ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

186 

 

алдымен  мектеп  психологиясымен,  сынып  жетекшілерімен  тығыз  байланыста  болуы. 

Әлеуметтік педагог белгілі бір объектімен жұмыс бастамас бұрын қабілетін және нәтижелі 

алдын  ала  болжай  білу  керек.  Әлеуметтік  педагог  белгілі  бір  нәтижеге  жету  үшін 

әлеуметтік  педагогикалық  жұмысты  жоспарлауы,  білім  мен  іскерлікті  орынды 

пайдалануы,  педагогиканың  жаңа  интенсивті  әдістерін  меңгеруі  оқыту  мен  тәрбиелеудің 

формаларын  білуі  қажет.  Әлеуметтік  педагог  ата-  анамен  тығыз  байланыста  жұмыс 

жүргізіп,  ата-  аналарға  жеке  кеңес  беруі  отбасылық  мәселелерді  бірлесе  шешуге 

көмектеседі.

 

“Әлеуметтік  іс-әрекет” ұғымы  -  социологиядағы  негізгі  түсініктердің  бірі. 

Социологияда “әлеуметтік іс-әрекет” ұғымын алғаш рет енгізген және ғылыми негіздеген 

М.Вебер  болатын.  М.Вебердің  түсінігінше  әлеуметтік  іс-әрекеттің  кем  дегенде  екі 

ерекшелігі  бар:  біріншіден,  ол  оңтайлы,  саналы  түрде  болуы,  ал  екіншіден  басқа 

адамдардың  мінез-құлқына  бағытталуы  қажет.  Әлеуметтік  іс-әрекеттің  мұндай  ұғымы 

бойынша  адамдардың  әлеуметтік  емес,  материалдық  объектілерге  бағытталған  іс-

әрекеттерін  әлеуметтік  іс-әрекеттер  деп  атауға  болмайды.  М.Вебер  келтірген  мысал 

ерекше:  екі  велосипедшінің  кездейсоқ  соқтығысып  қалуы  қарапайым  оқиға  ғана  бола 

алады, ал соқтығысты болдырмауға әрекеттену, соқтығыстан кейінгі ұрыс-төбелес немесе 

жанжалды  бейбіт  жолмен  шешу  -  бұл  әлеуметтік  іс-әрекет.  Алайда  әлеуметтік  және 

әлеуметтік  емес  іс-әрекеттер  арасында  айқын  шекара  жүргізу  өте  қиын.  Әлеуметтік  іс-

әрекеттің  ажырамас  белгісін  құрайтын  мінез-құлықтың  саналылығын,  оңтайлылығын 

анықтау  одан  да  қиын.  Әлеуметтік  іс-әрекеттер  азды-көпті  айқын  мақсатты  көздейтін 

ішінара саналы іс-әрекеттер болып табылатыны көрініп тұр. 

Әлеуметтік іс-әрекеттің  

анатомиясын сипаттай 

отырып, 

социолог-

функционалистер  көбіне оның мынадай негізгі элементтерін бөліп көрсетеді: 

 өздерінің қажеттіліктері және соған орай мүдделері  

мен мақсаттары бар әрекет етуші (немесе әрекет етпейтін)жеке адам немесе адамдар тобы; 

 әрекет өтетін нақты орта; 

 әрекет субъектісінің   ортаның нақты шарттарына  бағыт  ұстауы,  ол  алға  қойылған 

мақсатқа жетудің нақты жолдарын анықтауға мүмкіндік береді; 

 әрекет субъектісінің   басқаларға,  өз әрекетіне олардың   жауап  әрекетіне  бағыт 

ұстауы. 

Бұл  ретте  басқаларға  бағыт  ұстау  жеке  тұлғамен  немесе  саны  азды-көпті  тұлғалар 

тобымен,  тіпті  жалпы  қоғаммен  өзара  байланысты  және  өзара  іс-әрекетті  ескеруді 

көздейді. 

Адамдардың немесе  олардың  топтарының  тәуелділігі  мен  сәйкестігін  көрсететін 

әлеуметтік  іс-әрекет  -  әлеуметтік  байланыс  болады.  Ол  мынадай  негізгі  элементтерді 

қамтиды:  осы  байланыстың  субъектілері;  байланыстардың  мазмұнын  сипаттайтын 

байланыс  заты;  байланысты  жүзеге  асыру  механизмі  және  оны  саналы  түрде  реттеу. 

Әлеуметтік байланыстың әлеуметтік байланысу түріндегі және әлеуметтік өзара іс-әрекет 

түріндегі әр түрлі нысандары көрсетілуі мүмкін. 

Әлеуметтік  байланыс - адамдардың өмірі мен қызметіне онша әсер етпейтін жалғыз 

немесе  көп  қайталанатын  сыртқы,  ат  үсті,  үстірт,  көбінесе  өткінші  байланыстар. 

Кеңістіктік байланыстың, мүдделі және алмасу байланыстарының ерекшелігі болады. 

Кеңістіктік  байланыстар:  1)  жеке  адамдардың  қандай  да  бір  іс-әрекетке  қатысуы 

туралы  ұйғарымның  күшімен  адамның  мінез-құлқының  өзгеруі  мүмкін  кеңістіктік 

байланысты; 2) жеке адамның мінез-құлқы басқа адамдардың жай бақылауының әсерінен 

өзгеретін кеңістіктік байланысты қамтиды. 

187 

 

Кеңістіктік байланыс - әлеуметтік өзара байланыстарды қалыптастырудың бастапқы 

және  қажетті  буыны.  Адамдардың  қай  жерде  және  қанша  екенін  біле  тұра,  оның  үстіне 

оларды  жай  бақылай  отырып,  адам  өз  қажеттіліктеріне  қарай  өзара  байланыстарын 

дамытуға арналған объектіні таңдай алады. 

Мүдделілік байланыстың   мәні  сол  жеке  адамның  қажеттіліктеріне  сәйкес  келетін 

белгілі бір құндылықтары немесе белгілері болатын әлеуметтік объектіні таңдап алуында. 

Мүдделілік байланыстың пайда болу механизмін С.С. Фролов былайша сипаттайды. Әрбір 

тұлғада  өзін  қоршаған  болмыстың  әр  түрлі  жақтарына  қатысты  уәждер  жиыны  болады. 

Бұл уәждер өткен тәжірибенің және қазіргі қажеттіліктің нәтижесі болып табылады. Және 

де  бұл  жағдайда  уәж  қажеттілікті  қанағаттандыруға  байланысты  қызметке  түрткі  болу 

ретінде  айтылады.  Тұлғаның  қажеттілігін  қоршаған  ортаның  қандай  да  бір  объектісімен 

қосқан  сәтте  уәж  өзекті  болады  және  мүдде  -  тұлғаның  қызмет  мақсатын  ұғынуға 

бағытталуын  қамтамасыз  ететін  қажеттіліктің  көріну  нысаны  пайда  болады.  Мұндай 

байланыстар бұдан да күрделі өзара байланыстардың пайда болуына жағдай жасайды. 

Алмасу  байланыстары  әлеуметтік  байланыстардың  жеке  адамдар  басқа  бір  жеке 

адамдардың  мінез-құлқын  өзгертуге  тырыспай-ақ  құндылықтар  алмасатын  ерекшеліктің 

түрі 

болып 

табылады. 

Алмасудың 

қайталанатын 

байланыстары 

әлеуметтік 

байланыстардың алмасу затына емес, адамға байланысты неғұрлым күрделі түрінің пайда 

болуына әкеп соғуы мүмкін. 

Әлеуметтік байланыстардың 

әрбір жеке 

адамның 

әлеуметтік 

байланыстар 

жүйесіндегі  орнын,  топтық  мәртебесін,  оның  топтағы  әлеуметтік  рөл  атқаруының 

ерекшеліктерін  зерделеуде  үлкен  маңызы  бар.  Әлеуметтік  байланыстардың  саны  мен 

бағыттылығын  өлшеу  әлеуметтік  іс-әрекеттің  құрылымы  мен  әлеуметтік  қарым-

қатынастардың  сипатын  анықтауға  мүмкіндік  береді.  Сонымен  қатар  әлеуметтік 

байланыстар  топ  құрайтын  процестердің  негізі,  әлеуметтік  топтар  құрудағы  алғашқы 

қадам болып табылады. 

Әлеуметтік іс-әрекет  -  бір  субъектінің  іс-әрекеті  басқалардың  жауап  іс-әрекетінің 

себебі мен салдары болатын өзара шарттылық әлеуметтік әрекеттер жүйесі [6]. Әлеуметтік 

іс-әрекеттің  объективті  және  субъективті  жақтары  болады.  Өзара  іс-әрекеттің  объективті 

жағы  -  жеке  тұлғаларға  емес,  бірақ  олардың  өзара  іс-әрекеттің  мазмұны  мен  сипатын 

көрсететін  және  бақылайтын  байланыстар.  Өзара  іс-әрекеттің  субъективті  жағы  -  жеке 

адамдардың  тиісті  мінез-құлықтың  өзара  экспектациясына  (күтілуіне)  негізделген  бір-

біріне  саналы  қарым-қатынасы.  Бұл  жеке  адамдар  арасындағы  нақты  орын  мен  уақыт 

жағдайында қалыптасатын тікелей байланыстар мен қарым-қатынастар болып табылатын 

әлеуметтік-психологиялық қарым-қатынастар. 

Әлеуметтік іс-әрекет мыналарды қамтиды: 

 қандай да бір әрекет етуші индивидтерді; 

 осы әрекеттерден болған  сыртқы дүниедегі өзгерістерді; 

 бұл өзгерістердің  басқа жеке адамдарға әсерін; 

 ықпал етілген жеке адамдардың жауап әрекетін [7]. 

Әлеуметтік іс-әрекет әр түрлі негіздемелер бойынша жіктелуі мүмкін. П.А. Сорокин 

оларды былай жіктейді: 

1)  өзара іс-әрекет субъектілерінің   саны бойынша  -  екі  адамның  бір-бірімен;  бір 

адам мен көп адамның; көп адамдардың іс-әрекеті; 

2) іс-әрекет субъектілерінің  өзара қарым-қатынасының сипаты - бір жақты және екі 

жақты, сондай-ақ ынтымақтастық және бітіспестік бойынша; 

3) өзінің ұзақтығы бойынша - қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді; 

188 

 

4)  ұйымшылдықтың бар-жоғына   байланысты  -  ұйымдасқан  (мысалы,  отбасы, 

партия, мемлекет) және ұйымдаспаған (мысалы, тобыр); 

5) өзара іс-әрекеттің саналылығы  бойынша - саналы және санасыз; 

6) алмасу  процесіндегі  алмасу  “материясы”  бойынша  –  интеллектуалды,  сезімдік 

және еріктік. Тікелей және жанама  іс-әркеттер де әлеуметтік өзара іс-әрекетердің маңызды 

бөлігі болып табылады. 

Іс-әрекеттің тағы  екі  жалпы  түрі  бар:  ынтымақтастық  және  бақталастық  (кейде 

бәсекелестік деп атайды). Ынтымақтастық жеке адамдардың іс-әрекеті екі жаққа да тиімді 

ортақ  мақсаттарға  қол  жеткізуге  бағытталған  өзара  байланысты  әрекеттерін  білдіреді. 

Бақталастық  негізіндегі  іс-әрекет  бірдей  мақсатқа  ұмтылған  бәсекелесін  шеттетуге,  одан 

озуға немесе оны басып тастауға ұмтылыстарды қамтиды. 

Іс-әрекеттің жалғасуы  орнықты,  көп қырлы және  тіпті  тұрақты  болуы  мүмкін. 

Орнықты іс-әрекет барысында жеке адамдардың ойлағаны үнемі  түрін өзгертіп отырады, 

бірақ  сонымен  қатар  іс-әрекет  едәуір  реттелген  және  алдын  ала  болжанатын  түр  беретін 

орнықты  әлеуметтік  ойлардың  белгілі  бір  жиынтығы  пайда  болады.  Мұндай  реттелген 

және  орнықты  әлеуметтік  іс-әрекеттерді  әлеуметтік  қарым-қатынастар  деп  атайды. 

Әлеуметтік  қарым-қатынастар  -  жеке  адамдардың  және  қоғамдық  құрылымдардағы 

әлеуметтік мәртебелері мен рөлдері бойынша айырмасы болатын сапасы әр түрлі қызмет 

түрлерін  тұрақты  атқарушылар  ретінде  әлеуметтік  топтар  арасындағы  салыстырмалы 

орнықты  байланыстар.  “Әлеуметтік  қарым-қатынастар”  ұғымының  мынадай  белгілері 

болады: 

 адамдардың қоғамдық  өмірінде болатын барлық іс-әрекеттері; 

 адамдардың экономикалық, 

саяси  және  рухани-мәдени  қарым-қатынастар 

шеңберінен шығып кететін, олармен қатарласа жүретін және салыстырмалы түрде олардан 

бөлек болатын іс-әрекеттер; 

 қоғамның үлкен топтары  -  таптармен,  этностармен,  әр  түрлі  елдер  мен  аймақтар 

халқымен қарым-қатынастар; 

 барлық әлеуметтік   топтар  арасындағы,  соның  ішінде  кіші  топтар  -  отбасылар, 

еңбек  ұжымдары,  көршілер  қауымы,  дос-жарандар  және  т.с.с.  арасындағы  қарым-

қатынастар; 

 адамдардың және олардың   азаматтық қоғам дейтінді,  яғни  қоғамдық  өмірдің 

мемлекет пен бизнес реттемейтін саласын құрайтын топтарының іс-әрекеті; 

 адамдардың бір-бірімен  бірлескен  қызметінде  пайда  болатын  тікелей  байланысты 

(көзбе-көз) және жанама (сырттай) сипаты бар іс-әрекеттері; 

 индивидтердің өмірдің  шағын ортасын құрайтын іс-әрекеттері; 

 қоғамдағы адамдар  мен  олардың  топтарының  іс-әрекеттінің  өзге  де  жақтары  мен 

қырлары. 

 

жүктеу/скачать 7,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: