Филологическая серия

98
99
серия
 ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №3
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
«Ұршық» өлеңіндегі «Ағаш едің құрма өскен, Ұршық болдың шуда ескен. 
Бір қалыпта тұрмақ жоқ, Шығармалық мұны естен» деген шумақ Шәңгерей 
ақындығына тән айшықта безбенделеді. 
Ақын «Құйрық атып құлия (Сыршы)», «Өмірдің өтуі», «Жалғаншы 
жарық дүние!», «Көлторғай», «Таудағы тас ұядан», «Бура санды ақ таңда», 
«Бұл дүние панилығын етеді екен», «Сұңқардай шалықтаған тас ұяның» 
өлеңдерінде  өмір,  жаратылыс,  адам,  табиғат  туралы  терең  ойларын 
сыршылдықпен өрнектеп, сан қатпарлы тылсым өмірдің әр алуан жұмбақ 
әлемін шабыт шалқарында жырлайды [6]. 
Әлемдік әдебиетті соны стильдік ізденістерімен байытқан дарашыл 
эстет ақындар А. Фет, Ф. Тютчев сарынына ден қойған «күйлі сөздің күштісін 
айтқан ескек ақынның» (М. Әуезов) сыршыл лирикасында бұла сезім мен 
қиял заңғарындағы асқақтық, жүрек қылын дөп басар мұң мен шер ғажайып 
үйлесім тапқан. Сұлу сөздің сиқырына арбайтын сыршыл поэзиядағы адам 
жанының түпсіз терең сезімін суреттеудегі кестелі өлең керімдігі Мағжан 
ақынның жанын баурап тамсандырған-ды. 
Мағжан Жұмабайұлы «Педагогика» еңбегінде «Фантазия - өмірдің гүлді, 
көрікті болуының түпкі діңгегі... Фантазия әдемілік сезімін тереңдетеді. Біз 
неше түрлі әдеміліктерден фантазия арқылы ғана ләззат аламыз. Фантазиясыз 
адам өмірі үнсіз, түссіз бір нәрсеге айналмақ. Мылқау өмірге үн беретін, сақау 
өмірге тіл беретін, жоқты бар қылатын, бізді арсыға аяқ басқызып, тәңірімен 
тілдестіретін – сол фантазия. Осы фантазияна қазақтың ең терең сыршыл 
ақыны Шәңгерей Бөкеев былай деп суреттейді: «Таудағы тас ұядан Лашындай 
сарыққан қиядан, Шалқып сөзім шығады Ойласма, пікір-қиялдан, Аспалап 
қиял кетіді Шыққан оқтай жаядан. Жасындай барып жалт етіп, Көк қақпасын 
ашады. Жарығына алданып, Дидарға қадам басады...» деп тебірене жазады.
Шәңгерей  лирикасы  жан  сезімін  тербер  терең  сыршылдығымен, 
сүйіспеншілікті, махаббатты ардақтай білген психологиялық иірімдегі асау 
жүректі толғантар бейнелілігімен ерекше күйге бөлейді. 
«Адамнан артық ажар, ақыл, айлаң,
Ажары ақ бетіңнің асқан айдан,
Адасқан арық қудай болдым асық,
Айдындай ақ төсіңе, асыл айнам!» («Адамнан артық ажар, ақыл, айлаң») 
[6; 50].
«Көрдің бе Қатшекейдің асылығын,
Жалтақтап еткен ісін жасыруын.
Ау, жаным, сүйемісің, сүймейміісің,
Сүймесем жоқ-ты саған бас ұруым» («Қатшекейге») [6; 51]. Жастық 
шақтағы алабұртқан көңілді, алмас қылыштай өткірлікті, кемерінен шалқып 
асқан шексіз қиялды ақындық қуатпен жырлаудағы, суретті бейнелеудегі 
шеберлігі ақындық мәдениетінің заңғарлығын асқақтатады. 
«Бір күнде жас көңілім судай тастың,
Тасқындап кемеріңнен шалқып астың,
Төрт бұрышын дүниенің көрмей болжап,
Қиялмен көк қақпасын барып аштың.
Сыйдырып асқар тауды уысыңа,
Жүзіне алмас қылыш табан бастың.
Күркіреп қара бұлт жасын атса,
Отына  жетіп  барып  құшақтастың»  («Бір  күнде  жас  көңілім  судай 
тастың») [6; 57].
«Сұңқардай шалықтаған тас ұяның,
Болжаған жер қиянын ер қиялым.
Мерт болған арыстандай айға шапшып,
Қайғылы қайтып болған шер қиялым.
Жер-жебір жермен жексен болайын деп 
Сен  тұрсаң  кезеңінде  паң  дүнияның»  («Сұңқардай  шалықтаған  тас 
ұяның») [6; 58]. 
Ендігі бір өлеңдерінде табиғат сұлулығына, жаратылыстың әсемдік 
әлемінің үйлесіміне тамсанып қана қоймай, оның сүреңсіз, сұрғылт, көңіл 
жабырқатар, жан құлазытар көрінісін бейнелейді. Адам өмірінің өтпелігіне, 
келте ғұмыр жалғандығына ой тастап толғанады. 
«Жалғаншы жарық дүние!
Бізден де бір күн қаларсың.
Піл сауырлы қара жер,
Қойныңды ашып, қол жайып,
Құшағыңа аларсың!» [6; 54].
******
«Бұл дүние панилығын етеді екен
Бір дәурен өтіп, бірі жетеді екен.
Жұрт болар бір күндегі жоқ адамдар,
Ескілер бірден бірге бітеді екен.
Өзіне халық аузын қаратқан ер,
Тіріге өлсе қадірі кетер екен.
Өлгенді қадір етсек, қанға рауа,
Рухын құрмет қылсақ не етеді екен?!
Ханға еріп адам болған туғандары
Жылында барып дұға ете ме екен?!» [6; 58]. 
 «Ол қазақ поэзиясында жазба әдебиет дәстүрін орнықтыру, көңіл-күй, 
махаббат, табиғат лирикасы сияқты поэзияның жаңа түрлерін  дамытуға 
өзіндік  үлес  қосқан  ірі  суреткер  ақын»  деген  академик  Зәки  Ахметов 
пікірі Шәңгерей ақындығына берілген шынайы баға десек, ұлт әдебиетінің 
көркемдік арнасын әлемдік поэзиядағы жаңашыл эстетикалық бағытпен 

100
101
серия
 ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №3
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
тоғыстыру бастауында тұрған сыршыл шайырдың сөз кестесі мен ой дестесі 
шеберлік мектебінің шыңына жетелейтін поэтикалық қуаттағы мұратын 
атқара бермек. 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Әуезов, М. Шығармаларының елу томдық толық жинағы. – Алматы : 
«Ғылым» ғылыми баспа орталығы, 2002.
2 Сүйіншілиев, Х. ХІХ ғасыр әдебиеті. – Алматы : Ана тілі, 1992. 
3 Ғұмар Қараш. Тыңда, қазақ, сөзімді // Ақ Орда. – 1993. – №2.
4 Құлкенов, М., Отарбаев, Р. «Жәңгір хан. Даңқ пен дақпырт» (Жаңаша 
көзқарас). – Алматы: «Өлке» баспасы, 1992.
5 Жұртбай, Т. «Ұраным – Алаш!...». – Алматы: «Ел-шежіре», 2008. 
6 ХХ ғасыр басындағы қазақ ақындары. – Алматы: Ғылым, 1982. 
*Е. А. Букетов атындағы 
Қарағанды мемлекеттік университеті, Қарағанды қ.;
**Павлодар мемлекеттік педагогикалық институты, Павлодар қ.
Материал 14.08.14 редакцияға түсті.
С. Б. Жумагулов*, Н. Б. Агалиева**
Шангерей Букеев
*Карагандинский государственный университет 
имени Е. А. Букетова, г. Караганда;
**Павлодарский государственный 
педагогический институт, г. Павлодар.
Материал поступил в редакцию 14.08.14.
S. B. Zumagulov*, N. B. Agaliyeva** 
Shangerei Bokei
*E. A. Buketov Karaganda State University, Karaganda;
**Pavlodar State Pedagogical Institute, Pavlodar.
Material received on 14.08.14.
В  статье  рассматриваются  своеобразное  творчество, 
поэтический  мир  одного  из  ярких  представителей  казахской 
литературы  –  Шангерея  Бокеева.  Охватываются  социально-
политические  и  духовные  грани  взаимосвязи  поэта  с  деятелями 
Алашской  интеллигенции.  Анализируются  художественно-
эстетические  особенности  поэзии,  дана  оценка  вклада  поэта  в 
развитие поэтики лирики.
The article deals with the peculiar creativity, poetic world of one 
of the brightest representatives of Kazakh literature – Shangerei Bokei. 
Socio-political and spiritual relationship with the leaders of Alash poet 
intellectuals  is  covered.  The  artistic  and  aesthetic  features  of  poetry, 
assessment of the contribution of the poet in the development of poetic 
lyricism are analyzed.
UDC 398.224(574)
N. K. Zhusupov, M. N. Baratova
MASHKHUR-ZHUSIP – THE COLLECTOR 
OF KAZAKH FOLKLORE 
The article analyzes the originality of collecting activities of Kazakh 
folklore by a famous scientist Mashkhur Zhusip.
There is no particular answer to when Mashkhur-Zhusip started his collection 
work. At the “family archive” can be found the letters written by Alkei Margulan 
to M. Zh. Kopeev. There is also other kinds of information written in the same (that 
is Alkei’s) handwriting. Titled “Suindik: Olzhabai batyr” it has Alkei Margulan’s 
instructions addressed to a man named Serdaly. In those instructions he reported 
that the fairytale had been taken from Mashkhur-Zhusip, that it would be necessary 
to pay attention to the description of nature, to the names of the places, etc. It also 
contains the following reference: “Put down by Mashkhur-Zhusip Kopeiuly from 
Saqau aqyn in 1865”. Thus, we can make the conclusion that it was written down 
in 1865 when Mashkhur-Zhusip was 7 years old. Such information presents the 
registration ticket or passport of the given folklore sample. 
There is another fact showing the time when Mashkhur-Zhusip started his 
collection work. In the manuscripts by Zholmurat who described the biography of 
the poet it was written that in 1866 fifty-nine- year-old Qamariddin haziret came to 
Baianauyl and Mashkhur became his pupil (he was 8 years old). Qamariddin haziret 
brought such compositions as “Qozy Korpesh – Baian sulu”, “Er Targyn”, “Tort 
Zhigittign Oleni”, etc. Mashkhur-Zhusip copied them, learned by heart and spread 
them among the people. Since then he gained fame and Musa Shormanuly gave 
him the name “Mashkhur” (sage). Thus we found out that at the age of 7 he wrote 
down the words of Saqau akyn and at the age of 8 he copied his first folklore sample.
The manuscripts by Mashkhur-Zhusip cover all folklore genres. There are 
15 samples of fairytales, 5-6 heroic epic poems, 2-3 lyric eposes, 11- 12 poems, 
30-40 zhyrs depicting everyday life, 200-300 samples of legends, about 100-150 

102
103
серия
 ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №3
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
samples of tongue twisters, about 50 samples of riddles (both in prose and in 
verse), 2500 proverbs and sayings, 27 samples of aityses, 30-40 compositions of 
akyns, chronicles, religious poems, funny stories which have not been published 
yet. Mashkhur-Zhusip made every effort to collect every folklore sample he 
came across, without paying attention to their genres or “age”. That was the 
main distinctive feature of all folklore collectors of that time. For example, the 
peculiarities of A. Divayev’s collection activity were described in the work of 
N. Smirnova: “A broad coverage of all elements of a folk poetry distinguishes 
the methodics of A. Divayev as a collector. He writes down great quantity of the 
genres of Kazakh folklore: eposes and fairytales, stories and legends, fables, moral 
admonitions, proverbs and riddles, songs and aityses, spells and incantation, ritual 
poetry, songs of baksy and badik” [1].
Mashkhur-Zhusip indicated the volume and size of the works collected. For 
example, he wrote that the book “Gylym bilimi” had 129 sahifas and consisted 
of 12 ayahs, 18 hadises, 43 proverbs, 114 poems; the story “Amir” comprised 26 
sahifas and consisted of 104 poems. The “sahifa” [2] is Arabic word and translated 
as “page”, “sheet of paper”, “newspaper”.
We translate it as “page”. “Bir zhumbaq sheshuimen” comprised 5 sahifa, 
“Namaz  magynasy”  comprised  23  sahifa,  “Bir  soqyr,  bir  sanyrau,  bir  tuttai 
zhalanash” - 7 sahifa, “Alasha khan” – 9, “Asan qaigy” – 17, “Zhirenshe sheshen” 
– 25, “Er Edige” – 10, “Ensegei boily Er Esim” – 10, “Atasynyn aty bilinbei oz 
aty shyqqan erler” – 5, “Amir Temir” – 9, “Gytman gazy zahary” – 6, “Nogai-
qazaq zamany” – 8, “Abylai” - 38, “Bukhar Sharip” – 28, “Abylai”, “Kenesary- 
Nauryzbai” – 50, “Bukhar, Qoqan…” – 21, “Qazaq bileri” – 90, according to 
Mashkhur-Zhusip all in all there were 461 sahifa [3]. In another manuscript: 
“Toraigyr bi”- 18 shifa, “Boltirik bi”-12, “Kuderi men Ulbike” -12, “Saqau men 
Togzhan” -12. It aso contains the following note: “after writing down these samples 
I sent them to Nurgali molda on August, 30, 1913”
The manuscripts also comprise the following compositions : “Khaziret Iusuf 
Paigambar”, “Shaiqy Burqy aulie mekire balyqtan tugan”, “Saryarqa tarihy”, 
“Shon, Toraigyr biler”, “Abylai aspagan sary bel”, “Qoqan khandary tarihy”, 
“Kishi  zhuz  urandary  men  rulary”,  “Shanyshqyly  Berdiqozha  batyr  tarihy”, 
“Edige men Tole bi”, “Kolebi batyr”, “Olzhabai batyr tarihy”, “Abylai khan”, 
“Mahambet degen batyr shygypty dep baryp tapqan 92 batyr”, Kazakh chronicles 
(the history of the Middle Horde, the history of Meiram sopy, the history of 
Quandyq, Qarakesek, Naiman, Qypshaq), “Barpyq angimeleri”, “Qarakesek pen 
toreler urany”, about Monke bi, Dosbol bi, about the cities of Qozhakent and 
Ozkent, the stories “Oshaqty Qonyrbai qalpe” and “Khaziret Nuhqa 370 zhasynda 
paigambarlyq berildi”, religious stories, about Sarman bi, Qigara bi, Qosdaulet 
bi, about the beginning of the year, about Ormanshy aqsary Shotana batyr, etc. 
The years when the manuscripts had been written were also indicated. For 
example, the story “Tobet ishindegi Zhankeldi” was put down in 1908 [4], “Bir 
khannyn zhalgyz balasy olgende” was written down in 1921 [5].
The manuscripts kept at the Central Fund of Manuscripts also contain the 
information concerning the date. One manuscript was written down in 1907-1927 
[6], the second in 1906-1915 [7], the third in 1920-1925 [8], etc. Those notes have 
not been made by Mashkhur-Zhusip.
Only 200 samples from the mentioned compostions saw the light. 80 texts 
were published in selected works [9] and 120 texts were issued in the newspapers 
[10]. This fact shows that most of Mashkhur’s works have neither seen the light 
nor received due attention. 
Most folklore collectors used the expeditionary method while gathering the 
folklore samples. It is common knowledge tha during those expeditions such 
scientists as V. V. Radlov, G. N. Potanin, A. Divayev resorted to the help of local 
correspondents – enthusiasts who wanted to make contribution to the development 
of Kazakh culture and study of folklore. Such supported resulted in the large 
quantities of collected folklore samples.
Mashkhur-Zhusip also used that the expeditionary method of collection. 
The only difference was that he did not fall back upon the correspondents. There 
were several reasons for that: firstly, after Sh. Ualikhanov he was the first Kazakh 
folklore collector, secondly, he did not have the main difficulty other researchers 
inevitably  faced  –  lack  of  knowledge  of  Kazakh  language.  That  is  why  his 
collection work steadily went forward in accelerating pace.
It  seems  that  the  first  thing  to  be  required  by  such  researchers  as  
V. V. Radlov and G. N. Potanin was the antiquity of the folklore works. That fact 
can be explained by the natural aspiration of the representatives of one nation to 
learn the culture, customs and traditions of another one, and the ancient folklore 
compositions is the principal source of such knowledge. Mashkhur-Zhusip as the 
native speaker and consequently the person who was well acquainted with the 
history, everyday life had peculiarities of his nation had another aim in collecting 
the folklore samples. That aim consisted in finding the answer to a question “what 
can be useful”. He reflected on what can be useful for people, what can be done for 
the development of Kazakh nation, how we should bring up our children, etc. He 
also contemplated on such topics as what period had the greatest on the progress of 
society, on the minds of people: the time of exemplary biis and courageous khans or 
the epoch of the legendary Asan qaigy and Zhirenshe sheshen. All that formed the 
basis of Mashkhur-Zhusip collection work, his conception of folklore study, and his 
enlightenment activities. To answer the question how he managed to collect so many 
by means of the expeditionary method, we must look back on his travellings. In 1887 
at the age of 29 Mashkhur-Zhusip started his journey to Bukhara, Tashkent, Turkistan 
and other cities. All cities mentioned above were cultural centers of central Asia 

104
105
серия
 ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №3
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
and played an important role in the life of the Muslim world. Zholmurat recounted: 
“During the year Mashkhur-Zhusip lived in Bukhara he enriched is knowledge 
greatly. He learned Arabic, Persian, Turkish, Chagatai, Uzbek, Tajik, and other 
languages. Read the books by such scientists as Ibn Sina, Abultarit, Socrates, and 
Iranian Shah Sagdi. He could tell by heart such books as the chronicles of khans by 
Abylgazy Bahadur, compositions of Navoi, Ferdousi, and Saiqali”
Zholmurat also mentioned that during his journey Mashkhur-Zhusip wrote 
poems and articles for Tashkent newspapers. At that time there were people who 
considered such thing as the writing articles for a newspaper to be a sin. That is 
why very often Mashkhur had to engage into controversy with his contemporaries. 
Moldagali Kuzemvayev was one of them. According to Zholmurat after leaving 
Bukhara and Tashkent, he goes to the Syr Daria to meet Mailyqozha, Koshek 
qozha, the poet in the seventh generation and the offsprings of Kuderi qozha. 
We know that Mashkhur-Zhusip travelled to Bukhara, Tashkent and Turkistan 
three times. First time when he was 29 in 1887, as we have already said, second 
journey took place when he was at the age of 37 in1895, and the last one was in 
1907 when the author was 49 years old. Mashkhur-Zhusip depicted his travellings 
in his poems.
The  purpose  of  those  journeys  did  not  only  consisted  in  obtaining  a 
knowledge, but also in collecting the legends and stories, words of wisdom, eposes 
and fairytales, aityses and poems of akyns, historical events, etc. His description of 
the places he had been, people he had met and who had provided him with folklore 
samples is significant information for the history of folklore study.
LIST OF REFERENCES
1 Smirnova, N. S. Kazahskaia narodnaia poeziya (Iz obraztsov, sobrannyh 
i zapisannyh Divayevym A. A.), Alma-Ata, Nauka, 1964, p. 14
2 Arabsha-Qazaqsha sozdik (compiled by Dadebayev A., Qairanbayev Zh.), 
Almaty, Rauan, 1990, p. 193
3 The information was taken from the “family archive”
4 The Scientific Academy of the Republic of Kazakhstan, the Central Fund 
of Manuscripts: folder # 1178, p. 16
5 The same, p. 25
6 The same, folder # 1177
7 The same, folder # 1178
8 The same, folder # 1176
9 Kopeev, M. Zh. Selected works, Volume 2, Almaty, Gylym, 1992
10 Kopeev, M. Zh. “Tama Sarybas mergen” ertegisi // Zerde, #6, 1992, p. 
26-28; Asan Qaigy turaly // Aqiqat, # 7, 1992, p. 72-84; Qazaq bileri// Zhuldyz # 
8, 1992, p. 186- 197; Zhirenshe sheshen// Aqiqat # 10, 1992, p. 88-91; Zharylgap 
pen Abylai khan // Qazaqstan mektebi #6, 1993, p. 78-79; Tarihi angimeler // 
Zhuldyz, # 10-12, 1994, p. 192-202; Zhidebai batyr // Qazaq tarihy, #3, 1995, p. 
78-80; Abylai khan kitaby (compiled by Dauitov S.), Almaty, Zhazushy, 1993
S. Toraighyrov Pavlodar State University, Pavlodar.
Material received on 29.08.14.
Н. Қ. Жүсіпов, М. Н. Баратова

жүктеу/скачать 3,45 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: