Мынк  түбірлерден  түбірлес  сөздер  ж асап

1.  Әзімхан  хат  таниды.  2.  Көйлегінің  омырауы,  ж ағасы  
ашық,  ж ал аң   бас,  жалан,  а я қ   (С.  С.).  3.  Б ұл  кезде  Ушаковтың 
күзге  қарай  ж үзеге  асы рмақ  болған  ж ал ақ ы   ж айы   д а  жүмыс- 
керлер  арасына  тарап  кетіп  еді.  4.  О ртақ  қордан  ж уз  мын,  сом 
сұрағанда,  Ж езқазған   ж айын  қызықтыра  ж азған.  5.  А лш ағыр 
жүгіріп  келсе,  Бүланбай  етпетінен  қүлап  ж аты р  екен.  6.  Ойын 
осыған  әкеліп  берік  тіреді  де,  сол  кезде  езі  не -халде  боларын 
да  үлкен  бір  түйткілмен  ойланды  (Ғ.  М .).
221-жаттығу.
  Біріккен  сөздерді  теріп  ж азы ңы здар  да,  олардың  әрқайсы- 
сының  біріккен  сөздіц  қай  түріне  ж ататынын  айтыңыздар.
1.  Өз  абыройының  осынша  әлсірегеніне  ашуы  да  келіп  кет^ 
ті  (Ғ.  М .).  2,-  Бүгін,  жұма  күні,  ол  екі  қолын  төбесіне  қойып, 
кереует  үстінде  ш алқасынан  жатыр  (X.  Ес.).  3.  Д астархандағы  
бауырсақты  жиыстырып,  бәрін  соның  алдына  әкелді.  4.  М ана 
тацертең  екпінімен  ұшырып  әкетердей  болып  келген  Ушаковтың 
артына  қарам ай  жөней  бергені  көміршілердің  көңілін  қатты 
көтеріп  тастаған  екен  (Ғ.  М .).  5.  Ол  түсымызға  келіп  еткелді 
сілтеді.  6.  Анау  жыртып  тастаған  егін  ж ай  екен  (С.  Ш.).  7.  Бір- 
неше  ауылдың  өз  қыстауларынан  осы  қоры ққа  қар ай   жүрген 
жолы  қадау-қадау  белгі  қалдырыпты  (М.  Ә.).  8.  Әлденеден  жү- 
регі  қатты  сескеніп,  бойы  түршігеді,  үмітсіздік  сезінеді  (Ғ.  М .).
9.  Ж ^мы скерлердің  көбі-ақ  ж ал аң   аяқ,  кейбіреулері  ж а л а ң   бас, 
кейбіреулері  қалпақш аң,  кейбіреулері  бастарына  тек  орам ал 
тартып  алған.  10. 
Бэрі  қарай  қалды  
Әзімханға  (С.  С.).
11.— Ванька,  сен  түрегел,  Антон  Семенович  отырсын,— де- 
ді  (А.  М ак.).
222-жатгыту.
  М ына  бірікккен  сөздерді  қатыстырып 
бірнеше  сөйлем  құ- 
рақыздар.
Ш екара,  аққүтан,  алабота,  алабұға,  әнеугүні,  жазғытұрым, 
қалж ы ңбас,  меймандос,  тасб ақа,  тайталасу,  ж олбарыс.
223-жаттығу.
  Текстен  біріккен  сөзді  тауып,  оның  қал ай   біріккенін  түсінді- 
ріңіздер.
1.  Биылғы  күз  өте бай, ете құнарлы  күз болар  деймін 
(Ж. 
С.).
2.  Ж аған ы   жаңғырықтырып  қызғыш,  тауқүдірет,  ш ағала,  шің- 
кі^ідектер  де  алуан  қия  ән  көтерді  (Т.  Н .).  3.  Самолёттің  үшуы- 
на  еш қандай  ж ағд ай   болмайды  (С.  Е .) .  4.  Сәрсен  Есенович  бір- 
неше  рет  әлдекімдермен  телефон  арқы лы   сөйлесті  (Т.  Н .).  5.  Қа* 
ра  ж ердің  сауырын  тесіп,  адам  ырысы  дән  ж арады ,  көптен 
көлеңдеп,  ы рғала  теңселіп,  ш етсіз-шексіз  толқындарын  қуалай 
егін  дариясы  кекжиекпен  шектеседі.  6.  Ж аң а  емір  үшін,  ж ан қи* 
ған,  азатты қты ң  қызыл  туын  көтеріп,  Аманкелді,  Амантай,  Әділ- 
бек  сарбаздары   дүбірлетіп  өткен  азам ат  срғысы  күндерінің  бай 
тарихы д а осы д а л а  
(Ж. 
С.).
109

Екі  сөз  қосарланып  (я  бір  сөз  қай талана  қосарланы п),  бір 
лексикалық  мағынада  айтылған  сөз  тұлғасын  қос  сөз  дейміз. 
Мысалы:  ыдыс-аящ,  киім-кеиіек,  төбе-төбе,  әке-шеше,  сауыт-сай- 
ман,  туған-туысқан.
Қоссөздер  тұлғасына  қарай  3  түрге  белінеді:
1)  Қосымшасыз  қос  сөз.  М ысалы:  ата-ана,  тарс-тұрс,  тау- 
тау,  түйе-мүйе,  ине-жіп.
2)  Қосымшалы  қос  сөз.  Мысалы:  үйді-үйіне,  қолма-ңол,  ба- 
лалы-шағалы,  бет-бетіне,  ащысыз-пұлсыз,  кімде-кім.
3) Күшейтпелі  буынды  қос  сөз.  М ысалы:  цып-щызыл,  ап- 
аиіьщ, жап-жаңсы,  үп-үлкен.
Қос  сөздің  жеке  сыңарлары  кез  келген  сөзден  ж асал а  бер- 
мейді.  Қос  сөздің  сьщ арлары  мағы налы қ  байланысы  бар,  сино­
ним  сөздерден,  бір  тектес  заттарды ң  аттарынан,  кейде  антоним 
сөздерден  ж асалады .  Мысалы:  туған-туыщан,  жора-жолдас, 
ығы-жығы,  сауыт-сайман,  кәрпе-жастыц,  ыдыс-аяқ,  үлкен-кіші, 
жақсы-жаман,  алыс-жақын.
224-жаттыгу.
 
Қос  сөздарді  тауып,  сықарларынын,  мағы налы қ  қатысын  тү- 
сіндіріңдер.
I.  1.  Әке-шешесі  ж асы нда  еліп,  жетім  қал ған   Самайкенің 
мал-мүлкін  ағайындары  талап  алады   да,  өзін  қаңғыртып  жібе- 
реді.  2.  Сөйтіп,  қайда  ойын-сауық  болса,  соған  барып,  елді  ара- 
лайды  да  жүреді  (С.  М .).  3.  Әшейінде  зәбір-ж апа,  қорлық-зор- 
лық  деген  ұғыныстар  ойланған  сайын  ысырыла-ысырыла  аяғын- 
да бірж ола  сезілмей  кеткендей  (Ғ.  М .).
II.  1.  Туған-туысқандар  да,  шешен.  де,  құрбы-құрдастар  да, 
ойнап-күлген  қыздарымыз  д а  бізді  сол  ж ас  қалпы мы зда  күте- 
ді  (Ғ.  М ,).  2.  ӘркІм  ш ама-ш арқы нш а  киім-кешегін,  арба-сайма- 
нын,  көлігін  өзгертіп,  ж о л д а   аулы  ж оқтардан  гөрі  дүрысталып 
алыпты.  3.  Ен,  а я г а   ыдыс-аярымызды  істеп  алу  қолымыздан  кел- 
мейді  (С.  М .).
225-жаттыгу.
 
Көп  нүктеніқ  орнына  қос  сөздердің  керекті  сыңарларын 
тауып  ж азы ндар.
1. 
Өзге 
жүйріктің 
екі-... 
адымы — мүның 
бір-ақ 
ады- 
мы  (С.  М .).  2. Кейбір  үйдің  қасы нда  өңештері  сорайып,  өзеуре- 
ген,  бет-...дары 
иленген  терідей  қатпар-..., 
ары қ  ш алдар 
отыр  (Ғ.  М.).  3.  Дәрі-...  ол  кезде  ж оқ  (С.  М .).  4.  Сьщсыған  ызың 
ж үректің  ең  нәзік  сезімді  күйлерін  қозғап  үзіліп-...,  өксіп-... 
естіледі  (С.  С.).  5.  Бірен-...  молда  айдауға  атын  қимайтын  да 
шығар  (С.  М .).  6.  Тау  етегін  қамай-...  ш атқалды   жарып,  ж ол 
салып алған  көкшіл  взен көбік  атып,  тастан-...қа секіріп, жүлқы- 
нып  ағады   (Ғ.  М .).  7,  А йдалада  ш аң  бурқ-...  етеді.  8.  Апаммен 
мен  үн-.„  жөнімізге  ыдырай' бердік  (С,  М .).
и о

Қ о с   с ө з д і н .   с ы ң а р л а р ы :   тас,  дэрмек,  бұрқ,  үзіліп, 
қатпар,  ауыз,  үш,  саран,  қамай,  өксіп,  түнсіз.
226-жаттығу.
  Қ ос  сөздерді  тұлғасы на  қ арай   топтап,  калай   ж асалғаны н 
айтыңдар.
I.  1.  Танк  өзінен-өзі  ж ұлқынып  қалғандай  да  болды,  гүрс 
етіп,  ш аң-топырақ  та  бұрқ  ете  қалды   (Ғ.  М .).  2.  Мойны  ж іп-ж і- 
ңішке,  әрі  ұп-ұзын  жұтқынш ағы  шығып тұрған  біреу  (А.  М ак.),
3.  Екеуіііін,  кол-басы  мал  қасаптаған  адамдардікіндей  қып-қы- 
зыл  ала  (С.  С.).  4.  Ваня  қолын  айнала  сермеп,  көрген-білгенін 
ж еткізіп  жатыр  (А\  М ак.).  5.  Лесник  қ а з а қ   жігіттерінш е  анда- 
санда қамшымен  көк  атты сипай  қамш ы лап қояды  (С.  С.).  6. Да« 
уыстарында  бірін-бірі  кінәлау  бар  (Ғ.  М .).  7.  Ол  бірден  сергіп, 
Таранедке  жетіп  барды  да,  оған  қарам а-қарсы   күліп  тұра  кал- 
ды  (А.  Мак.).  8.  Бірнеше  күн  сап-сау  жүріп,  ара-тұра  бүзылып 
қалады   дейді  ( С.  М .).  9.  Орындықтың  өзінен-өзі  қүламайтыны н 
біле  тұрсақ  та,  ол  ж ауаптан  ешқайсымыз  қ ы сы л а'  қоймай- 
мыз  (Ғ.  М .).  10.  Ж ы лап  отырған  болу  керек,  екі  иіні  ж оғары  
көтеріліп  селк-селк  етеді,  айнада  ап-анық  көрініп  тұр  (X.  Ес.).
ҚЫ СҚА РҒА Н   СӨЗ
Күрделі  атаулар  тілде  ж иі  қолданылатын 
болғандыктан, 
оларды  айтуға,  ж азу ға  ж еңілдету  мақсатымен  ықш амдап  қол- 
данамыз.  Ол  үшін  тіркескен  сөздер  қысқартылып  ж ұмсалады. 
Қ азақ   тілінде  сөздерді  қысқарту  орыс  тілі  арқылы,  ондағы  сөз- 
дерді  қы сқарту үлгісі  бойынша  қалыптасады.
Күрделі  атаулар  4 түрлі  жолмен  қыскарады.
1.  Қүрамындағы  әрбір  сөздің  басқы  әрпі  орыс  тіліндегі  қал- 
пында  алынады.  Мысалы:  СССР,  РТС,  ООН.  Күрделі  атаудың 
алғаш қы  әрпінен  қы сқарған  сөздер  бас  әріппен  ж азы лады  
да,  қосымш а  дефис  арқылы  ж азы лады .  М ысалы:  ҚПСС-ке, 
ВЦСПС-тің.
Е с  к  е р  f  у . 
См,  дм,  км,  м,  г
  сияқты   қы сқарған  сөздер  кіш і  әріптермеи 
ж азылады.
2.  Күрделі  атаудың  бірінші  сөзінің  басқы  буыны  қал ған   сөз- 
дердің  алғаш қы   дыбысы  алынып  қы сқарады .  М ысалы:  КазГУ, 
КазТА Г ,  К азП И .
  Б үлай  қы сқарған  сөздердің  бас  буынының  бі- 
рінші  әрпі  және-  қы сқарты лған  сөздің  бірінші  дыбысы  бас. 
әріппен  ж азы лады   да,  қосымш а  дефис  арқы лы   ж алғанады .  Мы­
салы:  Қ а зП И   де, Ж енП И -дің.
3.  Қүрделі  атаудьщ   әрбір  сөзінін,  басқы   буыны^  қыскарты- 
лып  бір  сөз  ж асалады .  Б үлай  қы сқарған  атаулар  кіші  әріппен 
ж азы лады   да,  қосымш а  д а  дефиссіз  сезбен  бірге  жазы лады . 
Мысалы:  Райкомныц  (ауданды қ  комитеттіи),  обкомда  (облыс- 
т ы қ  ком итетте).
. т

4. 
Күрделі  атаудыд  бірінші  сөзінің  алғаш қы   буынымен  келе- 
сі  сөз  қосылып  қысқартылады.  М ұндай  қы сқарған  сөздер  кіші 
әріппен,  қосымшалары  оларға  қосыла  ж азы лады :  Мысалы: 
партбюрода
  (партиялық  бю рода),  һединституттың  (педагогтық 
институттыд).
227-жаттыгу.
 
Текстен  қы сқарған  сөздерді  тауып,  оныц  қандай  сездерден 
қыскарғанын  ауызш а  аж ыратыцыздар.
1.  Келер  күні  ертемен  рабф акш ы лар  Харьковке  ж үріп  кет- 
ті  (А.  М ак.).  2.  Бізге  Сарытау  Совдепі  де  көмектесуге  кіріс- 
ті  (X.  Ес.).  3.  Политбюрода  басты қ — ұзын  бойлы,  әскер  киімді, 
арық,  құба  жігіт  (С.  С.).  4.  Зоотехник  болға.лы  жүр.  Қолхоздыд 
негізгі мал-мүлкін  қоспағанда,  бір  жылғы  кірістердің  әзі  бірде- 
ше  миллиондарға  жетті  (Ғ.  Мұст.).  5.  СС С Р  Ж оғарғы   Сове- 
тінің  депутаттарына  кандидаттар  ұсыну  басталды  («С.  К,.»)-
6.  Ю.  А.  Гагарин  мен  Г.  С.  Титовтын,  «Восток-1»,  «Восток-2»  ко- 
рабльдерімен  космос кеңістігіне  ұшуы совет ғылымының дүниеде 
теңдесі  ж оқ  там аш а  жеңісі  болып  табы лады   («С.  К,.).
228-жаттығу.
 
Тексті  кеш іргенде  қы сқарған  сөздердің  астын  сызып,  олар- 
дың  қандай  сездерден,  қал ай   қысқарғаны н  түсіндіріңіздер.
1.  КПСС-тін,  тарихи  XXII  съезі  Коммунистік  партияның 
үшінші  Программасын — коммунистік  қүрылыстыд  П рограмма- 
сын  қабылдады  («С.  Қ .»).  2.  Хамит  ш айға  отырып,  бір  стақан 
шай  ішіп  бола  бергенде,  политбюроныд  поштабайы  кіріп  кел- 
ді  ( С . С . ) .   3. Осы отырған  елдід бәрі  колхоздасты  ма?  (Ғ.Мұст.)
4. 
ТАСС  тілшісі  Абастуман  астрофизика  обсерваториясыньщ 
директоры  Е.  К.  Х арадзеге  жолығып,  грузин  астрофизиктерінід 
түнгі  аспанныд  ж арқы рауы н  зерттеу  жүмыстары  туралы  айтып 
беруін сұрады  («С.  Қ.».)
Сөз  тұлғасы  жайында  өткенді  пысықтау
229-жаттығу.
 
Тексті  көшіріп,  ондағы   сөздерді  сөз  тұлғасына  қарай   тал- 
даңы здар.
1. 
Көп  балалы   үйдеш аң-ш ұд  көп  болатын,  бүл үйде  бір  бала 
қы дқ  еткен ж оқ  (Ғ.  Мұст.).  2.  Ж елі  басында ертеден  қ ар а  кешке 
бие  сауған  Бүркітбай  д а   қасындағы  көмекші  бала  ж ігіт  Бай^ 
мағамбетке  әр  биені  саууға  отыра  бере,  ауыр-ауыр  кейістер, 
мұддар  айтады  (М.  Ә.).  П артия,  комсомол  үйымдарьі  некен- 
саяқ,  «қосшы»,  «жалш ы»  үйымдары  әлі  қүры лмаған,  алыстағы, 
қарадғы ,  бытырацқы  елдід  көцілінде  Ленин  аты  ш ам-ш ы рақ  тә- 
різді еді  (Ғ.  Муст.).
230-жаттығу.
 
Текстегі  свздерді  темендегі  үлгі  бойынша,  сөз  түлғасына 
қарай   топтап  ж азы қы здар.

Ү л  I' i  :
Н е г із г і  түбір
Туынды  түбір
Б ір ік к ен   туСір
КОС  СӨЗ
Кырық,  сегіз, 
болыс,  қазак,, 
балаларымен
М аңындағы ,  оқу, 
іздеген,  босат- 
пайды.
Таңертең,
Аманкелді
Сауда-сатты- 
ғымен,  д а у - 
жанжалымен, 
ж азві-қыеи
1.  М ацындағы  қырық  сегіз  болыс  қ а за қ   сауда-саттығымен, 
дау-ж анж алы м ен,  оқу  іздеген  балалары мен  ж азы-қысы  әуре.
2,  Жиналыстын.  ертеңіне  тацертеқ  Ж ом арт  ауданға  ж алғы з 
тартты.  3.  «Аманкелді»  колхозындағы  жиналыс  ү зақ қ а  созыл- 
ды  (Ғ.  Мұст.),  4.  Б із  ол  елден  шығып,  Ақмола  уезі  мен  П авло­
д ар   уезінің  ш екарасындғы  Өлеңті  деген  өзеннін,  бойындағы, 
қар а  ж ол  аузындағы,  мал  докторы  тұратын  ж ерге  соқпақ- 
пыз  (С.  С.).  5.  — Ж үмыскер  адвокаты  деп  едім  сені,  қаталас- 
паған  екенмін,— деді  Ушаков,  оның  ар  ж ағы нда  молырақ  ызға- 
ры барын ж асы ра  алмай  (Ғ.  М .).
231-жаттығу.
  Тскстегі  сездер ді  сез  тұлғасына  қарай 
ажыратыңыздар.
1. 
Асылбек  Сейітұлы  бас  болып  кеткен  санақш ы лар  да  кел- 
ді  (С.  С.).  2.  Басына  үкілі  тақия  киіп,  мың  бұралып  қам аж ай ға 
билегенін  көрсең  (Б.  Соқп.).  3.  Әлсін-әлсін  қыңсылап  қойып, 
көпшілік  шуылынан  үйықтай  алмай  ж атқ ан   ж ас  баланы  теңсе- 
ліп  тербетеді  (Ғ.  М .).  4.  Балалы -ш ағалы   болғанш а,  Шәйін  мен 
Злиха  бүл  елге  ж оламайды  (С.  М .).  5.  Бәрі  д е  кең  даланы ң 
тегін  ж атқан   байлықтарынан  қ ай тсем . айрылып  қалм ас  екем 
деген  ойға  ж анаса  беріп,  домалап-домалап  а я қ   астына  түсіп 
ж аты р  (Ғ.  М.).
СӨЗ  ТАПТАРЫ 
Н Е П З Г І  Ж Ә Н Е   КӨМ ЕКШ І  С Ө ЗД Е Р
С ездердің  мағынасы  мен  атқараты н  қызметі  біркелкі  емес. 
Кейбір  сөздер  толық  мағыналы  болса,  кейбір  сөздер  ез  алдына 
толық  мағынасы  болмай,  басқа  сөздермен  тіркес  құрамында 
ғана  ж ұм салады .  М ысалы:  Біртіндеп  жырды  д а   д о ға р а   баста- 
ды  ( X   Ес ) .  Б үл  сөйлемде  бес  сез  бар,  оньщ  үшеуі  (біртіндеп, 
жырды,  д о ға р а )
  толық  мағыналы  да,  екеуінің  (да,  бастады) 
лексикалы қ  мағынасы  ж оқ,  тек  грам м атикалы қ  мағынасы  бар 
сөздер.
Сөздердің  мағынасы  мен  қызметіндегі  осы  ерекшеліктеріне 
.қарай,  олар  н е г і з г і  және  к е м е к ш і  болып  екіге  бөлінеді.
113

Негізгі  сөздер  —заттардың,  құбылыстардың, 
олардың  түр~ 
түсінің,  саны-сапасының,  мезгіл-мекенінің,  қимылыньщ 
атьқ 
Олардьщ  әрі  лексикалык,  әрі  грам м атикалы қ  мағыналары  бо­
лады.  Мысалы:  күн,  жер,  кітап,  гүл,  көше,  он,  кел,  жақсы,  мек- 
теп, түн,  боран,  жоғары,  көк,  бүгін,  сегіз.
Негізгі  сөздер  ой  к ү р асты р у ға— сөйлем  құрауға  негіз  бола­
ды.  Олар  сөйлемнің  дербес  мүшелері  кызметінде  ж үмсалады . 
Мысалы:  Асқар  кітап  оқыды.  М ұнда  А с қ а р  — бастауыш;  оцы~ 
ды'
— баяндауыш;  кітап — толықтауыш.
Көмекші  сөздер  лексикалы қ  мағынасынай  айрылып,  түрлі 
грамматикалық  қызметке  көшкен.  Сондықтан  олар  ж еке  түрыіт 
сөйлем  мүшесі  болмайды,  сұраққа  ж ауап  бермейді.  Толық  ма- 
ғыналы  сезге  тіркесіп,  оған  түрлі  мағына  үстейді,  қүрам ы на 
енеді.
Дербес  мағынасы  бар,  ж еке  түрып  сөйлем  мүшесі  бола  ала- 
тын сездер  негізгі  сездер  деп  аталады.
Негізгі  сөздерге  сәйлемде  түрлі  мағына  үстеу  үшін,  грамма- 
тикалық  қызметте  қолданылатын,  дербестігінен  айрылған  сөз- 
дер  көмекші  сөздер  деп  аталады.  Көмекші  сөздерге  көмекші 
есім,  көмекші  етістік,  ш ылаулар  ж атады .
232-жаттыгу.
 
Текстегі  негізгі  және  көмекші  сөзді  аж ы раты ды здар.
I.  Панферов  М осква  түбінде  немістерге  қарсы  соқкы  дайын- 
далып  ж атқаны н  сезді.  Б ірақ   осы  қиын  кезде  қосымша  әскер 
бермей,  майдандағы  шағын  күшпен  немістерді  тоқтатуға  әмір 
берілді.  Ж ағдай  өте  қиын.  Тәж ірибелі 
әскер  басы  П анферов 
қарсы  шабуыл  дегеннің  не  екенін  ж ақсы   білетін.  Ш абуылға  да- 
йындалған  әскерді  ж ауды   тоқтатуға  жүмсап,  күшті  ш аш ыра- 
тып  азайтып  алуға  болмайды.  Осы  ащы  шындық  қабы рғасы на 
қанш а  батса  да,  көнбеске  ш арасы  ж оқ.  Ол  бүгін  өз  еміріндегі 
ең үлкен  іс  атқаратынын үқты  (Т.  Ахт.).
II.  Абай ж аңағы  өз ойын  аяқтаты п тоқтатпақ боп:
— 
Бай,  бағлан  боп,  қадірлі  болмайды  жігіт.  Өнерлі  боп, 
сол  ©нерін  үстай  біліп,  қадірлі  болады.  «Өнерпаз  болсаң — өр 
бол», — дейді  В ірж ан  аға.  Ж ал қ ы   бол,  ж арлы   бол,  ол  кемшілік 
емес.  Өнерлі  ақын,  асқ а қ   әнші  болсаң — ел  көңіліндегі  мүңды 
айтып,  көзіндегі  ж асты   тыйсаң,  сенен  зор,  сенен  қадірлі  болмас- 
қа  тиісті  — деп,  Абай  ез  қасы нда  отырған  Әйгерім  мен  інісі 
Әмірге қарап,  бір түйіп  тастағандай  болды  (М.  Ә.).
III.  Бөлме  іші  тар.  Есіктен  кіргенде,  сол  қолда  кішкене  ус- 
тел  мен  бір  арқалы   ескі  отырғыш  тұр.  Меңдікерей  алдында  тұр- 
ған  ж алғы з  терезе  сол  үстел  ж ақ та.  Ал  қарсы  бітеу  қабы рғада 
үстіне  көрпе  ж ап қан   ағаш   койка  көрінеді.  Сырт  көрінісінде, 
ауласына,  іштегі  пешінің  түріне  қарап,  үйді  орыс  үйі  десе  де 
болғандай,  еденсіз  ж әне'  ішіндегі  көрпе-көпшікке  қарап  қ а за қ  
үйі десе де,  сыярльщ  (X.  Ес.).

СӨЗ  ТАПТАРЫНЫ Ң  ТҮРЛЕРІ
Тілдегі  сөздердің  мағынасы  алуан  түрлі.  Бір  топ  сөздер  зат- 
ты ң  атын  білдіреді,  онымен  бірге  затты қ  сындық,  сандық  белгі- 
лерін  білдіретін  сөздер  де  бар:  жақсы  адам,  қы зы қ  кітап,  жасыл 
жапырақ,  отЫз  үй,  қырық  бала,  он  жылқы
  дегендердегі  адам,  кІ- 
тап,  жапырақ,  үй,  бала,  жылқы
 —  заттарды ң  аты;  жақсы,  қы- 
зық,  жасыл
 — сындық  белгілері;  отыз,  қырық,  он —  сандьгқ  бел- 
гілер.
Өмірдегі  заттың  қимылын,  қимылдың болған  мезгілін,  орнын, 
қал ай   болғанын  білдіретін  де  сөздер  бар:  Әкем  кеше  жоғары 
отырды
  дегендегі  отырды — заттың  қимылын,  кеше — қимылдың 
болған  мезгілін,  жоғары  қимылдын,  орнын  білдіріп  түр.
Осындағы  экем  деген  сөздің  орнына  ол  деген  сөзді  қолдану- 
ға  болады:  Ол  кеиіе  жоғары  отырды.  М үндай  сөздер  өзінше  бір 
топ  қүрайды.
Сонымен  бірге  адамның  көңіл  күйін  білдіретін  сөздердің  ма- 
ғы наск  ж оғары дағы  сөздерден  басқаш а:  алақай,  қап,  ә.ттеген- 
ай,  үһ
 т.  б.
Тілдегі  сөздердің  мағынасы  ғана  мүнда  түрліш е  болып  қой- 
майды.  О лардың  түрленуінде  де  үлкен  айырма  бар,  бірімен-бірі- 
нің  тіркесуінде  де  ерекш елік  мол,  сөйлемдегі  орны  мен  қызметі 
де  түрлі-түрлі.
Осы  ерекшеліктеріне  қарай,  қ а з а қ   тіліндегі  сөздер  төменде- 
гіше  бөлінеді.
1.  З ат   есім  (қала-,  ауыл,  мектеп,  дәптер,  адам,  оқушы,  мал, 
жылцы,  ағаш
 т.  б .) .
2.  Сын  есім  (жақсы,  әдемі,  қызыл,  көк,  үлкен,  'жарық,  кең, 
ңызьщ
 т.  б .) . 
'
3.  Сан  есім  (бес,  сегіз,  он,  он  бес,  жүз,  екі  жүз  е лу  бес  т.  б.).
4.  Етістік  (сөйле,  кел,  жүр,  оқы,  бер,  ал,  орында,  тоқта,  өсір, 
гү л д е
 т.  б.).
5.  Есімдік  (мен,  сен,  ол,  біз,  сіз,  олар,  өз,  неше?  ңаіиан?  әл- 
деңашан,  ешкім
 т.  б .) .
6.  Үстеу  (бүгін,  биыл,  ертең,  кеше,  жоғары,  төмен,  бері,  эр- 
мен,  бүрсігүні
 т.  б.)-.
7.  Еліктеу  сөздер  (гүрс,  таре,  сылқ,  жылп,  жалт,  қаңқ,  тырс, 
сырт
 т.  б .) .
8.  О дағай  (бәрекелді,  пәлі,  қап,  алақай,  ойпырмай,  әттең, 
аһа,  уһ,  ой
 т.  б.).
9.  Ш ылау  (ды,  мен,  және,  шейін,  дейін,  ац,  мыс,  ғой,  ау,  қа- 
рай,  арқьілы т.  б.).
Зат  есім,  сын  есім,  сан  есім,  есімдіктерді  ж алпы   атаумен  есім 
сездер  (есімдер)  деп  атайды.

жүктеу/скачать 11,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: