
Коллективная  работа  по  усвоению  учебного  материала,  решению  задач,  проведению 
опытов  и  экспериментов,  индивидуальная  работа  по  решению  задач,  и  т.д.  Изложение 
учебного материала производится в основном учителем, но по мере взросления учащихся, 

жүктеу/скачать 4,01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: