Ғылым туралы. «Ғылым» мағанасын бірнеше бағытта тҥсінуге болады

«Ғылым» мағанасын бірнеше бағытта тҥсінуге болады

(1) Ғылым- бҧл адамның қызметінің саласы, табиғат туралы, қоғам, ӛмірдегі қоршаған ортаны тану және ойластыру;

(2) Ғылым- алынған ғылыми нәтижелердің жҥйесі;

(3) Ғылым – бҧл қоғамның жетілу тҥрінің бірі, қоғамдық институт. Осы мағанаға

ғылыми орындармен қарымқатынаста болу, бірге жҧмыстар атқару жҥйесі және 21

ғылыми қоғамның мҥшелері, сонымен қатар оған ғылыми ақпараттар жҥйесі, нормасы және ғылымның қҧндылығы және т.б. енеді.

Ғылымның негізгі мақсатына (1) объективті мен субъективті әлем туралы білім алу (2) объективті дәлелдемеге жету жатады.

Ғылымның міндеттері:

(1) фактілерді жинау, сипаттау, талдау, қорытындылау және тҥсіндіру; (2) табиғат, қоғам, ойлау және білу қозғалысы туралы заңдарды ашу;

(3) алынған білімді жҥйелендіру;

(4) қҧбылыстар мен процестердің мәнін тҥсіндіру;

(5) оқиғаларды, қҧбылыстарды және процестерді болжау;

(6) тәжірибиелік қолдану бағыттарын анықтау мен нысандарын белгілеу

Ғылымның жіктелуі

Ф. Энгельстің «Табиғит диалектикасы» еңбегінде ғылымның жіктелуі ерекше орын алған. Қозғалыстағы материяның ең тӛменінен жоғарыға дамуын байқай отырып, ол механиканы, физика, химия, биология және әлеуметтік ғылымдарды бӛлді.

Б.М. Кедровтың ғылымды жіктеуі осы принципке негізделген. Ол материя айналымының алты негізгі тҥрлерін атайды: субатомды-физикалық, химиялық, молекулярлы-физилық, геологиялық, биологиялық және әлеуметтік.

Қазіргі кезде ғылымның саласына, тҥріне және әдістеріне қарай ажыратады: Табиғат туралы- табиғи;

Қоғам туралы – гуманитарлық және әлеуметтік;

ойлай және тани білу туралы - логика, гносеология, эпистемология,

герменевтика және т.б.

Мамандықтар бойынша кандидат және доктор ғылыми атақтарын және

ғылыми дәрежелерді алу ҥшін диссертацияны қорғау жҥргізіледі. Қазақстан Республикасының Жоғарғы аттестациялық комиссиясының шешімімен мына тӛмендегі ғылым салалары белгіленген.

(1) Физика-математикалық (2) Химиялық;

(3) Биологиялық;

(4) Геологиялық;

(5) Техникалық;

(6) Ауылшаруашылық; (7) Тарихи;

(8) Экономикалық;

(9) Философиялық;

(10) Филологиялық;

(11) Географиялық;

(12) Юристік;

(13) Педагогикалық;

(14) Медициналық;

(15) Фармацептикалық;

(16) Ветеринариялық;

(17) Ӛнер; (Культурология и искусствоведение)

(18) Архитектуралық және дизайн;

(19) Психологиялық;

(20) Военные;

(21) Ҧлттық қауіпсіздік;

(22) Әлеуметтік;

(23) Саясаттық;

(24) Денешынықтыру және спорт;

(25) Мемлекеттік басқару

Аталған ғылым топтары бірнеше салаларға бӛлінеді. Биологиялық ғылым мына мамандықтарға:

03.00.01 – Радиобиология.

03.00.02 – Биофизика.

03.00.03 – Молекулярлық биология.

03.00.04 – Биохимия.

03.00.05 – Ботаника.

03.00.06 – Вирусология.

03.00.07 – Микробиология.

03.00.08 – Зоология.

03.00.09 – Иммунология.

03.00.10 – Ихтиология.

03.00.11 – Цитология, клеткаочная биология, гистология. 03.00.12 – Ӛсімдіктерфизиологиясы.

03.00.13 – Адам және жануарлар физиологиясы.

03.00.14 – Жеке даму биологиясы..

03.00.15 – Генетика.

03.00.16 – Экология.

03.00.17 – Гидробиология.

03.00.18 – Топырақтану.

03.00.19 – Криобиология.

03.00.20 – Биотехнология.

03.00.21 – Микология.

03.00.22 – Молекулярная генетика.

03.00.23 – История биологии.

Ғылыми зеттеулер

Ғылымның тҥрі және ғылымның дамуы ғылыми зерттеулер болып табылады.

Ғылыми (ғылыми-зерттеулер) – жаңа мәліметтер мен білім алуға бағытталған қызметтің тҥрі.

Ғылыми зерттеулер – жан-жақты зерттеу, оның қҧрылысы мен байланысы, сонымен қатар адамға пайдалы нәтижелерді алу және ӛндіріске енгізу. Оның нысандары материальдық жҥйе, ал заты – жҥйе қҧрамы, оның элементтерінің арақатынасы, әртҥрлі қҧрылысы, даму заңдылығы және т.б.

Ғылыми зерттеулер мына тӛмендегідей болып жіктеледі:

(1) Қаржыландыру кӛзі бойынша бюджеттік, шаруашылықшартты және қаржыланбайтын

(2) Бюджеттік зерттеулер мемлекеттік бюджет қаржыландырады.

(3) Шаруашылық шарттық зерттеулер шаруашылық шарттары бойынша тапсырыс беру ҧйымдары, орындарымен қаржыландырылады

(4) Қаржыланбайтын зерттеулер ғалымның инициативі бойынша, оқытушының жеке жоспары бойынша орындалуы мҥмкін

(5) Ғылым туралы нормативтік қҧқықтық актісі бойынша ғылыми зерттеулерді бағыттық сала бойынша фундаментальдық, қолданбалы, іздестіру және ойластыру

Фундаментальдық ғылыми зерттеулер - бҧл экспериментальдық және теориялық қызмет, адамның дамуы және функциональдық негізгі қҧрылымы заңдылықтары бойынша жаңа білім алуға, қоғам және қоршаған орта туралы. Мысалы фундаментальдық ғылыми зерттеулерге биологиялық жҥйе заңдықтары, олардың ӛзара байланысы және қоршаған ортамен байланысын жатқызуға болады

Қолданбалы ғылыми зерттеулер - қолданбаған жаңа білімді практикалық мақсатта қол жеткізуге бағытталған зерттеулер және нақты міндеттерді шешу. Мысалы, қолданбалы жҧмысты кәсіпорынның тҥрлі салаларында организмнің биогенездік заңдылықтарын технологиялық қолдану ретінде қарастыруға болады.

Ғылыми зерттеулер биотехнология саласында қарастырылған екі тҥрінің қолдануы мҥмкін, сондықтан да оларды теоретикалық-қолданбалы деп атайды.

Ізденуші ғылыми жҧмыстары, белгілі ӛзекті жҧмысты анықтауға бағытталады, ғылыми міндеттің шешімін іздестіреді.

Ойластыру зерттеулері, фундаментальды және қолданбалы нақты нәтижелерді ӛндіріске енгізуге бағытталады. Ғылыми зерттеулерді жҥргізу бойынша ҧзақ мерзімдік, қысқа және экспресс-зерттеулер болып бӛлінеді. Зерттеулердің тҥрлері мен әдістеріне қарай экспериментальды, әдістемелік, жазбаша, экспериментальды- сараптама, тарихи-биографиялық зерттеулер және аралас тҥрлерге бӛлінеді.

Теория бойынша ҧғыну теорретикалық және эмпириялық деңгейлерге бӛледі. Теориялық деңгейде жҥргізілетін зерттеулерге ҧғынудың логикалық әдісі басым болып келеді. Осы деңгейде алынған фактілер зерттеледі, логикалық тҥсінік, заң және ойлаудың басқа да тҥрлері арқылы ӛңделеді.

2-Ауру жҧқпалы емес және жҧқпалы тҥрде болады. Жҧқпалы аурулар ӛз ретіне қарай, қоздырушылары ӛсімдік тҧқымдасты (бактериялар, бациллалар, фильтрлеуші вирустар) зардапты организмдер болып табылатын індетті және жануар тҧқымдасты (бірторшалылар-қарапайымдылар, паразиттік қҧрттар-гельминттер, ӛрмекші тәріздестер және жәндіктер) паразиттерден пайда болатын инвазиялық болып бӛлінеді.

Ауру – организмнің зардапты агентке жауап беруін қалыптастыру кҥрделі реакциясы, организм мен сыртқы ортаның қарым-қатынасының бҧзылуының нәтижесінде туындайды және жануарлардың ӛнімділігі мен экономикалық маңыздылығын тӛмендетеді.

Аурудың тӛрт кезеңін ажыратады:

1) жасырын;

2) бастапқы немесе клиника алдындағы (продромальдік);

3) клиникалық айқын;

4) ақырғы.

Жасырын кезең микробтың енген кезінен бастап, аурудың алғашқы белгілері

басталғанға дейін созылады. Бҧл кезең бірнеше минуттан бастап немесе жылға созылады және зардапты микробтың әсер ететін уақытына, уыттылығына организмнің тӛзімділігіне байланысты болады. Мысалы, кҥйген кезде – бірнеше минут, тҧмауда - бірнеше сағат, туберкулезде - бірнеше ай. Бҧл кезеңнің уақыт аралығында организм ауру агентімен белсенді кҥреседі, ал қоздырушыны жойған кезде ауру білінбеуі мҥмкін.

Клиника алдындағы немесе продромальдік кезең аурудың бірінші белгілерінен бастап, оның толық клиникалық белгілері білінген кезі. Бҧл кезеңде кӛптеген ауруларға ортақ клиникалық белгілер айқындалады: дене ыстығы кӛтеріледі, жҥрек жҧмысы және тыныс алу жиілейді, тәбеті тӛмендейді, жҥйке жҥйесі бҧзылады. Зардапты қоздырғышты жойғаннан кейін организмнің қалыптасу функциялары белсенділік кӛрсетіп, жазылып кетеді. Бҧл кезеңде осы ауруға тән белгілері байқалмайды, сондықтан да диагноз қою ӛте қиын болады.

Аурудың толық клиникалық белгілері байқалған кезде осы ауруға тән негізгі клиникалық сипаттары айқындалады. (мысалы теріде дақтың болуы – тілмеде жӛтел-бронхопневмонияда, іші тоқтамай ӛту - диспепсияда). Бҧл белгілері қаншама ӛзіне тән сипатта болғанымен, аурудың ӛзіне тән сынапта болғанымен, аурудың клиникалық тҥрлері сан алуан және оның ҧзақтығы әр тҥрлі болады. Клиникалық кезеңнің ҧзақтығы қоздыратын заттарға және организмнің қорғаныс кҥштеріне де байланысты (аусыл, тілмеде – бірнеше кҥн, бруцеллез, туберкулездерде – бірнеше ай).

Аурудың ақыры жайлы болып малдың жазылуымен (толық, толық емес), немесе жайсыз болғанда ӛліммен аяқталады. Мал толық жазылғанда организмде және оның ағзаларында морфологиялық немесе функциялық орнына қайта келу жҥреді. Бірақ бҧл жағдайда организм бастапқы қалпына келмеуі де мҥмкін, организмде иммунитет пайда болады, немесе керісінше сезміталдығы кҥшейеді (аллергия). Мал толық сауықпаған кезеңде денеде әртҥрлі бҧзылған функциялар мен қҧрылымдық ақаулар қалады, олар организмнің қоры есебінен қалыптасуы мҥмкін. Кейде организмде патологиялық жағдай дамиды (бҥйректің қатаюы, миокардтың зақымдануы), бҧл кезеңде жануар жеңіл тҥрде қайталап ауырады.

Организм ӛзгерген ортаның жағдайына қалыптаса алмаған кезінде ӛліммен аяқталады. Ӛлімнің негізгі себептері:

- жҥрек жҧмысының тоқталуы (жҥректің немес бас миындағы жҥрек орталығының зақымдануы);

- тыныс алудың тоқталуы (бас миындағы тыныс алу орталығының зақымдануы).

Ӛлім бірден немесе біртіндеп болады, ал екінші жағдайды жанталасу және клиникалық ӛлім болады.

Жанталасу (агония) орталық жҥйке жҥйесінің функцияларының бҧзылуы нәтижесінде, организмнің барлық функцияларының терең зақымдануымен сипатталады. Бҧл кезде тыныс алу ҥзілген тҥрде, жҥрек қағысы бәсеңдеген тҥрде болады, дене қызуы тӛмендейді, қҧрысып қалу байқалады және несеп пен нәжістің бӛлінуі қиындайды. Бірнеше сағаттан екі кҥнге дейін созылады, клиникалық ӛлімге ауысады.

Клиникалық ӛлім тыныс алу және жҥректің соғуының тоқталуымен, клеткаларда алмасу функцияларының кенеттен тежелуімен сипатталады. Клиникалық ӛлімнің мерзімі 5-6 минут, оттегінің жетіспеушілігіне аса сезімтал жҥйке жҥйесінің (май қыртысының) жоғарғы бӛлімдерінің тірілу уақытымен анықталады. Клиникалық ӛлім – қайтарылатын процесс және организмге (жҥрекке, орталық жҥйке жҥйесіне) белгілі әсер ету арқылы тіршілік функцияларын орнына келтіруге болады. Клиникалық ӛлім биологиялыққа ауысады, біріншіден орталық жҥйке жҥйесінде, сосын басқа да ағзалар мен ҧлпаларды орнына келмейтін ӛзгерістермен сипатталады.

Ӛлімнің белгілері:

1) ӛлексе мҧздайды – бірінші кҥні сағат сайын 0,2 градусқа;

2) ӛлексенің сіресуі - ӛлгеннен соң 8-10 сағаттан кейін;

3) ӛлексе дақтары – гемолизденген қанның ҧлпаларға сіңуінің нәтижесінде;

4) ӛлексенің шіруі – бауырдағы жасыл дақтар (сероводородтың темірмен

қосылуынан) байқалады.

Ғылымның тҥрі және ғылымның дамуы ғылыми зерттеулер болып табылады.

Ғылыми (ғылыми-зерттеулер) – жаңа мәліметтер мен білім алуға бағытталған қызметтің тҥрі.

Ғылыми зерттеулер – жан-жақты зерттеу, оның қҧрылысы мен байланысы, сонымен қатар адамға пайдалы нәтижелерді алу және ӛндіріске енгізу. Оның нысандары материальдық жҥйе, ал заты – жҥйе қҧрамы, оның элементтерінің арақатынасы, әртҥрлі қҧрылысы, даму заңдылығы және т.б.

Ғылыми зерттеулер мына тӛмендегідей болып жіктеледі:

(1) Қаржыландыру кӛзі бойынша бюджеттік, шаруашылықшартты және қаржыланбайтын.

(2) Бюджеттік зерттеулер мемлекеттік бюджет қаржыландырады.

(3) Шаруашылық шарттық зерттеулер шаруашылық шарттары бойынша тапсырыс беру ҧйымдары, орындарымен қаржыландырылады

(4) Қаржыланбайтын зерттеулер ғалымның инициативі бойынша, оқытушының жеке жоспары бойынша орындалуы мҥмкін

(5) Ғылым туралы нормативтік қҧқықтық актісі бойынша ғылыми зерттеулерді бағыттық сала бойынша фундаментальдық, қолданбалы, іздестіру және ойластыру

Фундаментальдық ғылыми зерттеулер - бҧл экспериментальдық және теориялық қызмет, адамның дамуы және функциональдық негізгі қҧрылымы заңдылықтары бойынша жаңа білім алуға, қоғам және қоршаған орта туралы. Мысалы фундаментальдық ғылыми зерттеулерге биологиялық жҥйе заңдықтары, олардың ӛзара байланысы және қоршаған ортамен байланысын жатқызуға болады

Қолданбалы ғылыми зерттеулер - қолданбаған жаңа білімді практикалық мақсатта қол жеткізуге бағытталған зерттеулер және нақты міндеттерді шешу. Мысалы, қолданбалы жҧмысты кәсіпорынның тҥрлі салаларында организмнің биогенездік заңдылықтарын технологиялық қолдану ретінде қарастыруға болады.

Ғылыми зерттеулер биотехнология саласында қарастырылған екі тҥрінің қолдануы мҥмкін, сондықтан да оларды теоретикалық-қолданбалы деп атайды.

Ізденуші ғылыми жҧмыстары, белгілі ӛзекті жҧмысты анықтауға бағытталады, ғылыми міндеттің шешімін іздестіреді.

Ойластыру зерттеулері, фундаментальды және қолданбалы нақты нәтижелерді ӛндіріске енгізуге бағытталады. Ғылыми зерттеулерді жҥргізу бойынша ҧзақ мерзімдік, қысқа және экспресс-зерттеулер болып бӛлінеді. Зерттеулердің тҥрлері мен әдістеріне қарай экспериментальды, әдістемелік, жазбаша, экспериментальды- сараптама, тарихи-биографиялық зерттеулер және аралас тҥрлерге бӛлінеді.

Теория бойынша ҧғыну теорретикалық және эмпириялық деңгейлерге бӛледі. Теориялық деңгейде жҥргізілетін зерттеулерге ҧғынудың логикалық әдісі басым болып келеді. Осы деңгейде алынған фактілер зерттеледі, логикалық тҥсінік, заң және ойлаудың басқа да тҥрлері арқылы ӛңделеді. Ғылыми жҧмыстардың кезеңдері Ғылыми зерттеулердің тҥрлері

Ғылыми зерттеулердің табыстылығы ҥшін, ол белгілі бір жҥйеде дҧрыс ҧйымдастырылуы, жоспарлануы және орындалуы керек. Бҧл жоспарлар мен іс-әрекеттердің реті ғылыми зерттеулердің тҥріне, нысанасына және мақсаттарына байланысты.

Мәселен, зерттеулер техникалық тақырыптар бойынша жҥзеге асырылса, онда алдын-ала жоспардың негізгі қҧжаты - техникалық-экономикалық негіздемесі әзірленді, содан кейін теориялық және эксперименттік зерттеулер жҥргізіледі, ғылыми-техникалық есеп дайындалып, жҧмыс нәтижесі ӛндіріске енгізіледі.

Қолданбалы ғылыми-зерттеу жҧмыстары алты кезеңдермен ерекшеленеді: (1)Тақырыпты анықтау:

- зерттеулерді орындау бойынша жалпы мәселелермен танысу;

- әдебиеттермен алдын ала танысу және маңызды бағыттарды жіктеу;

- зерттеудің қысқаша (алдын ала) жоспарын (жоба, нобай) қҧрастыру;

- ғылыми-техникалық тапсырмаларды ойластыру;

- ғылыми-зерттеулердің тізбелік жоспарын қҧрастыру,

- кҥтілетін нәтижелерді сипаттайтын тҧжырымдамаларды қҧрастыру;

- кҥтілетін нәтижелерді алдын ала бағалау.

(2) Зерттеулердің мақсаты мен міндеттерін айқындау:

- шет елдік және отандық әдебиеттердің библиографиялық тізімін анықтау

және қҧрастыру;

- профилге сәйкес тҥрлі мекемелердің ғылыми-техникалық есептерін зерттеу;

- әдеби кӛздер бойынша аннотация қҧрастыру;

- тақырып бойынша реферат қҧрастыру;

- сараптама, салыстырмалы тҥрде, ақпаратты сынау;

- қортындылау, сынау, қарастырылған сҧрақтар бойынша ӛз ойын қҧрастыру;

- шолу ақпараттары бойынша әдістемелік қортындыларды қҧрастыру,

- зерттеудің мақсаты мен міндеттерін анықтау. (3) Моделелдеу:

- зерттелетін нысанның негізгі сапалық жағдайын анықтайтын ҥрдістер мен

қҧбылыстардың физикалық табиғатын анықтау;

- алдын ала (ізденістік) тәжірибиені орындау;

- гипотезаны қҧрастыру, физикалық моделді таңдау және тҥсіндіру;

- сараптама нәтижелерін (математикалық) алу;

- алынған заңдылықтарды қағидалық сараптау. (4)Тәжірибиелік (эксперименттік) зерттеулер:

- тәжірибиенің мақсаты мен міндеттерін ойластыру;

- тәжірибиені жоспарлау;

- зерттеу бағдарламасының әдістерін ойластыру;

- ӛлшем заттарын таңдау;

- тәжірибиені жҥргізуге арналған қҧралдар, мҥсінін, аппараттар, стендтарды

және тәжірибиенің басқа да заттарын қҧрастыру;

- ӛлшем әдістерін дәлелдеу;

- тәжірибиені зертхана, зауыт, ферма, фирмаларда жҥргізу;

- ӛлшем нәтижелерін ӛңдеу.

(5) Ғылыми зерттеулердің нәтижелерін рәсімдеу және сараптау:

- теориялық-тәжірибиелік зерттеулерді жалпы сараптау,

- тәжірибиені теориямен салыстыру,

- теория моделін анықтау;

- зерттеудің мақсатына жеткенге дейін қосымша тәжірибиені қайталанып жҥргізу;,

- алдын ала жасалған тҧжырымдаманы анықтау- жҥргізілген зерттеулер нәтижелері;

- ғылыми және ӛндірістік қортындыларды қҧрастыру;

- ғылыми-техникалық есепті салыстыру;

- рецензия беру;

- баяндама қҧрастыру;

- қолжазбанытҥзеу.

(6) Нәтижелерді енгізу және экономикалық тиімділігін анықтау:

- Зерттеу нәтижелерін ӛндіріске енгізу; - экономикалық тиімділігін анықтау.

Осыдан кейін тәжірибиелік-технологиялық немесе тәжірибиелік- конструкторлық ойластыру, оларға жататындар:

а) ойластыру (разработка) мақсаты мен міндеттерін анықтау;

б) әдебиеттерді оқу, зерттеулер жүргізу (қажет болған кезде) және техникалық жобаларға тәжірибиелік үлгілерді дайындау;

в) техникалық жобалау:

- техникалық жобаның варианттарын ойластыру;

- есептеу;

- сызбалардықҧрастыру;

- техникалық жобаны келісу және ойластыру;

- жобанытехникалық-экономикалықдәлелдеу.

г) жұмыс жобасы – жҧмыс жобасын барлық қосымшаларымен ойластыру. д) тәжірибиелік үлгіні дайындау:

- техникалық қҧжаттарды сараптау және бақылау;

- технологиялық ҥрдістерді жобалау;

- жҧмысты ҧйымдастыру жобасын қҧрастыру;

- апробация және ҥлгілерін реттеу;

- стендтік және ӛндірісте сынау.

ж) тәжірибиелік үлгіні ӛңдеу:

- ӛндірістік сынау жҧмыстарын тҧжырымдап, сараптау.

з) мемлекеттік сынау( испытания) – мемлекеттік сынау жҧмысын жҥргізу ҥшін арнайы комиссияға ҥлгілерді беру.

Ғылыми-зерттеу жҧмыстары бойынша, оның бағытын, проблемаларын және тақырыбын ажыратады.

5-Патогенез – аурудың берілу механизмі, тҥрі және дамуы мен ӛту сатылары туралы ілім.

Аурудың даму жолы тек қана алғашқы себептерімен, кҥштерімен ғана емес, сонымен қатар организмнің ӛзіне де байланысты. Аурудың даму сатысында зат алмасу процестерінің қызметін реттейтін жоғарғы жҥйке жҥйесініңі атқаратын маңызы зор. Жануарлардың жасы да едәуір маңызды, әлсіреген, қартайған және жас малдар қатты ауырады. Сонымен қатар жоғарғы ӛнімді және асыл тҧқымды жануарлар ӛте.сезімтал келеді.

Аурудың агенттері организмге қан тамырлары, ҧлпалар және жҥйке талшықтары арқылы тарайды. Улы заттардың тҥзілуінен немесе ағза функциясының бҧзылуының салдарынан зақымданған бӛлік бҥкіл организмге әсерін тигізеді.

Организмде зардапты қоздырғыштардың әсерінен қызметі бҧзылған функцияларды қалпына келтіретін қорғаныс – бейімделу механизмдерінің қатары бар. Функцияларды қалпына келтірудің маңызды факторларының бірі – организмдегі қордың болуы. Қалыпты жағдайда жҥрек еттерінің 17-20% қуаты, ӛкпенің сыртқы тынысы 20-25%, бауырдың функция атқаратын элементтері 12-15%, қанның гемоглобині 50-60% мӛлшерде ғана пайдаланылады.

Зардапты қоздырғышпен организмнің қатынасуында, оның жеке реактивтілігі ӛте маңызды. Яғни, бір тҥрлі қоздырғыштың әсерінен барлығында бірдей ауру пайда болмайды, тек реакцияның тҥрлі варианттары туындайды. Мысалы, ауруға бірдей емес бейімділігі, улы заттарға әртҥрлі сезімталдығы, аштыққа, физикалық факторларға, ауыр жҧмыстарға және т.б. тӛзімді

Этиология – аурудың туындауының жағдайы мен себебі туралы ілім. Ішкі туа

және жҥре пайда болатын, және сыртқы қоршаған ортаның әсерінен болатын себептерін ажыратады.

Аурудың сыртқы себептері – олар механикалық, физикалық, химиялық және биологиялық агенттер.

Механикалық факторлар тҥрі - әсер етуі және жарақатқа әсерлі кҥші жағынан әртҥрлі болады.

Физикалық факторларға – жылы, суықтың, жарық сәулесінің, электрдің, атмосфералық қысымның әсерлері жатады. Жергілікті жылу кҥйдіруі мҥмкін, ол қызарған дәрежесіне және кҥлдіреп кӛмірленуіне байланысты болады. Жалпы жылуда ыстық ӛтіп дене қызуы кӛтеріледі, қан тамырының соғуы және тыныс алу жиілейді, кейде ӛліммен аяқталады. Суықтың жергілікті әсерінен ҥсиді, қатып қалған ҧлпаларды еріткенде олар ӛледі. Суықтың жалпы әсерінен алмасу процестерінің, жҥректің соғуы мен тыныс алуы баяулайды, ӛлімге соқтыруы мҥмкін. Суықтанудың зардабының бірі – тҧмаулату аурулары. Энергия сәулесі ҧлпаларды ионизациялайды, соның әсерінен тізбекті реакцияларға әкеліп соғуы және алмасу процестерінің бҧзылуы салдарынан ӛлімге тірейді немесе сәулелік ауруға ҧшырайды. Токтың әсерінен кҥйеді, егерде жҥрек арқылы ӛткен болса, онда оның тоқтауы мҥмкін. Қысымның тӛмендеуі кӛмір қышқылының және оттегінің жетіспеушілігіне – тау ауруына душар етеді. Қысымның кӛтерілуінен қан газға толып кетеді және қысымды қалпына тҥсірген кезде газдардың шығуы қан тамырларын бекітіп тастауы мҥмкін – кессон ауруына шалдығады.

Химиялық факторларға – улардың әсерлері жатады: неорганикалыққа – қышқылдар, сілтілер, ауыр металдардың тҧздары; органикалыққа – ішімдіктер, шіру және ашу ӛнімдері, улы ӛсімдіктер. Химиялық заттар денатурациялайды, клеткалардың қҧрылымын, алмасу процестерін бҧзады, бӛліп шығару, ас қорыту, тыныс алу, жҥйке жҥйелерінің функцияларын бӛліп тастайды.

Биологиялық факторларға тірі организмдер жатады: зардапты микробтар, вирустар, саңырауқҧлақтар, протозоолар, қҧрттар, жәндіктер, кенелер.