ҚазХҚжӘТУ ХАБАРШЫСЫ
«ФИЛОЛОГИЯ ҒЫЛЫМДАРЫ» сериясы
187
Ә. Ахметов [3], Б. Сағындықұлы [4] т.б. ғалымдарымыздың пікір
тұжырымдары мен еңбектерін атауға болады.
Табудың шығуын, таралуын және түрлерін
этнографиялық
тұрғыдан бүкіл әлемдік деңгейде зерттеушілердің бірі ̶ ағылшындардың
Эдуард Тэйлор бастаған антропологиялық мектебінің ірі өкілі
Джеймс Фрэзер болатын. Ғалымның он екі кітаптан түратын “The
Golden Bough” атты ірі ғылыми еңбегінің екінші томы дүниежүзі
халыктарының мәдениетіндегі жалпы табу мәселесіне арналған [5].
Сонымен қатар Зигмунд Фрейд, Р.Смит, Ф.Стайнер т.б. ғалымдардың
еңбектерін де атап кетуімізге болады [6].
Қытай тілінде табу мен эвфемизмдерді әлемдік деңгейде
зерттеген
康家龙
[7],
李悦娥
[8],
胡文仲
[9],
张莹
[10],
彭增安
[11]
т.б. ғалымдардың еңбектерін атап кетуімізге болады.
Жалпы тіл білімінде түркі тілдеріндегі эвфемизм мен табуды
соның ішінде қазақ тіліндегі эвфемия құбылысын ғалым Ә.
Ахметов алғаш ғылыми зерттеудің нысанына алып жанжақты
қарастырған. Ғалым табу мен эвфемизмді этнографиялық лексикаға
жатқызады: “Кез келген этнографиялық лексиканың сыртында
белгілі бір этнографиялық ұғымдардың тұратыны сияқты табу мен
эвфемизмнің сыртында да олармен ұштасып, астарласып жататын
этнографиялық ұғымдар, атап айтқанда, дәстүрлі нанымсенімдер,
мифтер, әдетғұрыптар, салтдәстүрлер, қоғамда қалыптасқан тіл
мәдениетімен байланысты этикалық нормалар тұрады” [3, 176 б.].
Қойылған мақсатты шешу барысында келесі мәселелерге
тоқталуды жөн деи таптық:
а) Өлімге байланысты
табу мен эвфемизмдердің қазақ,
ағылшын және қытай тілдеріндегі жалпы көрінісі;
б) Туыстығы алшақ үш тілдегі өлімге байланысты табу мен
эвфемизмдердің ерекшеліктері мен ұқсастықтарын зерттеу
мүмкіндіктері мен жолдары.
Табу — әлем халықтарының тілдерінде ежелден өмір сүріп
келе жатқан мәдени құбылыс ретінде адамдардың өзара тілдесуін,
пікір алысуы мен әлеуметтік қарымқатынасын реттеп отырады.
Сөздерге салынатын тыйымның діни нанымсенімдер мен әдет
ғұрыптардан бaсқa дa әлеуметтік себептерінің бaр екені бұдaн
бұрын дa aтaп өтілген. Адам баласы үшін табиғи құбылыстардың
ішіндегі ең қорқыныштысы да, сескендіретін суығы даөлім.
Сондықтан кез келген халықтың тілінде “өлім”, “өлді”
деген
сөздердің орнына сол ұғымдарды білдіретін, бірақ алдыңғылардан
ISSN 2411-8745
Number 1 (2016), 186 - 198
ИзвестИя КазУМОиМя
серия «ФИЛОЛОГИЧесКИе НАУКИ»
188
әлдеқайда тігісі жатық эвфемистік синонимдер қолданылады.
Қазақ, ағылшын және қытай халықтарының тілдеріндегі өлімге
байланысты тыйым сөздердің де өздеріне тән ортақ белгілері мен
ерекшеліктері бар.
Қазақ тілінде де “өлу” деген ұғымды қаза тапты, ұша барды,
келмеске кетті, түйе қарап кетті, дүниеден озды,
опат болды,
мәңгілікке көз жұмды, дүние салды, қайтпас сапарға кету, үзілу,
қайту, кету, шетін болу, көз жазып қалу, айырылу, адасу, беру,
мәңгі үйқыға кету, аттану, дүние салу, дүниеден көшу, демі тоқтау,
жан тәсілім қылут.б. сияқты астарлы
мағыналы эвфемизмдер
алмастырып отырады.
“Тіл сүйексіз, ой түпсіз” демекші, мұндай эвфемизмдерді
жасауға кез келген зиялы, шешен адамның да, тілдің де
мүмкіншіліктері үшантеңіз.
Осының айқын дәлелі ретінде
ұлы жазушы Мүхтар Әуезовтың ұлы Абайды өлді деуге қимай:
Достарыңызбен бөлісу: