Ғылыми журнал 1996 жылдың қарашасынан бастап екі айда бір рет шығады
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010
жүктеу/скачать 5,22 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Жапбарова Г.А. Синтаксистік норманы игерту арқылы тілдесім
- А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Ү.И.МЕЛДЕБЕКОВА
- ҚАЗАҚ МУЗЫКА ӨНЕРІНІҢ АЛҒАШҚЫ ТУЫНДЫЛАРЫ
- А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Мелдебекова Ү.И. Қ азақ музыка өнерінің алғашқы туындылары
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Жапбарова Г.А. Синтаксистік норманы игерту арқылы тілдесім мәдениетін дамыта оқытудың...
306
жүйелі, теориялық материалдарды бір-бірімен салыстыру, ерекшеліктерін ажырата білу, өткен материалдарды есіне түсіру мақсатына орай ойластыра жүргізіледі. Бұл жаттығудың мақсаты – оқушыларға морфологиялық материалдардың стильдік қолданылу ерекшелігін меңгерту. Мысалы, зат есімді 5-сыныпта оқыту кезіңде зат есім сөздер мен тұлғалардың мағыналық реңдері мен стильдік қолданылуы туралы білім мен дағды беру көзделеді. Осыларды орыңдатгыру арқылы зат есім сөздер мен тұлғалардың функционалдық стильдер бойынша тілдік құралдарындағы қолдану ерекшеліктерін игерту мақсат етіледі. Ол үшін мына сияқты жаттығулар жүргізіледі: Берілген мәтіндегі зат есімді анықтату. Оны келесі зат есім сөзбен салыстыру. Бұл зат есім сөздер қай стильдерде жиі қолданылатындығын анықтату. Мысалы: шағын көл-көлшік; кішкентай үй- үйшік; кішкентай нан-күлше т.б. Жауаптың үлгісі былай болуы тиіс. Зат есімдер: көл, үй, нан. Олар қосымша жалғанған зат есім сөздерге қарағанда нақтылау мағынаға ие болса,
ерекшеліктерін де анықтайды (бұл жерде көлеміне байланысты). Бұлар кітаби-жазба стильдерде сирек, ауызекі сөйлеу тілі мен көркем әдебиет стилінде жиі қолданылады. Сөйлей білу үшін қандай грамматикалық материалдарға басты назар аудару қажеттігін белгілегеннен кейін, грамматикалық материалдардың арасынан оқыту әрекетіне тиімді, сөйлеуге тікелей қатысы бар негізгілерін тандап алу мәселесі келіп шығады. Тілде орын алған барлық грамматикалық ережелерді шектеп, соның ішінен тілдік қарым-қатынасқа керектісін сұрыптай білу – сапалы оқыту үшін қажетті шарт. Сөйлеуді үйретуге қажет мұндай материалдарды дұрыс іріктеп оқыту кезінде грамматикалық минимумды анықтауды талап етеді. Тілді үйретуге қатысты грамматикалық минимумды дұрыс таңдау үшін, сұрыптаудың басты өлшемдерін белгілеп алу керек. Мұндай өлшемдер, біздің пікірімізше, төмендегідей болғаны жөн: -
сұрыпталған материалдар қазақ тілінің типологиялық табиғатын аңғаратын грамматикалық көрсеткіштерден болуы керек. Сөйлеу үшін тілдің ішкі құрылысын, оның заңдылығын меңгеру – қажетті шарт; -
қазақ тілінің өзіне ғана тән айрықша белгілерін танытатын грамматикалық категориялар мен нұсқалар іріктеліп, жеке топталғаны үұымды; -
сұрыпталған грамматикалық материалдар тілдік қарым-қатынаста жиі қолданылатын грамматикалық нұсқалар мен категориялар болуы тиіс; -
жұмсалып, тілдік категориялардың көбіне тән болуы қажет. Яғни оның белсенділік қызметі ескеріледі.
Баланың грамматикалық икемділіктері мен дағдыларын грамматикалық А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Жапбарова Г.А. Синтаксистік норманы игерту арқылы тілдесім мәдениетін дамыта оқытудың...
307
ұғымдар бойынша қалыптастырады. Ал ұғымдарды түсініп меңгеруге байланысты мынадай екі түрлі ерекшелік бар. Оның бірі – нәрселердің негізгі, мәнді қасиеттерін екінші дәрежедегі тұрақсыз белгілерінен ажыратын, сол нәрсенің өзіне тән барлық мәнін түсіну. Екінші ерекшелік – сол меңгерген ұғымдарды оқу міндеттерін шешуге, грамматикалық ұғымды тәжірибеде қажетті жерінде дұрыс қолдана білу. Оқушылар үшін меңгерілген ұғымдарды тәжірибеде, мысалы, жазбаша сөйлеуде қолдана білу оңай емес. Мұндай қиыншылық – грамматикалық ере- желер мен анықтамалардың оқушыларға саяз түсіндіріліп, олардың санасына сіңіре алмау салдарынан туындайтын оқыту әдісіндегі кемшілік. Оқыту әдісіндегі мұндай кемшілік оқушылардың меңгеруге тиісті материалдарын жаттығу, өз тәжірибесінде қолдана білу икемділіктері мен дағдыларынан туындайды. Мысалы, жалғаулық -ма, -па, -мен- ді шылаулық -ма, -па, -мен- мен шатастырып, оларды мәтінде дұрыс жазу емлесінен қиналады. Осы ретте оқушылар қажетті ережелерді жаттап алып, ауызша айтып бергендерімен, оларды нақты міндеттерді шешуге келгенде, тиісті орындарына қолдана алмайды. Оқу үдерісінде осындай олқылықтарды болдырмай, оқушылардың сөйлеу әрекетін дамыту үшін ой икемділігіне ерекше мән беріледі. Ой икемділігі дегеніміз оқушылардың әртүрлі сөйлеу міндеттерін шешу үшін грамматикалық білімдерді тиісті жерінде дұрыс қолдана білуі. Ой икемділігі адамдардың ақыл-ой сапаларындағы зеректік, тапқырлық, шеберлікпен байланысты. Бұл жаттығуда қалыптасады. Олай болса, грамматикалық икемділік пен дағды сөйлеу әрекеті бойынша дамытылып, грамматикалық ұғымдарды өз тәжірибесінде ұғымды қалыптастыру қолдана білуге жаттықтыру арқылы жүргізіледі. Грамматикалық материалды әдістемелік тұрғыдан ұйымдастырудың келесі тәсілі – жекелеген құбылыстарды біріктіріп, ереже түрінде қорытындылау. Ереже, анықтаманы түсіну арқылы баланың ойлау әрекетін дамыту үшін ой қорыту, жалпылау, нақтылау, оқушыларды дәлелдеуге үйрету мақсат етіледі. Мәселен, Д.Рахымбек:"Оқушыларды ой қорытулар жасау мен дұрыс қорытынды шығаруға үйрету-мектептегі барлық пәндерді оқытудағы басты педагогикалық мәселенің бірі", – деген пікір білдіреді [4]. Демек, грамматикалық ереже, анықтама шығару тіл білімінің теориялық жағын меңгеруде маңызы ерекше. Себебі қазақ тілінен жаңа білімдерді алу мен оларды игеру барысының әрбір сабақ сайын ой қорытулар жасау және ой қорытындысын шығарып отыруға тура келеді. Баланың тілін дамытуда осы логикалық ой қорытындыларын жасау дағдылары, оны тілдік құралдар арқылы бере білу икемділігіне ерекше назар аударылады. Сондықтан грамматикалық материалды ереже түрінде қорытындылау барысында баланың
мынадай логикалық ойлауын дамытудың міндеттері қойылады: ұғымның А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Жапбарова Г.А. Синтаксистік норманы игерту арқылы тілдесім мәдениетін дамыта оқытудың...
308
анықтамасын тұжырымдай білуге; ой қорытудың мағынасы мен мазмұнын анықтауға; ереже, анықтамаларды талдауға; анық-тама, ережелерді дәлелдеудің жалпылығын түсінуге; грамматика, тіпті қазақ тіл білімі пәнін құрудың мазмұнды-аксиомалық әдісінің мәнін түсінуге саяды. Олай болса, баланың ойын, тілін дамытудың басты әдісі – мазмұнды аксиомалық әдіс. Оның мәні, оқушылардың аксиомалық формада ой-лауының мазмұны: анықтаманың қажет екенін түсіну; оқытылатын грамматикалық ұғымның елеулі белгілерін ажырата білу, оның ұғымдар жүйесіндегі алатын орын айқындай алу; дедуктивтік ой қорытудың қажеттігі мен мәнін түсіну, әр-түрлі әдістерді пайдаланып дәлелдей алу; сөйлемдерді құрылымдық ерекшеліктеріне орай құрастыра білу; теорияны мазмұнды аксиомалық негізде құрудың мәнін түсіну. Морфологиялық материалдарды оқыту арқылы тіл дамытуда негізінде мына төмендегідей жаттығулар ұйымдастырылады: Біріншіден, сөздің морфологиялық құрылымдық ерекшеліктері туралы білім мен дағды беруге байланысты жаттығудың аналитикалық түрін жүргіземіз. Аналитикалық жаттығу морфологиялық тақырып бойынша берілген теори-ялық білімді тәжірибесінде қолдана білу дағдысын арттырады. Сөйлемде сөздерді орынды қолдана білу үшін ең алдымен сөздің беретін мағынасы мен грамматикалық мағынасы әрдайым бірлікте қарастырылуы тиіс. Мысалы: мәтіндегі нысан болатын сөздердің синонимдерін таптыру, оның мағынасын, мәнін ажыраттыру; берілген мәтіннен нысан сөздердің антонимдік қатарын жасап, көшірту; мәтіндегі нысан сөздерді тіркескен сөздермен көшірту, ол тіркестерді келтіріп, басқа сөйлемдер құрату; берілген мәтінді оқытын, мазмұнын әңгімелету; берілген сөздерге мағыналық жағынан үйлесетін сөздерді тіркестіріп, сөйлем кұрату; берілген сөздерді құрамына қарай талдап, сөз тіркесі мен сөйлем құрату. Екіншіден, синтетикалық жаттығулар- сөйлеуде лексикалық синонимдер мен грамматикалық (морфологиялық және синтаксистік) синонимдерді орынды қолдана білу дағдыларын қалыптастыру мақсатында жүргізіледі. Мысалы: мәтінге жоспар жасату, кейбір сөйлемдегі сөздерді синониммен ауыстыру; берілген тірек сөздер бойынша сөйлем құрату; мәтін дегі сөздерді басқа тұлғалардағы сөз немесе тіркестермен ауыстырту; берілген сөздердің ұғымын беретін тұрақты сөз тіркестерін таптырту (ұрлық жасама – біреудің ала жібін аттама) т.б. Үшіншіден, аналитикалық-синтетикалық жаттығулар грамматикалық білімге байланысты сөйлемдерді қайта құрастыру, мәтіндерді қайта жетілдіріп жаздырту, сөйлеуіндегі, мәтіндегі кемшілік, қателерді аңғарту, таба білу, жөндеу дағдыларын қалыптастыру. Мысалы: 1) Сөйлемдегі стильдік қатені түзеттіру; 2) Мәтіннің стилін анықтату, т.б. Морфологиялық жатгығулар оқушы тілінің синтаксистік құрылымын дамыту бағытында да жүргізіледі. Бұл жұмыстардың мақсаты – морфологиялық білімді пайдалану арқылы сөз тіркесін жасау мен сөйлем құрастыра білу А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Жапбарова Г.А. Синтаксистік норманы игерту арқылы тілдесім мәдениетін дамыта оқытудың...
309
дағдысын жаттықтыру. Мысалы, етістікті тіркес, есімді тіркестер жасату, әр септіктің жалғауларына орай сөз тіркесін құрату, сол сөз тіркестері бойынша сөйлем құрату т.б. Жаттығудың тағы бір түрінің мақсаты – морфологияны синтаксиспен байланыстыру арқылы сөйлем құрап, өз ойын машықтандыру, дұрыс баяндауға жаттықтыру. Оны белгілі тақырып бойынша да жүргізуге болады. Мысалы, "Біздің еліміз" деген тақырып бойынша сұрақ қоя отырып, бір- бірімен байланысты сөйлемдер құрастыру арқылы ойын ауызша, жазбаша баяндату, әңгімелету. Қорыта келгенде, қатысымдық тұрғыдан грамматикалық материалдарды оқыту барысыңда оқушылардың мынадай икемділіктері мен дағдылары қалыптастырылады: -
және лексикалық мағына, оның жасалуы, сөздерді сөйлемде байланыстыра білу т.б. -
-
тілдің грамматикаға қатысты
негіздемесін, грамматикалық анықтағышты жасай білу (ережелер жиынтығы); -
грамматикалық негізді қалыптастыру және оны тәжірибеде іске асыру; -
ереже анықтаманы сөйлеуде пайдалана білу. Сонымен, тіл үйрету кезінде грамматикалық материалдар жеке дара бөлінбей, сөздің формасымен, мағынасымен, қолданысымен қатар оқытылғанда ғана пайдалы болады. Ол үшін арнайы сұрыпталған грамматикалық минимум топтастырылады. Грамматикалық материалдарды оқыту барысында өткізілетін мынадай жұмыс түрлері тиімді болып есептеледі: а) қатысымдық мақсатта грамматикалық материалдарды дайындау және оқытуды жүйелі түрде ұйымдастыру; б) грамматиканы мәтін көлеміне шығарып, сөйлеудің нәтижелі болуы. Бұл жұмыстардың өзі іштей сала-салаға жіктеліп, әртүрлі әдіс-тәсілдерге, амал-құралдарға бөлінеді. Мәселен, материалдарды ұйымдастыру, үлгі ретінде тіркестер мен сөздерді, сөйлемдерді беру немесе мәтіндегі дайын сөйлемдерді үйрету түрінде өтілсе; материалдарды түсіндіру индуктивтік немесе дедуктивтік тәсіл арқылы жүргізілуі мүмкін. Сол сияқты жаттығудың түрлері жеке тұлғаларға қатысты жаттығулар, кешенді жаттығулар, сөзбен жаттығу, тіркеспен жаттығу, сөйлеммен жаттығу, мәтінмен жаттығу т.б. болып түрлендіре жүргізіледі. Оқушыларға грамматикалық тілдік құралдар мен олардың әдеби тілдік нормасы білім, білік, дағды игертілгеннен кейін, ол туралы икемділік пен дағдыларын сөйлеу мәдениетіне орай өз тәжірибесінде қолдана білуге жаттықтырылады. Мысалы, А.Лыков былай жазады: «Норма как общественное установление не столь императивна, как ее кодификация,
310
которая соотношение понятий «правильно-неправильно», «можно- нельзя»доводит до категоричности административного решения или правового закона. Таким образом, норма ограничивается указанием – со слабой степенью императивности – на то, «как принято говорить, как следует говорить». Норма, следовательно, рождается на узусе – обычае употребления» [5.73]. Тұжырымдағанда, норма сөйлеу әрекетінде тілдік құралдардың «дұрыс, дұрыс емес» қолдану жағын реттесе, ал сөйлеу мәдениеті бұл категорияларды одан әрі дамытып, қатысымдық әрекеттің орынды, дәл қолдану бойынша сапалық қасиетіне ұластырылады. ӘДЕБИЕТТЕР
1.
Жарықбаев Қ. Оқушылардың сөйлеу мәдениетін дамыту жайында //Қазақстан мектебі, 1981, №2.
2.
3.
4.
5.
стандарттары. Жалпы орта білім. –Алматы: РОНД, 2002, -360 бет. 6.
Жапбаров А. Қазақ тілі стилистикасын оқыту методикасының негіздері. –Алматы: Қазақ университеті, 1991, 160 бет. 7.
№11.
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Ү.И.МЕЛДЕБЕКОВА 311
педагогика ғылымдарының кандидаты, А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің аға оқытушысы
В данной статье автор разносторонне рассматривает некоторые особенности музыкального наследия казахского народа, основанного на национальные традиции. The author considers some peculiarities of music heritage of Kazakh people extensively based on national traditions.
Халқымыздың бала дүниеге келген күннен бастап өмірінің әрбір маңызды кезеңінен әнмен әрлеп, күймен көмкеріп, көңіл көтеру, болып жатқан оқиғаны ерекше мәнді ету әдетке айналған. Шілдехана, тұсаукесер, атқа мінгізу, сүндетке отырғызу, қыздардың құлағына алғашқы сырғасын тағу, болашақ қалыңдыққа құда түсіп, сырға салу, келін түсіру, қыз айттыру, ұлыстың ұлы күні, Ораза айт, Құрбан айт секілді мейрамдардың барлығы да музыкасыз болмаған. Бұл мерекелердегі музыканың әлеуметтік мәні халықтың көңілін көтеру, қуанышты думанға айналдыру, сонымен қатар балалар мен жастарды тәрбиелеу, мысалы, әрбір әнмен әрленген жыр, терме сөзбен астарласып, адамның есінде сақталуына да септігін тигізеді. Жалаң сөзден гөрі әнмен қоса айтылған өлең сөз көңілге орнығып, көкейге қонымды келетінін халық жақсы аңғарған. Музыка өнерінің адамның сезім әлеміне әсерін ежелгі дәуірде-ақ халық жақсы біліп, оны тұрмыста пайдаланған. Музыканың алғашқы туындысы сөзді дыбыстаудағы әуезділік болса, оны бір сәт ұзағырақ уақыт аралығында дыбыстап соза түскенде әуен пайда болады. Сөз бен әуеннің осы түйіскен тұсын алдымен малды шақырғанда, мысалы, сиырды аухаулағанда, түйені көс-көстегенде, жылқыны құру-құрулағанда, қойды түшәйттеген де. Ал табиғат қойнауында адасқан екі адам бірін-бірі шақырғанда айқайлап қатты дыбыстаған. Бұларды музыкалық дыбыстардың алғашқы элементтері деуге болады. Музыкалық дыбыстардың әлеуметтік мәнін ашатын бесік жырдың, санамақ, «Бас бармақ, балаң үйрек». «Бақа, бақа, бақ, бақ» секілді басқа да ойын өлеңдері – дүние есігін ашқан жас баланы әлеуметтендірудің басты құралдарының бірі. Осы қысқа да әуезді үндерді айта отырып, анасы баланы өзінің дене мүшелерімен таныстырса, тағы бір жақтан, оның әуені құлағына дыбыстардың айтылуын сөз құрамын есту арқылы пайымдауға баулиды. Балаларды алғаш жәндіктермен таныстырғанда айтылатын «Бақа, бақа, бақ, бақ» өлеңінің әуені де созылыңқы, ұғынықты. Осы және басқа да балаларға арналған өлеңдерді ертеде ешкім әдейілеп жаттамаған, ол бала кезден естіп, тыңдап өскендіктен өзінен-өзі құлаққа «сіңіп» қалатын. Мұның әлеуметтік мәні, алдымен, бала ана тілінің дыбысталуы және туған халық әуендерінің алғашқы әуезділігімен таныса бастайды. Осыдан барып баланың
312
«Жүрек түбінде» алдымен ата-анасына, әлгі әуендерді айтып отырған туысқандарына сүйіспеншілік пайда болады. Өсе келе бұл сәби кезінде естігендерінің үстіне ойын үлгілерінің әуені мен сөздері қосылады. Осындай ойын өлеңдері «Ақ терек, көк терек», «Ақ сандық, көк сандық» сияқты балалар есейгенде, мысалы, 8-9 жасқа келгеннен бастап ойнағанда айтатын өлеңдер. Халқымыз ғасырлар бойы рулық, туысқандық, отбасылық қауымдастық түрінде өмір кешкен. Бұл ойындар сол кезде балалар арасында туысқандық байланысты нығайту, өзара қамқорлық, бір істі орындауда ұжымдасу, бірлесіп өзара көмектесу, тұтастыру секілді міндеттерді атқарған. Өйткені ойын кезінде балалар өлеңнің әуенін барлығы бірге үндесіп айтады, бірін-бірі қолынан ұстап келе жатқан қарсы жақтың өкіліне тосқауылды мықтап қоюға әрекеттенеді. Әлгі ойын балалары есейіп бойжеткенде, бозбала жасына қадам басқанда бұл өлеңдер ғашықтық әндеріне, терме, толғаулар, жыр, дастан, қиссалар мен домбыра және қобыз күйлеріне ауысады. Музыкалық дыбыстарды адамның жан дүниесіндегі құбылыстарды білдірудің бір түрі деуге болады. Мысалы, ұзатылып бара жатқан қыз айтатын «Сыңсу» кеше ғана еркелеп, ата-анасының төрінде отырған қыздың жат жұртқа кетіп бара жатқандағы көңіліндегі мұңды білдіреді. Ол сөзбен қосылғанда ерекше мағыналы. Қазақтар ұрпақ тазалығы үшін қыздарын өздерімен қан араласы болмаған, туысқандық байланысы, сүйекшатысы жоқ, жат елге ұзатқан. Ол кезде бір елден екіншісіне бару үшін айлап жүру керек еді. Ұзатылған қыз ұзақ жылдар елін, ағайын-туысын бір көруге зар өмір кешкен. Олар сыңсуда барған жеріндегі хал-жағдайының қалай боларын білмегені себепті мұңын шағады. Қыз ұзату тойы, одан ары қарай «Жар-жар», оған қарсы айтылатын «Ау- жар» өлеңдерімен жалғасады. Онда ұзатылып бара жатқан қыздың мұңын сейілтіп, тойды ойын-сауықпен көмкеру, халықтың көңілін көтеру көзделеді. Сол себепті «Жар-жар» мен «Ау-жар» қалжың аралас, қайым айтыс сипатына ие. Бұл туралы «Жар-жардың» тәрбиелік мәні – қалыңдық құдай жазған шын жұрты, ұзатылып барған жері екендігін санасына сіңіре беру» делінген «Қазақтың тәлімдік ойлары антологиясында» [1]. Ұзатылып бара жатқан қыз ол жерде ешкімді танымайды, тіпті өз күйеуін де әрең ғана біледі. Сондықтан әуезді де әуенді «Жар-жар» мен «Ау-жар» оның санасына «ол жақта да ата-енең, ағайын-туысың бар» дегенді орнықтырып, қысқа уақыт аралығында әлеуметтенуіне, басқаша айтқанда, оларды жатсынбай араласып кетуіне, туысқандық қарым-қатынас орнатуына алғышарт болады. Немесе әлеуметтік ортаға бейімделуіне ыңғайланады. Қыз ұзатып, келін түсіру сәніне келтіретін тағы бір өлең – «Беташар». Мұнда жас келінге тәлім боларлық көптеген ақыл-кеңестер айтылады.
жүктеу/скачать 5,22 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|