Факультеті: «Экономика және бизнес жоғары мектебі»

жүктеу/скачать 0,83 Mb. Дата 11.02.2023 өлшемі 0,83 Mb. #67046

Бұл бет үшін навигация:

• Тақырыбы: Әл-Фарабидің «Бақыт және бақытқа жеткізетін жол» Орындаған: Ағыбай Е. Н. Тексерген: Сулейменов П. М.

Қазақстан Республикасының білім жəне ғылым министрлігі əл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті Факультеті: «Экономика және бизнес жоғары мектебі» Кафедрасы: «Бизнес технология» Мамандық: «Логистика» ЭССЕ Тақырыбы: Әл-Фарабидің «Бақыт және бақытқа жеткізетін жол» Орындаған: Ағыбай Е. Н. Тексерген: Сулейменов П. М. Алматы Бақыт және бақытқа жеткізетін жол: А.Қасымжанов пен Е.Д.Харенко Оты­рар ойшылының аталмыш трак­тат­тарының латын, түрік, испан тілдеріне де тәржімаланғандығына назар аудара отырып, олардың араб тіліндегі нұсқа­ларының қай елдерде сақтаулы екенін де анықтай алған. Әрине одан кейін де Әбу Насырдың көптеген еңбектері әлемнің бірқатар елдерінде жарық көрді. Ол жайлы АҚШ библиографы Николас Решер арнайы зерттеу жазған.Дін қызметінде жүрген жылдары бірде Иранның астанасы Тегеранда өт­кен халықаралық ғылыми-теориялық кон­ференцияға қатыстым. Әдеттегіндей уақыт тауып, осы елдің кіндік қаласының кітап дүкендерін аралау үстінде Әбу Насырдың «Китаб ат-танбиһ сабил ас-сағадасына» кез болдым. Онда бақыт жайлы аталмыш трактатқа қоса Әбу Насырдың «Ат-Тағликат» – «Афористік жазбалар» және «Рисалатани фалсафиа­тани» – «Философиялық екі трактат» атты дүниелері де беріліп зерттелген екен. Араб тіліндегі бұл кітапты құрас­тырып, зерделеген доктор Жағфар Йасин. Еңбек 354 беттен турады.Отырар кемеңгері «Китаб ат-танби­һінде...» Платон мен Аристотель ойларын аша отырып, ғылымын жалғастырған, жетілдіріп тереңдеткен.Әбу Насыр әл-Фараби адамды бақыт­қа не нәрсе жеткізеді деген сауалға жа­уап іздеген. Оның ойынша, адам ба­­ла­сы бақытқа жету үшін талпынатын мақсаттар көп. Әуелі ол білімді, со­нан соң қанағат, қанағатшылық, ақыл-парасат, жақсы мінез-құлық, кі­ші­­пейілділік, (жаман сөз айтпау, зор­лық-зомбылық жасамау, отбасына жақ­­сы қарау, сауапты іс жасау) секілді этика ғылымына қатысты жайттарды сөз еткен. Сондай-ақ ұстамдылық, сөз­ге тапқырлық, ысырапшылдық, жо­март­тық, рахат сезім деген не, абзал іс­тер, адам мақсатының түрлері, білім мен өнер, олардың түрлері, философия және оның түрлері, философ деген кім, оған қойылатын талаптар қандай, логика өнері, грамматика өнері секілді т.б. өзекті мәселелерді сөз еткен. Бақыт және бақыт жолына көңіл аударғанда Әбу Насырдың бұл мәселеге ғалым, үлкен парасат иесі ретінде қа­рап, оларды ғылыми тұрғыдан қарас­тырғандығын байқаймыз. Өз ойларын ежелгі грек кемеңгерлерінің тұжы­рым­дары мен айтқандары, түйген ойларына зер сала, ғалым ретінде терең ой жібере отырып зерделеуге тырысқан. Әбу Насыр адам бақыт биігіне жету үшін, соған жеткісі келетін кісіден сол жолды игерудің әдісі мен амалын табуды талап ететінін ескертеді де «алдымен ескертіп алайық, адам өмірінде кездесетін жағдайлар мыналарға бө­лі­неді: артынан мадақтауға және жаз­ғыруға болмайтын жағдайлар және ма­дақтауға немесе жазғыруға болатын жағдайлар» дейді. «Әл-Фараби этикасының ең жоғары категориясы – бақыт, өйткені басқа бір­деңе үшін емес, тек өзі үшін қажет болатын игілік және ең жоғары игілік осы бақыттың басына шоғырланған. Атап айтқанда, космология мен этика, жалпы философиялық конструкция (құрылым) және оның практикалық мағынасы осы шеңберде ұштасады. Әбу Насыр әл-Фараби бақыт деге­ні­міз игілік дейді де игілікті игіліктер ішін­дегі ең қадірлісі, ең үлкені және ең жетілгені санайды, солай тұжырым жасайды. Оның ойынша әрбір адам бақытты өз түсінігінше бақыт деп біледі. Кейбіреулер бақытты байлық деп ойлайды. «Адам баласы жалпы жасанды жолмен жасаған ақыл-парасат арқылы бақытқа жете алмайды. Нені және қа­лай ажыратылатынын ол өзінің бүкіл өмір бойында біліп отыратын ақыл-па­расаттың арқасында ғана бақытқа жетеді деп есептелінеді» дейді.Отырарлық кемеңгер меніңше әдеп­сіз, тәрбиесіз, біліксіз адам бақытты бола алмайды деп санайтын сияқты. Адам бақытты болу үшін жақсы іс іс­теуі керек, жақсыға жақсылық жасау­ға, абзал әрекетке тырысуы ләзім. Кі­сі жақсы мі­нез-құлқымен ғана ба­қыт­қа ие болады. Сондай-ақ ол ұстам­ды­лық, сабырлықты да жақсы құлық деп есептейді. Ол жо­марттықты да ізгі іске қосқан. Ал са­раң­­дықты жаман қасиетке жатқызады. Әбу Насыр тойым­сыздық, қомағайлық, аш­көздік секілді қылықтардан аулақ бо­луға шақырады.«Ал егер өз бойында жоқ бола тұ­рып, адам өзін ізгі қасиетті адамға, жү­ріс-тұрысы жөнді адамға жатқызса, онда ол адамда өзі жайлы жалған пікір туғандығы. Егер адам өз ойында жоқ нәрселерді өзіне жатқыза беретін болса, онда ол адамда көлгірсушілік пайда болады».Адамның өз ожданы алдында абзал, шыншыл болуы адам өзіне өзі ізгі қасиетті болуынан, жүріс-тұрысы ізгі болуынан ғана туады» деген ой түйеді ұлы даланың дана тұлғасы. Көлгірсуді атай отырып ол оны жаман қасиет деп есептейді.Жаман мінез-құлық (дөрекілік, са­быр­сыздық, ашушаңдық, төзімсіздік, жа­рамсақтық, тәкаппарлық) әл-Фарабидің пікірінше рухани кесел.Оны жою үшін тән кеселін емде қолданатын дәрігердің тәжірибесіне еліктеуің керек», дейді қазақ жерінің парасатты ұлы. Ал енді адамдар арасындағы достық туралы Әбу Насыр қандай ой айтқан деген мәселеге келейік. Әбу Насыр әл-Фараби «доскерлік – адамшылықтағы жақсы қасиет, бұл өзі адамның басқа адамдармен тиісті шамада қарым-қа­ты­нас жасауынан туады, осының арасында ол өзінің жүріс-тұрысынан, сол адам­дармен әңгімесінен жақсы ләз­зат алады. Бұл жөнінде артық кету – жарам­сақтыққа соғады, ал достыққа кемтар бо­лу – тәкаппарлыққа итереді. Ал енді осы ретте ол басқаны ренжітетін іс жасаса, онда бұл дүрдараздыққа апарып соқтыратынына» көңіл аударған. Адам баласы бақытты болуы үшін өзін өзі барлық жағынан жетілдіріп оты­руы қажет. Ол үшін үнемі ізденісте бол­мақ керек. Бұл айтылғандардың бәрін ол этикаға жатқызған және бақытты жо­­ғарыда айтқанымыздай этика ғылы­мы­мен байланыстырған. «Ең алдымен біліп алатын нәрсе: адам тамаша әрекеттерді кездейсоқ жа­­сауы және өзінің ықтиярынсыз жасауы мүмкін. Осындай жағдайларда жа­салған ондай тамаша әрекеттер бақытқа жеткізбейді. Егер осы әрекеттер оның өзі­нің ықтиярына және [өз еркімен] таң­дауына негізделген болса, [сол жағ­дайда] ол бақытқа жетеді. Егер ол осы әрекеттерді тек кейбір нәрселер жөнінде ғана және оқта-текте ғана жасайтын бол­са, мұндай кезде де ол бақытқа же­те алмайды. [Адам] өзінің барлық әре­кетінде тамаша әрекетті қалайтын болса және өмір бойында осылай ететін бол­са, сонда ғана ол бақытқа жетеді. Дәл осы шарттарға жанның да тамаша аффек­тілері сәйкес келетіндей болуға тиіс», деп са­найды Әбу Насыр әл-Фараби. Адамның жетілуі мінез-құлықтың жетілуімен үйлес келеді, осыдан келіп бақытқа жету мен мінез-құлықтың же­тілуі арасында байланыс туады», дейді. Сөйтіп ол «Бақытқа жету жолын сіл­теу» трактатында және басқаларында әл-Фараби Аристотельдің әрекеттері мен қайырымды істердегі орта шама туралы пікірін дамытады. Екінші трактатта Әбу Насыр әл-Фа­раби адамның мақсатын немесе міндетін баяндайтын, мақсатқа жету жолы мен құралдарын көрсетеді, сөйтіп, мақсатқа адамның жетілуі арқылы жетуге болады, ал адам ақиқатқа тану арқылы жетіледі деген қорытындыға келеді», деп санай­ды отандас ғалымдарымыз. Әбу Насыр әл-Фарабидің «Китаб тах­сил ас-сағада» – «Бақытқа жету туралы кітап» трактаты бірінші трактатына жақын деу керек». Екі трактаттың екеуінде де пайымдаудың байланысы сондай – мұның біріншісін екіншісіне кіріспе етіп алуға болар еді. Бірінші трак­таттың пайымдаулары этика саласына жатады, мұнда бақытқа жетудің мақсаты мен құралдары анықталады. Екінші трактатта гносеологиялық (дү­ние­­танудың нысандары мен әдістерін зерттейтін сала, таным теориясы) және онтологиялық (болмыс туралы ме­та­физикалық ілім) мәселелерге көбі­рек көңіл бөлген. Оны оқу үстінде ға­лым шығармасынан Аристотельдің «Екін­ші Аналитикасының» ықпалын сезесің, ол әсіресе «бастамалардың бас­тамасын» іздеу туралы сөз болғанда байқалады. «Анық» және «жорамал» ақиқат туралы пікірлер Аристотельдің «Софистикалық бекерге шығаруларын» еске салады» [Әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактаттар. Алматы, «Ғылым», 1975,374-387-беттер]. «Бақытқа жету туралы кітап» 1961 жылы Бейрутте жарияланған. Сонан соң 1962ж. АҚШ-та Нью-Йоркте ағылшын тілінде шыққан. Сондай-ақ оның түрік тіліндегі де басылымы барлығын айт­қан жөн. Бұл дүниенің нұсқалары Бри­тан музейінде, Үндістанның Рампур университетінде, Ташкенттегі Әбу Рай­хан әл-Бируни атындағы Шығыстану, Санкт-Петербургтегі Шығыстану инсти­тут­тарының қолжазбалар қорында және т.б. жерлерде де сақтаулы. Әбу Насыр әл-Фараби «Китаб тахсил ас-сағада кітабын» «Адам бойын­да дарыған, халықтар мен қала тұрғын­дарына тән және бұл дүниеде тиесілі бақытқа жетуіне, о дүниеде асқан ра­хат­қа кенелуіне де септігін тигізетін төрт түрлі нәрсе бар, бұлар: теориялық ізгіліктер, ойшылдық ізгіліктер, этика­лық ізгіліктер және практикалық ізгі­ліктер» деп жіктеуден бастайды. Әрі қарай осылардың әрқайсысына түсінік немесе анықтама береді. Қорытынды Иә, Әбу Насыр әл-Фараби бақытқа же­туге бастайтын жолға да айрықша на­зар аударған. Екінші трактатта әл-Фа­раби өлгеннен кейінгі баянсыз бақыт туралы емес, тірі адамның бақыты ту­ра­лы айтады. Оған жету үшін адам өзін өзі жетілдіре отырып, қиын жолдан өтуі керек. Бақыт проблемасын сөз қыл­ғанда әл-Фараби үнемі мына әдіс­ті қолданады: оң құбылыс пен теріс құ­бы­лысты қарама-қарсы қояды, оларды біресе біріктіре, біресе ажырастыра қа­­растырады, өйткені бақытқа жету шарт­­тары оң құбылыстарды да, теріс құ­­былыстарды да қамтуға», мақтауды да сөгісті де ала жүруге» тиіс. Бұл фак­тор­­лар адам қылықтарының – сорақы және жақсы қылықтарының негізі болып табылатын қара күш, мінез-құлық, ақыл-парасат қабілеттерінің белсенді түрде өзара әрекеттесуі арқылы көрінеді. Жақ­сы әрекеттерді орындау адамның игі ниетті еркімен және өз қалауымен үй­леседі және адамның өмір бойына осылайша болып отырады. Жақсы әре­кеттерде зорлау, кездейсоқтық, тұ­рақ­сыздық бақытқа жеткізбейді... жүктеу/скачать 0,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу: