Филологический аспект 2 ббк 80/83 ф 51 Филологический аспект: международный
жүктеу/скачать 1,92 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Библиографический список
- Жампейсова Ж.М.Синонимияны зерттеу аспектісі Жампейсова Жанар Муратбековна
- Research aspects of synonymy Zhanar Muratbekovna Zhampeisova
- Ключевые слова
Keywords: suffixes of subjective evaluation, emotional colouring, inflexional suffix, diminutive-hypocoristic suffixes, diminutive, pejorative, transcription, transliteration, description
Русский язык, являясь флективным, имеет в своем арсенале особые механизмы выражения оценочного компонента – суффиксы субъективной оценки – суффиксы, служащие для образования форм имен существительных, качественных прилагательных и наречий с особой, эмоционально- экспрессивной окраской и выражением отношения говорящего к предмету, качеству или признаку. Суффиксы субъективной оценки придают словам различные оттенки (пренебрежения, сочувствия, презрения, уничижения, иронии). Суффиксы субъективной оценки в лингвистической литературе также определяют как экспрессивные или эмоционально-экспрессивные, поскольку при их использовании образуются имена существительные, качественные наречия и прилагательные с эмоционально-экспрессивной окраской, выражающей отношения говорящего к предмету, признаку или качеству. В русском языке суффиксы субъективной оценки присущи устно-разговорной речи, и гораздо реже встречаются в книжно-письменной. В художественной речи суффиксы субъективной оценки используются из стилистических соображений, такая же тенденция прослеживается в публицистическом стиле [2, c.196]. Суффиксы субъективной оценки, как и остальные виды суффиксов, представляют особую сложность в процессе перевода с русского языка на английский. Русский язык является синтетическим, то есть всевозможные флексии служат для образования новых слов, в то время как английский язык, будучи аналитическим, не использует флексии в таком объеме, в каком они используются в русском языке. В русском языке часто встречаются уменьшительно – ласкательные суффиксы, функциональная роль которых заключается в передаче эмоционального состояния говорящего, его субъективного отношения в обозначаемым предметам или существам [3,c.487]. Лингвисты выделяют два вида суффиксов субъективной оценки в русском языке: диминутивные (уменьшительные), например: орешек, столик, бабуля, чашечка и пейоративные (уничижительные), например: забияка, жадина, злюка. При переводе русскоязычных произведений на английский язык переводчику приходится сталкиваться с проблемой передачи значения суффиксов субъективной оценки, как при передачи имен собственных, так и при переводе существительных, образованных с помощью суффиксов субъективной оценки. Данная проблема встает перед переводчиком из-за редкого использования суффикса для передачи эмоций и отношения в английском языке. При проведении исследования мы придерживались мнения А.
Международный научно-практический журнал №12/2016
63
Вежбицкой, которая выделяет три основных способа передачи уменьшительных слов с суффиксами субъективной оценки с русского на английский язык: 1) описательный (с использованием прилагательных little, poor, dear, sweet, damned и bloody); 2) транскрипция и транслитерация (используется для перевода имен собственных без изменения их формы); 3) собственно уменьшительно-ласкательные суффиксы английского языка [1, c. 51]. Материалом исследования послужили примеры, отобранные методом сплошной выборки из пяти рассказов А. П. Чехова («Каштанка», «Ванька», «Студент», «Встреча», «Старый Дом») и их переводов на английский язык. Нами было выявлено несколько групп единиц перевода: I. Лексические единицы, передающиеся при переводе описательным способом, например: Старуха – old woman, один – одинешенек – utterly forlorn, братец мой – my dear fellow. Всего было выявлено 14 случаев использования описательного способа при переводе рассказов Чехова, что демонстрирует среднюю степень продуктивности данного способа перевода. II. Единицы перевода, передающиеся при помощи транслитерации или транскрипции, например: Федюшка – Fedyushka, Лизочка – Lizotchka, Надюша – Nadyusha. Данный способ является самым часто используемым, о чем свидетельствуют 19 случаев его использования в рассмотренный произведениях. III. Лексические единицы, переведенные при помощи собственных суффиксов субъективной оценки английского языка. В английском языке есть свои чисто
морфологические средства выражения субъективно- квалификативной оценки – уменьшительные и уменьшительно-ласкательные суффиксы -let, -ule, -ette, -kin, -ock, -ling, -y (-ie, -ee). Слова с такими суффиксами являются: 1. Стилистически нейтральными, которые
присоединяются к основам существительных и передают значение малого размера: -let (islet – островок, booklet – буклет, проспект), -kin (lambkin – ягнёнок, boykin – мальчишка), -ule (spherule – маленькое сферическое тело, animacule – зверёк, зверёныш), -ette (kitchenette – кухонька, balconette – балкончик), -ock (hillock – холмик, paddock – лужок, bullock – молодой вол); 2. Стилистически окрашенными, такие слова обладают положительной или отрицательной коннотацией: -ling образует существительные с эмоционально положительным оттенком уменьшительности (catling – котёнок, manling – человечек, firstling – первенец). Приведём примеры: Тетка – Auntie, Песик- doggy, Веточка – brunchlet Данный способ используется реже, чем два вышеописанных способа. Это доказывают 9 примеров использования этого способа в проанализированных произведениях. Филологический аспект
64 Таким образом, исходя из результатов анализа, делаем вывод, что самым используемым, а значит и самым эффективным способом передачи является описательный способ, а наименее продуктивным можно назвать использование собственных суффиксов английского языка, что можно объяснить невозможностью полностью передать чрезмерную эмоциональность русского языка и недостаточностью способов передачи экспрессивности посредством английского языка.
1. Вежбицкая А. Язык. Культура. Познание./ Пер. с англ., отв. ред. М. А. Кронгауз, вступ. ст. Е. В. Падучевой. — М.: Pусские словари, 1996. — 416 с. 2. Голуб И.Б. Стилистика русского языка. Учебное пособие. — 11-е изд. — М.: Айрис-пресс, 2010. — 448 с 3. Медведева К. М. Семантика эмоционально-экспрессивных суффиксов квалитативных форм русских антропонимов [Текст] / К. М. Медведева // Молодой ученый. — 2013. — №7. — С. 487-490. 4. Антон Павлович Чехов. Рассказы. 1887 URL: http://ubooki.ru/ (дата обращения: 08.12.2016) 5. Chekhov Anton. Complete Works. Delphi Classic. 2012.- 8507 p.
УДК 811.512.122
Дата публикации 12.12.2016 Жампейсова Ж.М.Синонимияны зерттеу аспектісі Жампейсова Жанар Муратбековна Қазақ бас сәулет-құрылыс академиясы
Kazakh Leading Academy of Architecture and Civil Engineering Аннотация: Мақалада синонимияны зерттеуге бағытталған отандық және шетелдік тіл біліміндегі теориялық қырларға талдау жасалып, жинақталады.
әлемнің тілдік бейнесі Abstract: The article analyses the existent theoretical approaches in home linguistics to the study of synonymy. Keywords: synonym, semantic relations, synonymic communication, language picture of the world
Международный научно-практический журнал №12/2016
65
Ғылыми парадигманың ауысуы тілдегі синонимия мен синонимдік құралдарды зерттеу бағытының өзгеруіне әкелді. Синонимдерді семантикалық талдаудың әртүрлі әдістері негізінде тілдік тұлғадағы синонимия құбылысы қоршаған әлемнің әртүрлі байланыстарын, сонымен қатар осы байланыстардан тек сәйкестік пен айырмашылықты ғана емес, ойды нақтылай отырып, сәйкес және бірегей белгілерді ажырататын адамзат ақыл-ойы қабілетін бейнелейді деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Бұл синонимияның адамның танымдық, ойлау әрекетімен тығыз байланыстылығын көрсетеді. Сол себепті синонимияны анропоцентристік, яғни ұлттанымдық тұрғыдан қарастыру үлкен ғылыми нәтижеге қол жеткізуге жол ашады. Антропоцентристік бағыттың бір саласы – лингвомәдениеттану. Лингвомәдениеттану ғылымы лингвистикалық зерттеулердің жеке саласы ретінде өткен ғасырдың соңғы ширегінде қалыптасты. Ол – философиялық антропология, мәдениеттану және тіл білімі принциптері мен ой-пікірлерінің тоғысуынан пайда болған тіл білімінің бір саласы. Қазіргі тіл білімінде пәнаралық тұрғыдан бағдар жасау лингвистикалық зерттеулер өзектілігінің өлшемі ретінде қабылданады. Құрылымдық тіл білімі шегінен шығып, жүйені негізге алатын тіл білімінен антропоцентристік тіл біліміне өту тіл ғылымының ақиқатты танудың жоғарғы
сатысына көтерілгендігін білдіреді. Лингвомәдениеттану тіл мен мәдениет ара қатынасы мәселесін қарастырады. Бұл сала бойынша маңызды еңбек еткен В. Гумбольдт, Ф.И. Буслаев, А.Н. Афанассьева, А.А. Потебня, Ф. Баос, Э. Сепир, Б. Уорф және т.б. ғалымдардың есімдерін атауға болады. Ф. Баос тіл мен мәдениеттің біріншілігін мәселе етіп қойып, біріншілікті мәдениетке берді. Сепир – Уорф лингвистикалық болжамы теориясына сәйкес тіл әлем бейнесін жасайды, ойлау ғана емес, сонымен қатар дүниетаным да әлемнің тілдік бейнесіне тәуелді. Шын мәнінде тіл сөйлерменнің танымдық әрекетіне үлкен
әсерін тигізеді. Бүгінгі күнде қандай да болмасын тіл жалпы адамзаттың баға жетпес құндылығы деп танылатын көзқарас өркениетті қоғамның негізгі қағидаларының біріне айналады. Жалпы алғанда, тіл дүниетанымның құралы, ойлаудың ұғым, түсінік, пайымдау тәрізді түрлерінің обьективтенуі болып табылады. Сонымен қатар тіл қоғамдық сананың түрлерін қалыптастырумен қатар өз кезегінде оған әсер етеді. Ал әрбір тарихи кезең, қоғамдық құбылыстар тілде өз таңбасын қалдырып отырады. Тіл қоғамдағы тарихи, әлеуметтік, рухани, мәдени, өзгерістердің айнасы іспетті. Осымен байланысты тілдік жүйенің құрылымдық бірліктері тек лингвистиканың ғана емес, этностану, әлеуметтану, мәдениеттану, елтану т.б. нысанына айналып отыр. Ендігі кезекте лингвистика ғылымы да өзінің зерттеу обьектісін әлдеқайда кеңейте түсті. Лингвоелтану, лингвомәдениеттану сияқты тіл білімі салаларын басқа ғылым салаларымен байланыста қарау – тіл ғылымындағы бүгінгі таңдағы негізгі бағыттарының бірі. Тілдік жүйенің құрылымына тереңдеп барудың ұлттық тілдің табиғатын шынайы танудың бір жолы – тілдік таңбаларды, оны құрайтын элементтерді олардың мазмұндық жағы мен тұлғалық жағын тілдің өз заңдылықтары негізінде қарау болса, екінші жолы – оларды тілдік емес мәнділіктермен, яғни ақиқат өмір, ойлау, танымдық тұрғыда бір-бірімен тығыз Филологический аспект
66 байланыста қарау болмақ. Осы тұрғыда алғанда, тілдік бірліктер (лексика- фразеологиялық жүйе) ақиқат өмірді, ойлау мен тілді ұштастыратын категория ретінде танылады. Осы айтылғандармен байланысты бағыттар бүгінгі күннің жаңалығы болғанымен, бұлардың жекелеген мәселелерді қазақ тіл білімінде А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов еңбектерінде кездеседі. Қазіргі қазақ тіл біліміндегі этнолингвистика саласының ғылыми теориялық алғышарттары Ә. Қайдар, Е. Жанпейісов, М. Копыленко, Ж. Манкееваның зерттеулерінде жасалды. Сондай- ақ Р. Сыздық, Ш. Сарыбаев, С. Омарбеков, Н. Уәли, Б. Қалиев, Т. Жанұзақов, Б. Әбілқасымов т.б. ғалымдардың жүйеленген, талданған материалдарында этностың материалдық, рухани мәдениетіне байланысты аса мол деректер жинақталған. Әлемнің концептуалды және тілдік бейнесіндегі синонимия. Синонимия құбылысын танымдық тұрғыдан қарастыру оның концептуалдық деңгейдегі табиғатын ашуға көмектеседі. М.В. Никитинаның пікірін қоштай отырып, синонимия құбылысының табиғаты синонимдерді анықтау, олардың арасындағы семантикалық ерекшеліктерді анықтаудан ғана тұрмайды, сонымен қатар сол ерекшеліктер пайда болатын жағдайды анықтаумен де тығыз байланысты [1, 451 б.]. Лексикалық синонимдік қатарлар тіл құрылымының, коммуникативтік жүйесінің ерекшеліктерін бейнелей отырып, әлем бейнесін көріністейтін әлемнің тілдік бейнесі мен әлемнің концептуалдық бейнесін жасауға қатысады. Қазіргі тіл ғылымы оларды тек кең пайдаланып қана қоймайды, сонымен қатар классикалық дәстүрлі тіл білімін жаңа ғылыми парадигмаға шығарады. Әлем бейнесі ұғымы тіл біліміне тіл табиғаты динамикалық жүйе ретінде қарайтын үрдіспен бірге келді. Бұл көзқарас бойынша, тіл орталығында адам тұрады, тіл адам психикасы құбылысы мен менталитетінің қоршаған ортамен қарым-қатынасы тұрғысынан қарастырады. Әлем бейнесі – нақты қоғамдық сана мен танымдық әрекеттің нәтижесі. Синонимия тіл туралы ғылымның бөлшегі ретінде жалпы ғылыми парадигмаларда қарастырыла алады. Жүйелі-құрылымдық принцип негізінде лексиканы ақиқаттың жүйелі- құрылымдық түсінігінің бөлшегі ретінде қарастыру ХІХ ортасы мен ХХ ғасырдың басында И.А. Бодуэн де Куртенэ, Ф.Ф. Фортунатов, Ф. де Соссюр еңбектерінен бастау алады. Жалпы тіл білімінде синоним сөздерге жан-жақты талдау жасалып, анықтама беріліп келеді. Синоним сөздерді олардың зерттеу әдістерін анықтауда синонимдік қатардың шегі, жіктеу принциптерін қарастыруда бірізді көзқарас қалыптаспаған. Синонимияны түрлі аспектіде қарастырудың маңыздылығы туралы М.В.Никитин, А.А. Брагина, Л.А.Новиков еңбектерінде айтылып жүр. Синонимдерді түрлі аспектіде анықтау мен зерттеу, біздің ойымызша, сөздің лексикалық мағынасының түрлі аспектіде зерттелуімен тығыз байланысты. Мысалы, 1) лексикалық мағынаның сигнификативтік аспектісі, мұнда синонимдер – бірдей ұғымды білдіретін және ұқсас немесе мағынасы жақын сөздер деп анықталады; 2) лексикалық мағынаның Международный научно-практический журнал №12/2016
67
функционалды аспектісі бойынша синонимдер бір-бірін өзара толық немесе жартылай ауыстыра алатын сөздер болып табылады. Бұл анықтама А.И.Смирницкий, Ю.Д.Апресян, т.б. еңбектерінде көрініс тапқан; 3) лексикалық мағынаның денотативті аспектісі негізінде синонимдер – бір құбылысты немесе шынайы өмірдегі затты білдіретін сөздер деп анықтаған Н.М.Шанский т.б. Осы үш аспектіде қарастыру барысындағы синонимдер дефинициясы бір-бірін жоққа шығармай, олар бірін-бірі толықтырып тұр. Синонимия – тілдік бірліктердің семантикалық қатынасының жүйесі. Бұл тілдік қатынаста синоним сөздердің сөйлеуде өзара алмасуы олардың белсенділігіне тәуелді бола отырып, денотативті-референтті және сигнификативті ұқсастығы негізінде жүзеге асады. Сонымен синоним сөздер – бір ғана ұғымды түрлі қырынан анықтайтын, мағына жағынан кең немесе жақын; бір-бірінен дифференциалды мағынасы бойынша ғана ажыратылатын, сөйлеуде бір-бірін алмастыратын сөздер жатады. Ю.Д.
Апресян синонимияны жүйелі-құрылымдық лингвистика тұрғысынан қарастыра келе, сөздер мен фразеологизмдердің синонимділігінің үш критерийін көрсетеді: 1) мағынасының толық сәйкес келуі; 2) белсенді семантикалық валенттілік санының бірдейлігі; 3) бір ғана сөз табына жатуы [2, 223 б.]. Осы критерийлер негізінде синоним сөздіктер жасалып келеді. Орыс тіл білімінде сөздікке енетін синоним сөздердің саны мен құрамы сөздікті құрастырушылардың мақсатына сай жасалады, сонымен бірге сөздіктің міндетіне байланысты жасалады. Синоним сөздіктер, мысалы, синонимдердің түрлі ерекшеліктерін (семантикалық, тіркесімділік, стилистикалық) көрсетуге бағытталған сөздіктерде синонимдік қатардың саны мен құрамына аз сөз енеді. Ал практикалық бағыттағы сөздіктерде «мәтін құрап отырған адамға көмектесу мақсатында, қайталаушылыққа жол бермеу үшін, белгілі бір фразаны қосымша реңкпен байыта түсу себепті» синонимдік қатар барынша толық беріледі. Солай болған күнде де синонимдік қатарлардың құрамы мен санын бір де бір сөздік толық қанды бере алмайды, себебі шынайы өмірдегі сөйлеу тәжірибесіндегі синонимдер сәйкес келе бермейді. Сонымен, синонимдік қатынасты былайша анықтауға болады: ақиқат болмыстағы бірдей құбылысты білдіріп, оны түрлі жағынан сипаттайды (денотативті сипат), синонимдік қатардағы барлық мүшелерге бірдей, ортақ белгілерінің әртүрлілігін көрсететін, стилистикалық, экспрессивті реңктерінің айырмашылықтарын; айтушының немесе жазушының белгілі бір құбылыстың жалпы және диффренциалды белгілерін жандандыруға көмектеседі; синонимдік мағынасы жақын, бір синоним арқылы екіншісінің мағынасын түсіндіруге болады (сигнификативnі сипат), сонымен бірге, бірінің орнына бірін ауыстыруға келеді (функционалды сипат). Синонимдерді анықтау синонимдік қатардың санына байланысты. Синонимдік қатар – «лексикалық топ, оған кіретін мүшелер лексикалық мағына жағынан топтасады, мағынаның дифференциалды компоненті арқылы ажыратылады». Филологический аспект
68 Синонимдік қатарға енетін сөздер негізгі, тірек сөз – доминант төңірегінде топтастырылады, қалған сөздер одан эмоциялық, экспрессивтік, стилистикалық, т.б. мағыналық бояулары жағынан ерекшеленеді. Бұл көзқарасты Ш. Балли (1961), А.А. Уфимцева (1967), Л.И. Омельченко (1969), О.И. Блинова (1972), Е.И. Путятина (1979), В.А. Гречко (1987) сияқты ғалымдар ұстанады. Синонимдік қатарға қандай сөздерді ендіру керек деген мәселенің өзі кейде дау туғызады. Синонимдік қатар – синхрондық құбылыс, сондықтан көптеген ғалымдар көнерген сөздер мен диалектизмдерді синтаксистік қатарға ендірмеу керек деп біледі (В.А.Гречко; К.С.Горбачевич). Алайда бұған қарама- қарсы пікірлер де ұшырасады – көнерген сөздер де, жаңа сөздер де, диалект сөздер де, қарапайым және жаргон сөздер де синонимдік қатар құрайды (Л.М.Васильев, А.А.Брагина). Біз де соңғы пікірге қосыламыз, егер ол сөздер көркем шығармалар арқылы оқырман қауымға таныс болған жағдайда, көнерген, диалект сөздер синонимдік қатарға енеді. З.Д. Папова мен И.А. Стернин синоним сөздердің дамып, сөздік қорды байытудың 3 қайнар көзі бар дейді: 1) түрлі сөзжасамдық тәсіл арқылы; 2) диалект сөздер арқылы; 3) кірме сөздер арқылы [3, 22-23 бб.]. Ә. Болғанбаев синонимдердің пайда болу себептері әлі күнге тіл білімінде айқындалған мәселе емес екенін, орыс тіліндегі синонимдердің пайда болуы туралы пікірлердің бір ізді еместігін айта келе, қолға жиналған материалдарға сүйене отырып, қазақ тіліндегі лексикалық синонимдердің пайда болуының өзіндік мынадай тиімді жолдарын атап көрсетеді: 1. Көп мағыналы сөздер арқылы толығады. 2. Сөз тудыру тәсілдері арқылы жасалады. 3. Кірме сөздер арқылы пайда болады. 4. Диалектизмдердің есебінен көбейеді. 5. Фразалық тіркестер мен жеке сөздерді алмастыру арқылы жасалады. 6. Сөз мағыналарын ауыстырып қолдану арқылы молайады. 7. Эвфемизмдер арқылы өседі, өнеді [4, 95 б.]. Сонымен бірге синонимдерді тілде пайда болу себептері бар. Көптеген зерттеушілер бір ғана ұғымды тілдегі бірнеше сөздермен атау олардың қызметіне де байланысты деп біледі (Н.М.Шанский, Л.А.Новиков). Ш. Балли синонимдердің пайда болуын адамзат ойлауының ерекшеліктерімен, оның эмоциясымен, оның коммуникативті қажеттілігімен байланысты, яғни адамзат факторымен байланысты қарастырған болатын. Енді бір ғалымдар тобы жаңа синонимдердің тілде қалыптасуын адамдардың ойын нақты жеткізу қажеттілігінен, экспрессияның қажеттілігінен, заттың жаңа белгілерін бөліп көрстеуге ұмтылуымен, яғни адамның танымдық әрекетімен байланыстырады (В.А.Серебренников, Т.А.Зуева, Н.В.Акимова, И.В.Фомина, И.Д.Фришберг). М.П. Одинцова адамның төмендегідей танымдық-коммуникативтік қажеттіліктерін сипаттайды: Международный научно-практический журнал №12/2016
69
1) «ұқсастыра отырып, ажырату»; 2) «ажырата отырып, ұқсастыру»; 3) «адамның эстетикалық қажеттілігінен бір нәрсе туралы айтқанда жай ғана емес, сезіммен, үйлесімділікпен, бейнелі түрде айту керек»; 4) «синонимдер адамның лебізіне сезімін күшейте, ұлғайта түсіп, эмоционалды реңкін, эмоционалды мазмұнын қоса түседі»; 5) синонимдер арқылы «белгілі бір коммуникативті эффектке қол жеткізуге болады, адресатқа әртүрлі әсер етуге болады: қарым-қатынаста тұрған серіктесімен жылы немесе қатаң сөйлесе алады, серітесін өзіне тартып немес өзінен жирендіре алады, серіктесін істі салмақты қабылдауына немес ойынға, қалжыңға айналдыра алады» [5, 47 б.]. Қорыта келгенде, синонимияны зерттеу қоғам өмірінің тарихи, мәдени, әлеуметтік, экономикалық және т.с.с. жағдайларымен, олардың тілде көрініс табуымен тікелей байланысты.
жүктеу/скачать 1,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|