Ғылыми журнал 1996 жылдың қарашасынан бастап екі айда бір рет шығады
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010
жүктеу/скачать 5,22 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- «МАТЕРИАЛТАНУ» ПӘНІ БОЙЫНША ОҚУ МАТЕРИАЛДАРЫНЫҢ МАЗМҰНЫ МЕН ҚҰРЫЛЫМДАРЫ
- А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Сыздықова Б.О. «Материалтану» пәні бойынша оқу материалдарының
- Болаттардың таптастырылуы
- «Материалтану» пәні бойынша оқу материалдарының мазмұны мен құрылымдары
- Өндіру тәсілдері бойынша көміртекті болат легірленген болат
- Көміртекті аспап болаттарының қаттылығы мен қолданылуы
- А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2, 2010 Сыздықова Б.О. «Материалтану» пәні бойынша оқу материалдарының
- А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Л.Ш.АРИПБАЕВА
- ВЛИЯНИЕ МУЗЫКИ НА УЧЕБНЫЙ ПРОЦЕСС И МУЗЫКАЛЬНО- ЭСТЕТИЧЕСКОЕ ВОСПИТАНИЕ СТУДЕНТОВ
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Жұмадуллаева А.А. Этномәдени құндылықтар негізінде жастардың отбасылық мәдениетін...
292
болады. Бұл 73 баптан тұратын құқықтық құжатта қаралған отбасы және ата- ана мен бала тәрбиесіне қатысты ережелер хақында зерделенген [5.70]. Байқап отырсақ, бізге таныс әдет-ғұрып, салт-дәстүрлердің бәрі осындай заңның аясында жасалған сыңайлы. Себебі: VIII-ІХ ғасырда келген мұсылмандықты толық мойындаған халқымыз, кейбір отбасы мен некеге қатысты мәселелерге шариғат заңынан да қаталырақ тәртіпке жүгінгенді жөн санайды. Мысалы: жеті атаға дейін қыз алыспау, қан араластырмау. Сондықтан да халқымызда жеті ата хақында білу қажетті деп танылып, шежіре тарату маңыздылығы осыны негізге алады. Халықтың некеге мән беруінің ең басты себептері: 1. Ұрпақтың қан тазалығын сақтау; 2. Ұрпақ жалғастырудағы тектіліктің бұзылмауы; 3. Туыстық пен жақындыққа салқындық түспеуі; 4. Сәбидің жетім болмауы; 5. Некесіздіктен тыйылу, яғни тексіз баланың туылмауы; 6. Жер мен мүлікті сақтау үшін; 7. Руаралық, еларалық бітімгершілік пен келісім үшін. Осындай өз ұрпағынан бастап тұтас ұлттың сабақтастықпен дамуын мақсат етіп, тазалық пен тектілікті құндылық деңгейіне көтере білген данышпан бабаларымыз салып берген жолмен кешегі Қазан төңкерісіне дейін бұлжытпай дала заңын сақтап келуі халқымыздың белгілі тәртіп пен ұстаным-қағидалар алдында бас иіп, бағына білгендігінің куәсі.
ӘДЕБИЕТТЕР 1.
Өсерұлы Н. Қазақтың үкім-кесімдері. – Алматы: Ана тілі, 1994. 104 б. 2.
Бұлұтай М.Ж. Ата-баба діні? Түркілер неге мұсылман болды? –Алматы: Білім, 2000. -504 б. 3.
Дадаұлы А.Мұсылманның әйелі алдындағы міндеттері. Алматы: Шапағат-Нұр, 2002. - 56 б.
4.
5.
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Б.О.СЫЗДЫҚОВА 293
техника ғылымдарының кандидаты, доцент Қ.Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ
«Материалтану» пәнінің оқу материалдары сөз болғанда, ең алдымен халық шаруашылығының көптеген салаларында кеңінен қолданылатын маңызды конструкциялық материалдар қатарына шойын мен болат жатқызылады. Шойынға қарағанда болат құрамында көміртек аз болғандықтан, шойынды қышқылмен байытып, көміртекті бірте-бірте кеміту жолымен болат алынады. Шойынмен салыстырғанда болаттың механикалық қасиеттері жоғары екендігін ескерсек, болат өндірістің негізгі материалы болып есептеледі. Сондықтан осы ғылыми мақалада болаттың негізгі түрлерін және қолданылу аясын талқылауды жөн деп білеміз [1]. «Материалтану» пәнін оқытудың негізгі мақсаты студенттерге металл қорытпаларының құрылымы, ондағы болатын фазалық өзгерістер мен металл емес материалдардың құрылысы мен қасиеттері, сонымен қатар осылардан жасалатын жеке тетіктердің сапасы мен сапалық көрсеткіштерін арттыру жолдары, материалдарды ұтымды таңдау арқылы бұйым сапасын арттыру туралы білім негіздерін қалыптастыру [2]. Барлық химиялық элементтер металл және металл емес болып бөлінеді. Табиғатта 100-ден астам элементтер бар, соның 80-нен астамы – металдар. Әрбір металдың өзіне тән қасиеттері болады: созылғыштығы, электр мен жылу өткізгіштігі, балқу температурасы, түсі, меншікті салмағы және т.б. Ондай қасиеттерін металл қорытпаларын өндіру мен өңдеу кезінде реттеуге болады. Осылайша металл қорытпаларына сұйық күйінде әртүрлі металдардан аз мөлшерде қоспа қосылып, өңделеді. Егер металл құрамында бірнеше қоспа элементтер болса, ондай металл легірленген деп аталады. Мына 1-суретте болаттардың таптастырылуы бейнеленген. 1-суреттен көрініп тұрғандай, мына мәселеге баса назар аударған жөн: 1. Жоғары көміртекті (0,6%С жоғары) болаттан орташа көміртекті (0,3- 0,6С) одан аз көміртекті болат алуға болады. 2. Аз легірленген болатқа легірлеуші элементтер қосу арқылы орташа легірленген, ал оған және легірлеуші элементтер қосылғанда жоғары легірленген болат алынады. Бұл аталған «ережелер» болатты қайта өңдеу кезінде іске асады. Пән мазмұнының осылайша түсіндіру студенттерге өте ұғымды болады деп білеміз. А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Сыздықова Б.О. «Материалтану» пәні бойынша оқу материалдарының мазмұны мен құрылымдары
294
Көміртекті болаттар (1-сурет) сапасына қарай қарапайым сапалы, сапалы болып жіктеледі. Мұндай болаттар былайша маркіленеді Сто, Ст1, Ст2, Ст3, Ст4, Ст6 Конструкциялық сапалы болаттар былайша маркіленеді. Ст10, Ст15, Ст20, Ст25, Ст30, Ст35, Ст40, Ст45, Ст50. Бұл болат маркілерінен машиналардың жауапкершілігі жоғары тетіктері жасалады. Мұндағы: «СТ»-болаттың орысша аталуы; сандар болат нөмірі; сан өскен сайын көміртегі мөлшері арта түсіп, болаттың беріктігі артады, созылғыштығы кемиді.
1-сурет. Болаттардың таптастырылуы
Сыздықова Б.О. «Материалтану» пәні бойынша оқу материалдарының мазмұны мен құрылымдары
конвертерлі мартенді электрмен арнайы тәсілдермен Өндіру тәсілдері бойынша көміртекті болат легірленген болат аз көміртекті 0,25%С орташа көміртекті 0,3-0,6%С аз легірленген 2,5%-ға дейін орташа легірленген 2,5-10% жоғары көміртекті 0,6% С жоғары жоғары легірленген 10% дан астам
көміртекті конструкциялық болат көміртекті аспап легірленген конструкциялық болат
легірленген аспап болаты
қарапайым сапалы сапалы
сапалы ерекше жоғары сапалы жоғары
сапалы жоғары сапалы 295
Көміртекті аспап болаттарының У7, У8......У13 маркалары сапалы деп аталады, Ал, У7А......У13А аралығындағы аспап болаттары жоғары сапалы делінеді. Мұндағы – “У„ әрпі орысша аталуына сәйкес «углеродистый» көміртекті деген ұғымды білдіреді. Болат таңбасының жанындағы сандар болат құрамындағы көміртек мөлшерінің шамамен оннан бір пайызы бар екендігін білдірсе «А» әрпі болат сапасының жоғары екенін көрсетеді. Мұндай болаттардан әртүрлі кескіш және слесарлық өңдеу аспаптары жасалады (1-кесте)
Б ол ат м ар ка сы
Жа сыт
ыл ға н бо ла тт ың қа тт ыл ы ғы Н И
(к ем е м ес ) Шынықтырудан қаттылық Қолданылуы ш ыны
қт ы ру те м пе ра ту ра сы
°С
(с уда ш ыны ққ ан)
Н R S (к ем ем ес ) У7А
187 800-820
62 Қашаулар, қысқыштар металл
кесетін қайшылар У7 187
800-820 62
У7А маркасындағыдай және шойбалғалар У8ГА
187 780-800
62 Металл кесетін аралар У8А 187
780-800 62
Ұяқалыптар, үшкіркескіштер, сотандар, нүктелегіштер У8,У8Г 187
780-800 62
У8А маркасындағыдай және қысқыш ернеулері У9, У9А
192 760-780
62 Үшкір тескіштер, нүктелегіштер У10А 197
760-780 62
Бұрғылар, бұрандаойғыштар, бұрандакескіштер, ұңғылар, аралар У10
197 760-780
62 У10А маркасындағыдай және егеу беделерін жасайтын қашаулар У11
У11А 207
760-780 62
Қырғыштар, калибрлер, егеулер, бұрғылар, бұранда ойғыштар, бұрандакескіштер, ұңғылар У12.А У12
207 760-780
62 Бұрғылар, бұранда ойғыштар, бұрандакескіштер, ұңғылар У13А
217 760-780
62 Соққымен жұмыс істейтін өте қатты аспаптар У13 217
760-780 62
Қырғыштар, қашаулар, егеулер, нақыштау аспаптары
Ал, автоматты деп аталатын (автоматты станоктарда жоғары жылдамдықпен өңдеуге жарамды) А11, А12, А20, А30, АС40, АС14, АС20ХГНМ болаттарының созымдылық және тұтқырлық көрсеткіштері төмен. Сондықтан мұндай болат маркілерінен жауапкершілігі төмен тетіктер жаппай және сериялы өндірістерде автоматты станоктарда өңделеді. Легірленген болаттар құрамындағы легірлеуші элементтердің құрамы мен мөлшеріне, құрылымы мен қолданылуына қарай жіктеледі. Егер болат құрамында легірлеуші элементтер жиынтығы 2,5%-ға дейін болса, ол аз легірленген, он пайызға дейін болса – орташа, ал ондай элементтер мөлшері 10%-дан жоғары болса, жоғары легірленген делінеді [3].
296
Ал, қандай элементтермен легірленуіне қарай хромды, никельді, хромникельді, хроммарганецті, кремнийлі болаттар болып аталады. Техникалық таза металдардың беріктік қасиеттері төмен болғандықтан, жеке тетіктер дайындамалары қорытпалардан [4] ғана жасалады. Жалпы алғанда қорытпаларды беске жіктеуге болады, олар: -
темір негізіндегі алынатын қорытпаларды қара металл деп атайды, оларға шойын мен болат жатады; -
төмен қорытпалар жеңіл және түсті деп аталады; -
мыс, қорғасын, қалайы негізінде алынатын қорытпалар ауыр және түсті делінеді; -
алынған қорытпаларды – тез балқығыш түсті қорытпалар деп атайды; -
молибден, ниобий, цирконий, вольфрам, ванадий негіздерінде қорытылған қорытпалар баяу балқитын түсті қорытпаларға жатқызылады. Болаттарды әртүрлі қоспалармен легірлеу арқылы, оның басқа құрамда, сапалы материалға айналатыны және оларды маркілегенде, тетік сызбасындағы көрсетілген таңбаларды студенттер ажырататындай етіп түсіндірген жөн. Мысалы, оларға 15Х, 20Х, 30Х, 45Х, 30ХМ, 45ХН, 30ХГС, болаттарды үй тапсырмасы ретінде берілсе, келесі сабақта олар жауаптарын бірге талқылап, заңды пікірсайыс тудырады. Болат құрылымына қарай перлитті, мартенситті, аустенитті, карбидті және ферритті болып ажыратылады. Қолданылуына қарай легірленген болаттар конструкциялық, аспаптық құрылыс және ерекше қасиетті деп бөлінеді. Легірленген болаттарды маркілеу әріп-санды жүйемен былайша белгіленеді: Марганец – Г; Кремний – С; Хром-Х; Никель-Н; Молибден-М; Вольфрам-В; Титан-Т; Ванадий-Ф; мыс-Д т.с.с. Мысалы, 20ХГС болатының құрамында шамамен 0,2%С, бір пайыздан хром, марганец, кремний бар екендігін көрсетеді. Сол сияқты 30ХГСА болатының құрамында 0,3%С, бір пайыздан марганец және кремний болады. Болатты таңбалаудың соңындағы «А» әріпі бұл болаттың сапасы жоғары екендігін білдіреді [5]. Легірленген жоғары сапалы конструкциялық болаттардың кеңірек қолданылатындарының қатарына мыналар [2,6] жатқызылады: 1.
Хромды болаттар (30Х, 38Х, 40Х, 50Х) иінді біліктер, тісті дөңгелектер, осьтер, төлкелер, гайкалар сияқты жауапкершілігі жоғары тетіктер жасау үшін қолданылады. Бұл болаттар үлкен тереңділікке (15-25 мм аспайды) шынықтырылмайды, жұмсарту кезінде морттыққа бейім, көміртек мөлшері артқан сайын болаттың беріктігі арта түскенімен, созылымдылық қасиеті төмендей береді. 2.
созымдылығы жақсы, сондықтан олар фланец, штуцер, құбырлар және бекіткіш А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Сыздықова Б.О. «Материалтану» пәні бойынша оқу материалдарының мазмұны мен құрылымдары
297
бөлшектер жасауға қолданылады. 35Г2, 40Г2, 50Г2 болаттардан тозуға төзімділігі жоғары, олардан осьтер, цапфалар, иінді біліктер, штоктар, тісті дөңгелектер жасайды. 3.
мен тозуға төзімді машина бөлшектерін жасауда қолданылады. Бұл болаттар 20ХГСА, 25ХГСА, 30ХГСА маркалы болып шығарылады. Термиялық өңделуі шынықтыру мен төменгі температуралы жұмсартудан тұрады. 4.
Күрделі күштерді қабылдай алатын бөлшектер, мысалы домалау мойынтіректерін келесі маркалы ШХ6, ШХ9, ШХ15, ШХ15СГ болаттарын шынықтыру мен жұмсарту сияқты термиялық өңдеу арқылы сапасын арттыра отырып жасау ұсынылады. Аспап жасайтын болаттардың қаттылығы, тозуға беріктігі мен жылуға төзімділігі де жоғары болуы керек. Қолданылуына қарай мұндай болаттардан кескіш аспаптар, соғу штампылары және өлшеу аспаптарын жасауға болады. Кесу арқылы өңдеу кезінде кескіш аспаптар жиегі 500-900°С дейін қызады, аспап қызғанда оның кесу қабілеті мен жоғары қаттылығын жоғалтпауы керек. МЕСТ 5950-83 бойынша 9ХС, ХВГ, 9ХВГ, ХВ5 болаттары аз легірленген деп аталады және олар жақсы шынықтырылады. Мұндағы легірлеуші элементтер хром, вольфрам, ванадий. Мұндай болаттардан бұрғы, үнгі, таңбалағыш, протяжка, тескіш, штамп, фильер сияқты аспаптар жасалады. Тезкескіш (жылдамкескіш) болаттар жоғары жылдамдықта жұмыс істейтін аспаптар жасауға қолданылады. Маркалары Р9, Р18, Р9М5, Р9К5, Р18Ф2К5 болаттарының кескіш жылдамдығы 3-4 есе артық. Негізгі қоспаралы вольфрам, хром, молибден, кобальт. Маркалануындағы «Р» әрпі «Рапид» - жылдамдық деген сөзден алынған, одан кейінгі сан құрамындағы вольфрамның орташа толық пайыз мөлшері, қалған әріптерден кейінгі сандар құрамына кіретін элементтер мөлшері [3]. Соғу штамптарын жасауға арналған легірленген болаттардың қаттылығы мен тозуға төзімділігі жоғары болуы қажет. Егер штамптар тозу мен қысым жағдайында істейтін болса, олар Х12, Х12Ф, ХГ3СВ болаттарынан жасалады. Бұл болаттардың қаттылығы шынықтырумен 480-580°С температурасында жұмсартудан кейін НRС=38....45-ке тең болады [3]. Ыстықта деформацияланатын штамптар жасауға арналған болаттардың жоғарыда айтылған қасиеттерден басқа жылуға, ыстыққа төзімділігі, термотөзімділік және жылу өткізгіштігі жоғары болуы қажет. Бұл қасиеттер болатты 600°С дейін қыздырғанда сақталуы тиіс, ол үшін болаттарға хром, молибден және вольфрам, ал шынықтырғыш қасиетін арттыру үшін никель мен марганец қосады. «Материалтану» пәнінің жалпы мазмұны арнайы оқулықтар, оқуқұралдары мен силабустар құрамына кіреді. Дегенмен бұл ғылыми А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2, 2010 Сыздықова Б.О. «Материалтану» пәні бойынша оқу материалдарының мазмұны мен құрылымдары
298
мақалада біз техниканың негізгі материалы ретінде болат материалының өндірілу жолдары, көміртек мөлшері, легірлеу әдістері, маркалануы және қолданылуы жөнінде дидактикалық талдау жасауға әрекет еттік. Осылайша жіктеу болат құрамының структурасына байланысты оның сапа көрсеткіштерін анықтауға мүмкіндік береді. Негізінен болаттарды химиялық құрамы мен маркіленуіне қарай ажырату студенттерге әрі жеңіл, әрі өте дұрыс та. Инженер тілі сызба екенін, ескерсек, сызбада тек қана болат маркісі көрсетіледі. Осыдан оның көкейкестілігі анықталады. Қаралған мәселені қорытындылай келе, мынадай тұжырым жасауға болады, олар: 1.
тәсілдерімен сұйық шойыннан алынады, ондағы негізгі мақсат көміртек мөлшерін азайту ғана көзделеді. 2.
құрамына қажетті қоспаларды қосу арқылы легірлендіріп, сапалы материал алуға жол ашылады. 3.
4.
Сол сияқты легірленген болаттар да конструкциялық және аспап болаттарына бөлінеді. 5.
Болат түрлері әріптік және сандық белгілермен маркіленеді. Болат маркасынан оның химиялық құрамы мен қолданылу аясын анықтауға болады. 6.
Конструкциялық болаттар машинаның жеке тетіктерін жасауға арналады. 7.
Аспап болаттары кескіш аспаптар, соғу жабдықтарының бөліктері және слесарлық аспаптар мен өлшеу аспаптарын жасауға қолданылады. 8.
жағдайы ауыр аспаптар жасауға қажет. Осылайша болаттардың өңделуін, маркіленуін, қолданылуын студенттерге үйрету, олардың білімін сапалы қалыптастыруға жол ашады.
ӘДЕБИЕТТЕР 1.
Қазақ совет энциклопедиясы. Т.2. Алматы, 1973. -378 б. 2.
Самсаев М.Б., Сыздықова Б.О. және т.б. Материалтану және конструкциялық материалдар технологиясы. Оқу құралы. Алматы, 2001. -173 б. 3.
2006, -784 стр. 4.
Прейс Г.А., Сологуб Н.А. и др. Технология конструкционных материалов. Киев: Вища шк., 1991. 390 с.
5.
6.
М.: Просвещение, 1986. -303 с.
кандидат педагогических наук
299
ЮКГУ им. М.Ауэзова
ЭСТЕТИЧЕСКОЕ ВОСПИТАНИЕ СТУДЕНТОВ Бұл мақалада музыка, эстетика арқылы студенттерге тәрбие берудің кейбір мәселелері қарастырылған. Автор дәстүрлі музыканың қалыптасуы мен даму аспектілерін жастардың би жүктеу/скачать 5,22 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|