Факультеттерihe арналған жалпы редакциясын басқарған профессор М. Балақаев

лы қ  басына  түскен  қиындықты  халықпен  бірге  көреді  (Б.  Т.) 
Бүдан  әрі  қарсы ласудан  ештеңе  өнбейтінін  сезді.  (3 .  Ш.).  Бірге 
ж атқан  момындардьщ  ақш асын  тартып  ап,  күн  көрсетпейді 
( 3 .   III.)
  Оның  ойын  кейін  білдім.  (С.  М.)  Б ір аз  жер  жүргеннен 
кейін  әлгі  адам  сәл  бөгеліп,  тау  шьщына  қарай  көз  жіберді. 
( I .  
Е.)  Бүрын  керген  дос,  таныс  тәрізді  жаныңды  билеп  әкете- 
ді.  (3.  U1.).  Гүлсім  оны  бұрын  көрмеген-ді.  (3.  Ш.)  Осыдан 
бір  ай  бүрын  Тұрар  түнде  басының  ауыратынын  айтқан  еді  Гүл^ 
сімге.  (3.  Ш.)  Гүлсім  кейін  шегінді.  (3.  Ш.)  Әли  кейін  жүр- 
Ді.  (3.  Ш.)
201-жаттыту.
  Қ ара  әріппен  терілген  шылаудың  орнына  септік  ж алғауды  
қолданып,  үлгі  бойынша  ж атты ғуды   көшіріндздер.
Септік  ж алғаулары   кейде  бірінің  орнына  бірі 
қолданыла 
алады:  табысына  байланысты  —  табысымен  байланысты,  қала- 
ны  қ ара —ңалаға  қара,  ерлік  қасиетпен  атащ-абырой  алған
  — 
ерлік  ңасиетімен  атаң-абьірой  алған,
  (ынтығудан  өкінді  —  ын- 
тығумен  өкінді)  опасыздьщтан  тащаны — опасыздьщпен  тап- 
қаны.
  Септік  ж алғаулары ны ң  контексте  пайда  болатын  мағына 
үқсастығы  олардыд  ауысуына  мүмкіндік  береді.  Септік  ж алғау- 
лары  кез  келген  контексте  ауыса  бермейді.
Ү л г і:  Енді  Никифоров  Көкиіолак;  пен  Сойқанды  да  (Сой- 
қан ға  д а ),  Қабанқараны   да   (Қ аб ан қар аға  д а)  өзі  әмір  етіп, 
тоңтатып  алды
  (М.  Ә.).
202-жаттығу.
  Қ а р а  әріппен  терілген  сөздерді  ауыстыруға  келетің  басқа 
септік  ж алғаум ен  ж ақш аны ң ішіне  үлгі  бойынша  ж азы цы здар.
1.  Енді  Никифоров  Қөкш олақ  пен  Сойқанды  да,  Қабанқара- 
ны  да  өзі  әмір  етіп,  тоқтатыіі  алды.  2.  Рас,  ерекше  ж алқаулы қ, 
бейнетсіздікте  кун  кешетін  ж ан дар  д а  қыр  тұрмысында  көп  кез- 
деседі.  3,  М үрындар  д а   бағана  келгеннен  бері  ішіп  отырған  қы- 
мыздарын  тауысып,  Баймағамбетпен  ілесе  шыққан-ды.  4.  Енді 
Дәрменмен  ақылдасып,  Әбішке  б іраз  сейіл  қүрып,  сапар  жүріп 
қайтуды  мәслихат  етті.  Әбдірахман  ж ол  ж үрер  алдында,  Абай- 
дьщ   үстіне  кіріп,  қасынан  қымыз  ішіп,  ж еңіл  шапан,  қ азақ ш а 
ты м ақ  киген  қалпы нда  енді  ж үруге  бейімдёліп  отыр.  6.  Келер 
заманның  ж аксы   нышандарын  іштей  ойынан,  сырттағы  ж арқы н 
т аза  жүзінен  де  көрсетіп  отыр.  7,  Еті  қы зған  ж ар ау   аттар  жыл- 
қылы  ауылдарды  көрісімен,  елегізіп,  ойқастай  түседі.  8.  Сырт 
киімі  осылай  болғанымен,  іште  юнкерлік  ж азғы   ақ   китель.
9.  Биыл  ғана,  шымқай  ақ  киізбен  бір  күнде  жапқіандай  (М.  Ә.).
Ж А Л Ғ А У Л А РД Ы Ң   ОРНАЛАСУ Т Ә РТ ІБ І
Қ а за қ   тіліндегі  4  түрлі  ж ал ғау   сөзге  белгілі  тәртіппен  ор- 
наласып  ж алғанады .  Мысалы:  Қаланың  жақын  аудан - д а р - ы -  
-нан  -быз.

Қөптік,  тәуелдік,  септік  ж алғаулары   бір  сөзде  бірінен  кейін 
"бірі  ж ал ған а  береді.  Мысалы:  табыс  т а р - ы м ы з - ғ а ,  е ң б е к - т е - 
р і ң і з - д і .
 
М ұндайда  алдымен  көптік,  онан  соң  тәуелдік,  сөздің 
-соңында  септік  ж алғаулары   қолданылады.  Тәуелдік  ж алғау- 
дың  көптік  ж алғаудан  бұрын  тұратын  кездері  де  бар.  М ысалы: 
ә к е - м - д е р ,  
а п а - ң - д а р ,  к ө к е - м - д е р .
Ж ік тік  ж алғауы   мен  септік  ж алғауы   сөз  соңында  қолданы- 
лады.  М ысалы:  Мен  «Бірлік»  к о л х о з-ы -н а н   к е л е -м ін ;М е н   «Б ір - 
лік»  к о л х о з - ы - н а н - м ы н .
Е с к е р т у .   Көптік  ж алғауы   сезде  екі  рет  қолданы ла  алады.  Мысалы:  сен- 
дер  — оқуш ы
л а р с ы қ д а р ,
  сендер — менің оқу ш ы л ар ы м сы ң  
д а р .
Тәуелдік  ж ал ғау   мен  ж іктік  ж алғауы   бір  сөзде  қатар  қол- 
данылады,  мұндайда  алдымен  тәуелдік  ж алғау,  соңынан  ж іктік 
ж ал ғау   келеді.  Бұл  екі  қосымша  бір  сөзде  бір  ж ақ т а  тұра  ал- 
майды.  Тәуелдік  ж ал ғау  
1-жақта  болғанда,  ж іктік  ж ал ғау
2-ж ақта  тұрады,  тәуелдік  ж ал ғау   2-ж ақта  болса,  ж іктік  ж ал ғау  
1-жақта  тұрады,  тәуелдік  ж ал ғау   3-ж ақта  келгенде,  ж іктік  ж ал- 
ғау  не  1-жақта,  не  2-ж ақта  болады:  М ысалы:
М ен  сенің т у ы с ы ң м ы н .
Сен менің т уы с ы м сы ң .
Сен оның  т уысысың.  .
Мен оның  туьисымын
,.
Тек  өздік  есімдікке  ж алған ған   тәуелдік  ж алғауы   мен  жік- 
тік ж алғауы  бір ж а қ т а ‘тұра  береді:
М ен ө з і м м і н .  
Б із ө з і м і з б і з .
Сен ө з ің с ің . 
Сендер ө з д е р і ң с і ң д е р .
Сіз ө з і ң і з с і з ,  
Сіздер  ө з д е р і ң і з с і з д е р .
О л ө з і  
Олар  ө з д е р і .
203-жаттығу.
 
Сенлемді  оқи  отырып,  ж алғаулы   сөздерді  теріп  ж азы ңы з- 
дар,  содан  кейін  әр  сөздегі  ж алғаулард ы   орын  тәртібі  ж ағы нан  талдап  тү- 
сіндіріңіздер.
I. 
1.  Қескіндерінен  манағы  аң-таңның  ізі  ж оғалып,  қ аб ақ  
біткен  түйіліп,  енДі  сы ртқа  ы зғар  ш ыға  бастапты.  2.  Кеш ке  к а ­
рай  табынымды  ауы лға  айдап  әкелгенде,  бүл  екі  үйдің  сиырла- 
рын  қоралары на  д а  кіргізе  кетем.  3.  —  Бір  ж үм ад а  табаньщ  
әмірқен  етіктід  ұлтанындай  жылтырайтын  болады, — дейді  Бо- 
ращ   (Ғ.  М .).  4.  Ә лж ан  үйіндегілер  артығымен  байқады.  5.  — 
Алтай,  С апар  деген  кісінің  баласымын  (Ғ.  Мұст.).  6.  Қ азір  мен 
туған  жерден  алыс  бір  ш екараны ң  күзетіндемін  (Ғ.  М.).
/   II.  1.  М ен  қазір  ондамын 
(Ғ.  М .). 
2.
  Тбрдегілер  ш айқап 
ішіп,  бөгеліп  отыр  (Ғ.  Мұст.).  3.  Байқайм ы н,  б алалар  арасын- 
дағы  ендігі  Шеген  мен  сияқтымын.  4.  О д  ж ағы мы здан  орай  ал- 
майтындарына  енді  біз  де  сеніп  қал д ы қ   (Ғ. 
М.).
 
5,  Мен  әкем-

нің  кенжесімін.  6.  Совет  адамымын  дейсің,  советтід  басында 
жүрмін  дейсід,  бітіргенің  қайсы?  Ед  арғысы  мектеп  те  ашып 
бере  алмайсыд  (Б.  М .).
204-жаттыгу.
  Қарамен  терілген  сездерге  неше  және  кандай-кандаи  ж ал- 
ғау  жалғанғанын  айырыцыздар. 
О лардың  орналасу  тортібініц  қалай  екенін 
айтыңыздар.
I.  Сіздер  қандай  бақыттысыздар.  Не  үшід  десеціз — ж а д а  
тарихтыд  жырауысыздар,  Тарихты  ж ад ад ад   бастап,  таптарды н 
тұқымын  құртып,  тапсыз  қоғам  күрып  ж атқад   үлы  дәуірдід 
ұлысыздар.  Ж ад а  қауымныд  ақыны,  ж ад а  адамныд  ж ан  инже- 
нерісіздер.  Сіздердід  жырларыдыз  ұлы  күресті,  бақы тты .өм ірді 
жырлайды.  Бұл  сіздерге  де  деген  бақыт,  не  деген  баға.  Сіздер 
осыны  ойлайсыздар  ма?  Осы  оймен  өз  орындарыңызды  танып 
отырсыздар  ма?  Әрдне,  солай  шығар  дейміз  (С.  Е.).
II.  Сіздердің  үлкенідіз  бар,  кішкенедіз  бар,  бәріңіздің  де  ат- 
тарыңыз  әйгілі  ақынсыздар.  Сіздерді 
біз  ғаиа 
емес,  ж ал п ақ 
ж ұрт  біледі.  Біздер — сіздердід  оқушыларыңыз,  Сіздермен  бү- 
гін  сөйлесетін  сөз  бар.  С іздердід  барлығыңызға  бірдей  мақсат- 
тан  туатын  ж еке  бастарыңызға  ардалғад  сұрауларыцыз  бар. 
Ол  сұрауларыдыз  өзідіздід  ж әне  өзіміздіц  ж еке  басымыздан 
аулақ  қ а за қ   әдебиетініц  мәселелері,  ж алпы   әдебиет  оқушыла- 
рыңың  сүрауы  деп  ойлаймыз.  Сіздер  ж ад а  өмірдід  жазуш ысы, 
ж ада  жырдыд  ж ауапты  адамысыздар  (С.  Е.).
205-жаттыгу.
  Сөз  кұрам ы ндағы '  ж алғауларды   түр-түріне  жоне  орналасу 
тәртібіне карай  талдаңыздар.
1.  Осығад  екеуіміз  келіскенімізбед,  мед  орыддай  алмадым.
2.  Торсандыд  бес  балаларыньщ   ішіндегі  ж ұрт  көзінде  ед  момыд 
саналатыны  үшідші  баласы  — Арап  (С.  М .).  3.  Ұлжадды  Абай 
мен  Мәкіш  сүйеп  кеп,  өз  күймелеріне  мідгізді.  4.  Ол — балала- 
рымныц  анасы.  5.  Түнден  бері  көціліне  келген  байлауын  айт­
ты  (М.  Ә.).  6.  Қайтып  алыддар  ақш аларыдды.  7.  Түдгі  күзетке 
жүмсамаспыз,  күндіз  жы лқы ға  көз  болу  үшін,  М ұқанныц  мына 
баласын  қалдырып-кет,  үдатса,  қыста  біздід  қолда  түрар,  өзің 
білесід,  біз  кісі  ж атырқамаймы з,  ұдатпаса  қысқа  қарай  апарып 
салармыз  (С.  М.).
Ж Ү Р Н А Қ
Өзі  ж алғанған  сөзге  лексикалы қ  немесе  грамматикальщ   ма- 
ғына  үстейтід  қосымшаны  ж ұрнақ  дейміз.  Б ірқатар  ж ұрнақ- 
тар  сөз  мағынасын  өзгертіп  жада  с ө з   т у д ы р а д ы ,   бірқата- 
ры  оөз  мағынасын  т ү р  л е н д і  р е д і .   М ысалы:  етік-иіі.  б іл -  
і м ,   б а л т а - л а
 деген  сөздердегі  - и іі, і - м ,   - л а   деген  ж ұрнақтар 
сөздерге  лексикалы қ  мағына  үстеп,  ж аң ад ан   сөз  тудырып  тұрса,
• 
,к ө к
— к ө к ш іл ,  к ө г і р е к ;   кел — ке л іп ,  келсе. 
к е л г е н
 
деген

сөздердегі  - ш і л ,   - і р е к ,  - in ,  -се,  - г е н   ж ұрнақтары   ж аң ад ан  
сөз  тудырмай,  сол  өзі  ж алған ған  сездің  мағынасын  түрленді- 
ріп тұр.
Ж ү р н ақ  қүрамына  қарай  д а р а  
ж әне 
к ү р д е л і   болып 
белінеді:
Д а р а   ж ұрнақ  әрі  қарай  белшектеуге  келмейді.  М ысалы:  тау- 
д ы ,   с у - с ы з ,   айт-ып,  ж ұ қ а -л а у .
  Қүрделі  ж ұрнақ  екі  я  одан 
көп  қосымш алардың  бірігіп-кірігуінен  пайда  болады 
да,  оны 
әрі  қарай  белшектеуге  болады.  Мысалы:  а ш п а л ы ,  а қ ы л д а с  
деген  сөздердегі  -палы,  -дас ж үрнақтарды   па-льі,  да-с деп  белуге 
болады. 
"
Ж ү р н ақ  қолданылуына  қарай   ө н і м д і  
ж ән е  е н і м с і з  
болып  белінеді.
Кептеген  сөздерге  ж алғанаты н,  ж аң а  сөз  ж асау   үшін  ж иі 
қолданылатын  ж ұрнақтарды   е н і м д і   ж үрнақ  дейміз.  М ысалы: 
м а л - ш ы ,  етік-ші,  к о л х о з ш ы , б а қ ш а - ш ы , о қ у ш ы .
Белгілі  ғана  сөздерге  ж алғаны п  жиі  қолданылмайтын  жүр- 
нақтарды   ө н і м с і з   ж үрнақ  дейміз.  М ысалы:  с а р ғ ы ш ,  
қыз- 
ғ ы ш ,   к ө к ги іл т , 
қ ы з ғ ы л т ,   б о з ғ ы л т ,  
тасңын, 
т олқын, 
т ос--цын
,  д ө ң е с ,  б е л е с .
Ж ұрн ақтар  мағынасына  қарай  екіге  белінеді:
1)  Сез  тудырушы  ж ұрнақтар.
2)  Сез түрлендіруші ж ұрнақтар.
СӨЗ  ТУ Д Ы РУ Ш Ы  Ж Ү РНА Қ ТА Р
С өздіқ  бастапқы  мағынасын  өзгертіп,  ж аң а  лексикалы қ  ма- 
ғына 
жасайтын  ж үрнақтарды   сөз  тудырушы  ж ұ р н ақ   дейміз. 
М ысалы:  ек — е г -іс ,  е г - і н ,  е г ін - ш і;   же — ж е-м іс ;  жеміс- 
mi; 
ацы л
—а қ ы л -д ы ,  ақыл- д ы - л ы қ .
206-жагтыгу.
  Тексті  кешіріп,  сөз  тудырушы  ж ұрнақтарды ң  кай  сөз  та- 
бына  тән  екенін  табыңы здар.
1. 
Тұйық,  ауыр  мінезді  адамның  аузынан  ештеңе  шьіқпаса 
да,  өңіндегі  өзгерістер  ішіндегі 
қуанышын  сездіріп 
тұр 
(Ғ.  Мүст.).
  2.  Ж үзінің  шырағы  жанып  тұрған  адам др  осынша 
көптің  ішінен  некен-саяқ  көрінеді  (А.  М ак.).  3-  Қелісімге  келе 
алм ас  кезеңдерге  келгенде,  Ушаков  құрбанды ққа 
мектепті  де 
ш алып  ж іберді  (Ғ.  М .).  4.  Осы  тыныштықты  ыңқыл-сыңқылмен 
бұза  берген  соң,  бір  ж ағы нан  оңаш алы қты д  д а  бір  керегі  бо- 
л ар   деп,  қарақш ы лар  Ж ам алды ң  төсегін  бұрынғыдан  да  алыс« 
тата  түсіпті 
(Ғ.  М .).
  5.  Тамы рлы қтың 
аяғы  
шын  мағына- 
сындағы  досты ққа  айналып,  олар  бір-біріне  егін  мәселесінде 
ғана  емес,  тірш іліктің  барлы қ  ж ағдайы нда  д а  жәрдемдесе- 
Ді  (С. М .).
207-жаттыгу.
 
Төмендегі  сөздерден  сөз  тудырушы  жұрнактар  арқылы  жа- 
Ңа  сөз  жасаңыздар. 
- ’ 
.
103

Өн,  соқ,  ак,  тапсыр,  тау,  сан,  түн,  көз,  енер,  болат,  біл,  түй, 
бол.
208-жаттыгу.
  Тексті  көшіріп,  сөз  тудырушы 
ж ұрпақтарды ң  астын 
сы- 
зыңыздар.
1. 
Сүлтан  оттық  шағып  үсынды 
(Б.  Соңп.).
  2.  Мен  үндеме- 
дім 
(С.  М.).
  3.  Тоғжан  бұрынғысынан  да  сұлуланып,  сүйкімділі- 
гі  аса  түскендей 
(М.  Ә.).
  4.  Кабинет  ішінде  анталаған  әуесқой 
азаматтардан  айналып  аяқ   алып  ж үрер  ж ер  қалм ады  
(А.  Мак.).
5.  Қолдарына  биялай  киіп  а*ып,  қожайынды  қос  сыпырғышпен 
жосылтып-жосылтып,  Степан  Ушаковты  ауыз  бөлмеге,  Зотовтың 
қасына  шығарды 
(Ғ.  М.).
  6.  Қолонистер  тізбегінід  оң  ж ағы нда 
барлық тәрбиешілер  тұрады.
СӨЗ  Т Ү РЛ Е Н Д ІРУ ІШ   Ж Ү РН А Қ ТА Р
Өздігінен  туынды  түбір  ж асай  алмайтын,  сөзге  грамматика- 
лык  мағына  үстейтін  ж үрнақтарды   сөз  түрлендіруші  жұрнақ- 
тар  дейміз.  Мысалы: 
көк-шіл,  кел-ген
, 
бар-а-тын,   көр-ер 
и&к-теп-тікі
  т.  б.
Сез  түрлендіруші  ж ұрнақтар  да  белгілі  сөз  табына  қатысты 
болады.
Сөз  түрлендіруші  ж ұрнақтар  грам м атикалы қ  категориялар- 
дың  (көсемшенің,  шырайдың  т.  б.)  морфологиялық  керсеткіші. 
болып  та  қолданылады,  грам м атикалы к  категорияға  байла- 
ныссыз  да  болады.  М ысалы: 
әке-тай, бала-пан,  дөң-ес,  ал-ың- 
ң ы - р а
  т.  б.
Сөз  түрлендіруші  ж үрнақтар  сөз  мағынасын  қүбылтып,  оған 
түрлі  мән  береді.
Сарылау,   сарыраң,  сарғыш,  с а рғ ы лт ,  с а р ғ ы л т ы м
  де- 
генде  бір  түбірге  ж алған ған  түрлі  ж үрңақтьщ   мағынасы  негі- 
зінен  бір  болғанымен,  оларды ң  әркайсысының  өзінше  стильдік 
ерекшелігі  бар.
Сөз  түрлендіруш і  ж үрнақ  оөзге 
эмодиялық-экспрессивтік 
мән  береді.  Әкетай-ау  дегенде  жалыну,  ц а л с а м ш ы  
дегенде 
өкіну  мағыналары  сөз  түрлендіруші 
-шы,-тпай
  ж үрнақтары   ар- 
қылы  беріліп түр.
209-жаттығу.
  ТекстІ  оқып  шығъгп,  ондагы  эмоциялық-экспрессивтік  мән- 
де  айтылған  сөздерді  теріп  ж азы қы здар  да,  оныц  қандай  мән  беріп  тұрғанын 
түсіндіріңіздер,  ж асалу  жолын  көрсетіңіздер.
— 
1.  Темір!  А,  Теміржан!  Кел,  балапаным.  2.  —  Жеі^еще- 
тай-ай!  — деп  барып,  БалқДяны  қүш ақтай  алды.  3.  —  Ағатай- 
а%
  мынау  не  адам? — деді  Таусоғар,  үрейленген 
пішінмен 
(Ә.  Э.).
  4.  Ж оқ,  Ақа,  рақмет 
(X.  Ес.).
  5.  Балқияшпысың!  Ой- 
пырмай  жеттід  бе? 
(Т.  Ахт).
  6 . — Н е  дейсід 
б и кеш ?— деп, 
Хакім  сез  таба  алмай  қалды.  7.  —-  Абайлашы,  айнам-ау!— де-
164

ді  әйел.  8.  Ат  болғанда,  қандай  аттар  десейші!  9.  Батырлығы 
мен  қайраттылығы  жалындап  тұрған  ж о қ   па,  айтшы,  нағаш ы? 
(X.  Ес.).
  10.  Ж оқ,  апатай,  кетпе!  (М.  Ә.)
210-жаттығу.
 
Тексті  оқып,  ондағы  сөз  тудырушы,  сөз  түрлендіруші  жұр- 
.нақтарды  аж ы раты қы здар.
I I .  
—  Күнім-ау,  Зураж ансы ң  ба?  — деді  (Ә.  Ә.).  2.  Бірде 
курьер,  бірде  арбакеш ,  бірде  ж үн-ж ұрқа  жинайтын  агент  бол­
ды  (Г.  Ахт.).  3.  Ол  аштық  пен  тоқтықты  ойлап  келе  ж атып, 
үйіне  жеткенін  де  білген  ж оқ  (Ә.  Ә.).  4.  —  «Қайрақты»  кол- 
хозының  басқармасы  мен  болсам,  бүл  түйелер  біздікі  болатын 
ш ығар  (Ғ.  М .).  5.— Хал 
қалай, 
Беке?— деді 
анадайдан 
Ж ом арт  (Ғ.  Мұст.).  6.  —  Ой,  еңбеккерлерім,  амансыздар  ма?— 
деп, ж арқы н  қарсы  алды  (Б.  Соқп.).
II. 
1.  Ашу  буған  ш аруаш ылық  меңгерушісі  столдан  түрып 
кетті.  2.  Сендерге  бақш аның  маңайына  жүріп  не  бар  (А.  М ак.).
3.  —  Ж айш ы лы қ  па  өзі? — деп,  таңы рқана  сұрап  еді  (Ғ.  М .).
4.  Тек  тапсырма  орындап  жүрген  отрядтардың  ш абарм андары  
ғана  екі 
аяқтары на  жалынып,  онда-мүнда  зырқырап  ж үр 
(А.  М ак.).
  5.  Ж алғы зды к  ж ам ан  болады.  6)  Ж ердің  көркі  — 
адам.  7.  Бірі  сержант,  бірі  жауынгер  болғанмен,  Бондарен­
ко  Добрушкинге  тікелей  бағынбағасын,  екеуі  әзілдесе  бере- 
ді  (Т.  Ахт.).
СӨЗ  ТҮЛҒАСЫ
Сөздің  негізгі  мағына  білдіретін  белшегін  түбір  дейміз.  М ы­
салы:  қолға,  малшылар,  өнерпаздар,  шекарадан,  қолма-крл, 
ауьіл-аймағы,  колхоздан,  партбилетін
  дегендердің  түбірі — қол, 
малшы,  өнерпаз,  шекара,  ңолма-цол,  ауыл-аймақ,  колхоз,  парт­
билет.
  Түбір  сөздің  қүрамы,  осы  мы салдардағы дай,  әр  түрлі  бо­
лады:  қо л —негізгі  түбір,  маЛшы,  өнерпаз— туынды  түбір,  шек­
а р а
—біріккен  түбір,  қолма-цол, 
ауыл-аймац
—қосарлы  түбір, 
ал  колхоз,  партбилет — екі  сөзден  түж ы ры м далған  қы сқарған 
түбір.
Қ аза қ   тіліндегі  сөздердід  түбір  түлғасы,  осылайша,  5  түрге 
белінеді:
1.  Н егізгі  түбір.
2.  Туынды түбір.
3.  Біріккен түбір. 
,
4.  Қосарлы  түбір  (қос сөз).
5.  Қ ы сқарған түбір  (қы сқарған сөз).
Н Е Г ІЗ Г І  ТҮ БІР
Сөздің  басқа  сөзге  бөлшектеуге  келмейтін  ең  негізгі  түлға- 
сын  негізгі  түбір  дейміз.  М ысалы:' ал,  кел,  жүр,  ақы,  кітап,  адам, 
көше,  жер,  жапырақ.
105

Өзің  ж ам ан  десен,  шыдармың.  Ж ерің  ж ам ан  десең,  шыда- 
ман.  Ж ам ан  жердін  белгісі — ж ел  ғана  еседі.  Ж ақсы   жерге  ел 
көшеді.  Бабамның  бабасы  мекен  еткен,  әлі  күнге  рулы  ел  қоныс 
еткен  жер.  Ол  аз  болса,  атақты   ғалымдар  ең  шыдамДы,  ең  ж ақ - 
сы  дәнді  біздің  жерден  тапқан  деседі.  А мерикаға  жайы лған  ақ 
бидайдын,  атасы  біздің  жерден  деседі.  Қ алай  кеміте  ала- 
сың?  (F. М у  ст.).
212-жаттығу.
  Н егізгі  түбір  сөзді  аж ыратыцыздар.
Алма,  ақш ам  (кезі),  ақш ам  (ж оқ),  алма  (кезек),  алшы 
(асы қ),  ата  (алм айсы ң),  (кітапты)  алма,  батыл  (ад ам ),  (осы­
ны)  алшы,  ата  (б аб а),  болыс  (кетті),  бөле  (екен),  қия  (бел- 
ден),  (оған)  болыс,  бөле  (бер),  қия 
(басп а),  атан 
(түйе), 
(атын)  ата,  қуыс  (үйден),  қия  (алм айды ),  қырық  (сом),  (Қ ара- 
мұрт)  атан,  қуыс  (ж ауды ),  енер  (тапқы ш ),  қырық  (қ о й д ы ),ө р е 
(ж іп ),  сиса  (көйлек),  енер  (ем ес),  ере  (алм айсьщ ),  (ыдысқа) 
сиса,  тақдай  (м ата),  таңба  (салу),  ш ұбат  (іш ),  тан б а  (оны), 
шұбат  (соқыңнан).
211-жаттығу.
  Текстен негізгі түбір  сөздерді  табыңыздар.
НегізгІ  түбірге  ж үрнақ  ж ал ғау   арқылы  ж асалған   ж аң а  сөз 
тұлғасын  туынды  түбір  дейміз.  М ысалы:  ет ік-ш і,өн ер-п аз,  қон- 
ақ.
Негізгі  түбірге  ж алған ған  ж ал ғау   ж әне  сөз  түрлендіруші 
ж үрнақтар туынды түбір  ж асамайды.
Бір  түбірге  түрлі  ж ұрнақ  ж ал ған у   арқы лы  бірнеше  туынды 
түбір  ж асауға  болады. М ысалы:
Бір  түбірден  тараған   туынды  түбірлерді  т ү б і  р л е с 
сөз- 
дер дейміз.
213-жаттыту.
  Туынды  түбір  ж асап түрған  ж ұрнақты   атаңыздар.
1.  Өзге  балаларының  аж ары нан  бөлек,  қызулы,  саналы  оты 
бар  сияқты  (М .  Ә.).  2.  Соңғьі  уақы ттағы   ез  істерінде  өз  ойына,
ТУ Ы Н Д Ы   ТҮ БІР
ік
сіз
mi
көр
ме
гііи
ші
cent
ін -іс

ез  тілегіне  қарсы  келер  қайш ылықтары  барын  тағы   бір  рет  ай- 
қын  еезінді  (Ғ.  М .).  3.  М амам  киімшең  күйі  өз  төсегінде  бір  уыс 
болып  бүк  түсіп  жатыр  (Б.  Сощп.).  4.  Сойыл  алып,  төбелеске 
ш ы қпаса  да  түбінде  куәлікке  ж арар 
деген-  ой  еді  (С.  Ш.).
5.  Ш өптің  биылғы  шығььмын  көрсең,  белуардан  келеді  (Б.  Соқп.).
6.  Қыстаулар  мұнарланып,  таудай  болып  керінеді.  Толқынсыз 
түрған  теңіз  суынын, беті  тәрізді  (С.  Ш.).
214-жаттығу.
 
Туыиды түбірлсрді  теріп  жазыңыздар.
Сүзбе  (ж е),  көрме  (оны),  қорған  (өаің),  көрші  (едік),  тарт- 
па  (м а),  ағым  (әкетеді),  сүзбе  (суды),  ж аулы қ  (ки),  көрме  (әде- 
м і),  ағын  (су),  қорған  (берік  екен),  кәрші 
(осыны),  ж аулы к 
(ж асам а),  ағым  (ақы ры н),  ж арм а  (керек),  кембе  (ү р а ),  кайыр- 
ма  (ж а ғ а ),  қам ал  (бұзған),  қойма  (толы ),  қырма  (сақ а л ),  өрме 
(қам ш ы ),  салма  (
іііі
) ,  сықпа  (қүрт),  тартпа  (сыйымды),  қайыр- 
ма  (бетін),  көмбе  (ж ерге),  ж арм а  (ағаш ты ),  езіңнен-езің  (қа- 
мал  д а  оты р),  қойма  (о.қымай),  қы рм а 
(м алд ы ),  ш аш ывды 
(өрме),  сықпа  (көз  ж асы ңды ),  салм а  (әлекті),  тартпа  (ш ылым).
215-жаттыгу.
  Туынды  түбірдің  қандай  ж ұрнақ  арқылы  жасалранын  түсіН- 
діріңіздер.
1. 
Қызу  ж асты қ  кейде  тентек,  ш әлкес  сотқарлы қ  тілегіндей 
де  боп  кетеді.  2.  Ел  біразда  ж ай лауға  шығады.  3.  Бүл  мазасыз- 
данып  қамшысын  іздеп,  тыпырлап,  қапаляны п  жүргенде,  Тәке- 
ж ан  міз  бақпай,  үн  қатпай  отыра  беретін  (М.  Ә.).  4.  Ж ауынгер- 
лер  өз  үйлеріне  келгендей  оңай  орналасып,  ж айраңдасы п  қал- 
ды.  5.  Б аяғы   естілігім,  тэртіптілігім  енді  сынға  алынып,  сенім- 
сіздік туғыза  бастады  (Ғ.  М .).
216-ж апы ғу.
  Қегі  нүкте  орнына  төмендегі  ж урнақтарды ц  бірін  жалғап, 
туынды  түбір  ж асаңы здар.
1. 
Әйел  сән...  да,  бауыр.,.  да  екен.  2.  Бұрын...  қы лж ак,  әзіл... 
мінездерінід  бірі  байқалмайды ,  байсалды  ж ігіт  сияқты.  3.  Сөз..., 
шапшаң,  от...  кісі  бола  тұра,  одан  әрі  аузын  бағып  үн...медй
4.  Бос  қолым  бұғау...  бос  аузым  шырмау...  дегейсуң.  5.  Салта- 
нат...  қыз  тіпті  ж инақы ,  ыңғай...  6.  С алмақ...,  ж аб...,  А манға  да 
салқын  түр.  7.  Ж а ң а   ғана  көтер...  көңілдер  кірбің  тартты  енді.
8.  Таны...  әдіс  миға  тез  қонды.  10.  Аш...,  от...  әйел.  11.  Әйелінін 
өзгеше бір  мінезі — қызған...  (Ғ.  Мүст.).
Ж ұ р н а қ т а р :   -мал,  -крй,  -шақ,  -ьщ,  -шең,  -с,  -де,  -лы, 
-іңкі, -тей,  -ты,  -ғы.
2Н~жаттығу.
  Түбірлес  сөздерді  көшіріп,  оның.  қандай  түбірден, 
қандай  - 
қосымша  арқылы  ж асалғаны н  керсетіқіздер.
; 
" 
107

1.  Кандидаттар  қонаққа  келіп,  бір 
таныс  емес 
ойынньщ 
басталуын  күтіп  отырған  адам дар  сиақты  (А.  М ак.).  2.  —  Мүн- 
дай  мүранын,  керегі  ж оқ, — деп,  Ушаков  Н екрасовқа  қай та  ұрса 
бастап  еді,  қатты  келген  бойы  арбасынан  секіріп  түсіп,  контор- 
ға  асығыс  келе  ж атқан  Бернерді  керіп,  әрең  тоқталды  (Ғ.  М .).
3.  Ж үрек  басынан  запыран,  зәр  төгілгендей  болады  (М.  Ә.).
4.  Бас  та  жоқ,  басқару  да  жок,  Ж үм ан  тобы  сол  екіге  бөлін- 
геннен  кейін-ақ,  жыртылып  айырылғандай  тоза  да  басталы 
(Ғ.  М.).
  5.  Ал  мүнда  онан  басқа  отыратын  жер  ж оқ  болатың, 
(А.  Мак.).
  6.  Колхоз  бола  қалған да,  оның  басқарм а  болуы  түгіл, 
оп-оңай  алына  қоюы  да  екіталай  (Ғ.  М .).  7.  Міне,  осы  мәселе- 
лерді  шешіп  болды  дегенше.  ж аңағы   бөлім  бастығы  әп-сәтте 
ізі-шуын  жоғалтып,  зытып  отыратын.  8.  Б ү д   ж ерде  ед  басты- 
сы — радяусты  ж үргізу  (А.  Мак.).
218-жаттығу

жүктеу/скачать 11,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: