Филология факультеті қазақстан республикасындағы тіл саясаты және ономастикалық кеңістік

67
монография. – Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту институты, 2012. – 
460 б.
3. Жартыбаев А.Е.  Орталық Қазақстан топонимиясының өзекті 
мәселелері.- Алматы. – 2009-288 б.
4.  Бейсенова  А.С.  Приоритетные  направления  развития 
географической науки в Казахстане.- Алматы: «Мектеп», 2006.-232 с.
5.  Надеждин  Н.  Опыт  исторической  географии  русского  мира.  
«Библиотека для чтения». - Т. ХХІІ. - Спб., 1837. 
6.  Макшеев  А.  Географические  сведения  Книги  Большого 
Чертежа о Киргизских степях и Туркестанском крае // Записки ИРГО по 
отд. Этнографии. - Т.6., отдел ІІ. – Спб., 1880. - С.1-41. 
7. Макшеев А. Карта Джунгарии, составленная Ренатом в 1716 
– 1733 гг. // Записки РГО по отдел. общей географии. Том ХІ, 1888. – 
С.105-145.
8.  Малявкин  А.Г.  Историческая  география  Центральной  Азии 
(материалы и исследование). - Новисибирск: Наука, 1981. – 336 с.
9. Поспелов Е.М. Топонимика и картография. - М: Мысль, 1971. 
– 255 с.
10.  Артықбаев  Ж.О.,  Ерманов  А.Ж.,  Дауенов  Е.Н.  Орта  Ертіс 
өңірінің  топонимиялық  мәселелері.  -  Павлодар:  Алтын  кітап,  2006.  – 
151 б.
11.  Усов  Ф.  Статистическое  описание  Сибирского  казачьего 
войска. - Спб., 1879.  – 46 с.
12.  Валиханов  Ч.Ч.  Собрание  сочинений:  в  5  т.  -  Алма-Ата: 
Главная редакция казахской советской энциклопедии, 1984. – т.4. – 460 
с. 
13.  Салищев  К.А.  Основы  картоведения.  Часть  историческая  и 
картографические материалы. - М.: 1948. – 296 с. 
14.  Сапаров  Қ.Т.  Ертіс  алабындағы  кейбір  жер-су  аттарының 
қалыптасу  жолдары  //  Материалы  научно-практической  конференции 
«Жандаевские чтения». - Алма-Ата, 2001. - С.158-160.
15.  Сапаров  Қ.Т.  Қазақстан  топонимдерінің  қалыптасуы  мен 
дамуының географиялық негіздері (Шығыс, солтүстік-шығыс өңірлері 
мысалында). Автореф. географ.ғыл.докт. – Алматы, 2010. – 32 б.

68
ЕРТІС ӨҢІРІ ОНОМАСТИКАСЫНЫҢ ТАРИХИ 
НЕГІЗДЕРІ
 
Ж.О. АРТЫҚБАЕВ 
Л.Н. Гумилев атындағы 
                         Еуразия ұлттық университеті,
Астана қаласы
  Аннотация. В статье рассматривается история историко-
топонимических  наименований  регионов  Казахстана.  Автором 
анализируется  этимология  ономастики  Прииртышья,  которая 
основывается на исторических данных.
Abstract. The article in traduces with the history of historial 
and toponymical naming in regions of Kazakhstan. The author makes 
ananalys is of etymology of Priirtysh based on the historical data. 
Ертіс  –  Солтүстік  Мұзды  мұхитының  алабына  жататын 
өзен,  Обь  өзенінің  сол  жақ  саласы.  Қазақстан  жерінде  Шығыс 
Қазақстан,  Павлодар  облыстары  арқылы  ағады.  Жалпы 
ұзындығы  –  4248  км,  оның  1698  км-і  Қазақстан  жерінде.  Су 
жинайтын алабы 1643 км
2
. Қазіргі әдебиетте Ертіс Обь өзенінің 
саласы  делінеді,  бірақ  В.В.  Бартольд  сияқты  шығыстанушылар 
Обь  Ертістің  саласы  деп  есептеген.  Алтай  тауынан  екпіндеп 
басталатын Ертіс Семейдің тұсына жеткенде ағынын баяулатып, 
Батыс-Сібір жазығымен солтүстікке қарай жөңкиді. Арнасы иір-
иір, әр түсті тарамданып, көптеген аралдар жасап отырады. Біздің 
республикадан  асқан  соң  Ертіс  Обь  өзеніне  өзінің  26  миллирд 
текше  метрдей  суын  әкеліп  құяды.  Шынында  да,  Ертіс  өзені 
Обьтан ұзынырақ, сол себепті Ертістің Алтай тауынан Солтүстік 
мұзды мұхитына дейін ұзындығы  - 5410 км, яғни Азияда екінші 
орында, әлемде алтыншы орында.
Ертіс Алтай тауларының қойнауынан басталады да, ірі-ірі 
бірнеше  тау  жүйелерінің  ортасынан  өтеді.  Олардың  арасында 
Қалба (1658 м), Нарын (2080 м), Сарымсақты (3436 м), Тарбағатай 
(3441), Сарытау (3295 м), Үкөк үстірті (3052 м), Қатын (4504 м) 
т.б.  бар.  Осы  себепті  Ертіс  арнасы  бастау  жағында,  негізінен, 

69
қар, мұз суымен, ал орта және төменгі ағыстарында қар, жаңбыр 
және  жер  асты  суымен  толығады.  Алабы  Алтай  тауларының 
оңтүстік-батысын,  Тарбағатайдың  солтүстік-батыс  баурайын, 
Сарыарқаның  солтүстік-шығысын,  Ресей  жерінде  Батыс 
Сібір  жазығы  мен  Шығыс  Орал  етегін  қамтиды  және  өзеннің 
аңғары  мен  арна  жайылмасының  сипаты  осы  орографиялық 
аймақтар  ерекшеліктерінен  туындайды.  Ортағасырлық  шығыс 
географтарының тарихи деректерінде Ертіс алабы деген ұғымға 
Сарыарқаның  Ұлытау  аталатын  таулар  жүйесі  орналасқан 
орталық бөлігі де енеді.
Ертіс – ерте замандардан бері аңыз бен әнге арқау, жырға 
желі болған ұлы дария. Қазақ тарихы туралы ең көне деректерді 
қамтитын  «Ер  Төстік»  сияқты  аңыздың  түрлі  нұсқаларында  
аңшылық  пен  жылқышылыққа  қатысты    сюжеттер  қатар  
кездеседі.  Мысалы,  ертегіде  бас    кейіпкер    алғашқы  бетте  өз  
ағаларын  жаяу іздейді: «Төстік ағаларын іздеу қамына кіріседі. 
Кемпір-шалға аң мен құстың етін қақтап үйіп береді де, Төстік 
жолға шығады». Одан әрі сегіз ағасын тауып алған Ер Төстік өз 
жұртына қайтпақ болып жолға шығады. Ағалары жұттан қалған 
қоңыр  биені  бағып,  он  бір  қос  жылқы  өсірген  екен.  Жылқыға 
құт болған жойқын айғырлар жылқыны бастап елге тартады. Ә. 
Марғұлан бұл оқиғалар Ертістен арғы жерде болды деп жазады. 
Қайтар жолда «Құлынды дейтін өлкеге тоқтап, бие құлындатады, 
жылқыны семіртеді. Ертістің суынан жүзіп өтіп еліне келеді» [1, 
68].  Әлкей  Марғұланның  пікірі  бойынша,  «Ер  Төстік  –  ең  ескі 
дәуірде шыққан бақташылық жырдың бір ерекше түрі. Ер Төстік 
–  тарихи  дәуірден  қалған  әңгіме,  ерлік  жыры.  Онда  кездесетін 
жер аттары да сондай ескі, алғашқы қоғам дәуірін көз алдыңызға 
келтіреді».
Археологиялық  деректерге  ден  қойсақ,  Ертіс  бойындағы 
адамзат баласының ерте іздері палеолит дәуіріне бастайды. ХХ 
ғасырдың  90  жылдары  Павлодар  археологиялық  экспедициясы 
Лебяжье  (Қулы  көл)  маңында  Ертіс  жарқабағына  орналасқан 
Қаратерек деген ескі қоныстан палеолит дәуірінің тас қаруларының 
(чоппер,  чоппинг)  үлкен  коллекциясын  тапты.  Палеомагнитті 
әдістермен зерттеу барысында бұл тас қарулардың 1,67-1,87 млн 

70
жыл бұрын жасалғаны анықталды. Бұл тек қана қазақ жері емес, 
бүкіл Еуразия кеңістігіндегі адам қолынан шыққан көне қару екені 
анық. Осы сияқты деректерге сүйене отырып біз Ертіс бойының, 
оның  ішінде  Павлодар,  Семей,  Өскемен  қалаларының  тарихын 
1700-ші  жылдардан  ғана  бастайтын  тарихи  шығармашылықты 
қабылдамайтындығымызды жасырмаймыз. 
Ұлы  Ертіс  белдеуі  туралы  алғашқы  жазба  деректерді 
біз  түріктің  ортағасырлық  Орхон-Енисей  сына  жазуларының 
мәтіндерінен  кездестіреміз.  Күлтегін  жазуында  «Ол  жылы  
түргешке қарсы Алтын-жынысын айналып өтіп, Ертіс өзенін кеше 
шабуылдадық. Түргеш халқын біз ұтылап қуып бастық...» дейді 
[2, 176]. Бұл жерде Алтын жыныс (Алтын жыш) – өзімізге белгілі 
Алтай таулары. Ертіс атауы Махмұт Қашқари “Сөздігінің»  түркі 
халықтарының жыр-өлең нұсқалары енген бөлімінен де көрінеді. 
Соның бірі «Жабақыларға қарсы күрес жырлары» Ертіс бойының 
ежелгі тұрғындары иемектер туралы: “Ертістің суын жайлаған, 
Найзасын  кекке  қайраған,  Иемектер  серттен  таймаған”,  -  деп 
марапат айтады.
Біз  өз  зерттеу  жұмыстарымызда  Ертіс  бойын  мекендеген 
қазақтардың  ұғымында  қалыптасып  қалған  ұлы  өзен  туралы 
ақпаратты  молынан  пайдалануға  күш  салдық.  Жергілікті 
қазақтар Ертістің негізгі арнасын «Ұлы Ертіс» дейді, кейде қазақ 
шежіресінің  өкілдері  Ертіс  бассейінін  «Ұлы  Ертістің  белдеуі» 
деп те атайды [3, 154]. Сол себепті біз де өз зерттеуімізде Ертіске 
байланысты  осы  ұғымдарды  қолданамыз.  Ертіс  өз  бастауын 
Алтай  сілемдерінен, Найрамдалы тауынан алады. Зайсан көліне 
дейінгі бөлігі – Қара Ертіс, көлден төмен қарай Ақ Ертіс немесе 
Ертіс  деп  аталады.  Ескертетін  бір  мәселе,  «Қара  Ертіс»  атауы 
Ертістің орта арнасында да кездеседі. Мысалы, Павлодар облысы 
Ақтоғай ауылы тұсында «Қара Ертіс» өзеннің ескі арнасы деген 
мағынаны білдіреді. Сонымен бірге Ертістің Шығыс Қазақстан 
шекарасына  жақын  тұсында  Бор  Ертіс  деген  де  атаулары  бар. 
Бұл – қазіргі Көктөбе ауылынан жоғары жер. «Көктөбе» атауы 
– бертін пайда болған жасанды атау. Біз жергілікті адамдардан 
бұрынғы  карталарда  бұл  жер  «Ақжар»  деген  атаумен  жүр, 
сіздер  «Көктебе»  дегенді  қайдан  алып  шықтыңыз  десек,  олар 

71
Белогорьені  осылай  аудардық  дегенді  айтады.  Ертеде  Ертістің 
осы тұсында жардан ақ бор (алебастра) алатын өндіріс болған. 
Ертістің    жағалауы  алыстан  ақжар  болып  көзге  түсіп  тұрады. 
Қазақтар бұрын жарды «Ақжар», ал Ертістің өзін «Бор  Ертіс» 
дейді. Сол жағалаудың біраз жерінде ақ балшық болғандығына 
байланысты  осылай  деп  атаса  керек.  Орыстар  осы  жерлерге 
келген  уақытта  біраз  атауларды  қазақ  тілінен  орысшалаған. 
Осылайша  Белогорье  пайда  болған.  Шынында,  бұл  жерде  тау 
жоқ, қазақ жарды төбе деп айтпайды, төбе деп далада, қырда өзге 
жерден аздап еңсесі асып, биіктеп тұрған дөңесті «төбе» деген.  
Біз Ұлы Ертіс белдеуіне орналасқан көптеген топонимдерге 
қатысты  зерттеулер  жүргіздік.  Осы  зерттеулердің  нәтижесінде 
Сырлы  там,  Ақ  сарай,  Калбасунка  (Қала  балық  сағын)  аталған 
жерлерде,  атына  заты  сай,  қимақ  қалалық  мәдениетінің 
ескерткіштері  шоғырланғандығын  таныдық.  Пайда  болғанына 
кемі мың жыл өткеніне қарамастан қазақ жадында тарихи атаулар 
сол  қалпында  сақталғаны  таң  қалдырады.  Осындай  деректерге 
сүйене отырып, Ертіс бойында байырғы түркі кезеңінен бері талай 
қоныс аударуларға, қандай бір ауыртпашылықтарға қарамастан, 
этникалық жалғастық үзілмеген деп сенімді түрде айта аламыз. 
Сонымен  бірге,    Ертіс  бойындағы  Зәңгі,  Зеренді, 
Қорқылдақ, Жалайыр, Сіргелі, Тарақты, Өлеңті, Сілеті, Шідерті, 
Жалаулы  сияқты  топонимиялық  атаулар  жаңа  тарихи  ақпарат 
көзі  есебінде  зерттеулерге  сұранып  тұр  деп  есептейміз.  Өлеңті 
атауы    Еуразияның  далалық  өңірінде  бірнеше  жерде  кездеседі 
және біздің ойымызша, тым ерте замандарда болған этникалық 
көшіп-қонулардан  ақпарат  беретін  сияқты.  Мысалы,  саха 
халқының    соңғы  бір  жарым  жылдық  тарихы  Өлеңті  өзенімен 
байланысты. Бұл орыс тілді карталарда Лена өзені аталады. Саха 
халқының Өлеңтісінің Ертіс белдеуіндегі Өлеңтімен байланысы 
бар  ма?  Сарыарқаның  орталық  қыратынан  басталатын  Өлеңті 
«Қозы  көрпеш-Баян  сұлу»  жырында  аталатын  Сарыбай  мен 
Қарабайдың ата жұрты Ақкөл Жайылмаға құяды. Ал Еділ-Жайық 
арасындағы Өлеңті мен Шідертінің тарихы Сарыарқадағы Өлеңті 
мен Шідертіден ертеде қоныс аударған тайпаларға байланысты 
емес пе? 

72
Зерттеу жұмыстары Ұлы Ертіс белдеуін мекен еткен қазақ 
қауымдарының  көне  заманның  көптеген  ырым-жоралғыларын 
сақтап  қалғанын  дәлелдейді.  Олардың  ішінде  су  иесі  туралы 
түсініктер  көне  түркілердің  су  иесін  «Бүке»  деп  атағанымен 
сабақтас. Махмұд Қашқари оны аждаһа бейнелі үлкен әбжылан 
дейді.  Ертіс  бойын  мекендеген  қимақ  /кемек/  елі  бүкені  әбден 
дәріптеп, «жеті басты жел бүке» атаған [4, 127].  Қазіргі күнге 
дейін  Ертіс  бойында  Железен  (Железинка)  түрінде  сақталған 
топонимнің  түбірі  «Жел  Тәңірі»,  «jel  esin»  (жел  езін)  деген 
ұғымда, желдің иесі, жел құдіреті деген мағына береді [5, 254]. 
Бұл  аңыздарды  Ертіс  дариясына  қатысты  әл-Идриси,  Гардизи 
сияқты араб және парсы саяхатшылары да жазады. Тіпті қимақ 
елінің шығу тарихы да осы құдіретті су иесімен байланысты деп 
Гардизи бір қызықты аңызды баяндайды: «Ұзақ уақыт Шадтың 
қол  астында  болғаннан  соң,  олар  саны  жағынан  ұлғайып, 
айналаға тарап, аталған жеті адамның есіміне байланысты жеті 
тайпа құраған. Бір күндері Шад халқымен бірге Ертіс жағасында 
тұрған екен. «Шад? Сен менің суда жүргенімді көрдің бе?» деген 
дауыс  естілген.  Шад  су  бетінде  қалқып  жүрген  шаштан  басқа 
ешнәрсе көре алмаған еді, мінген атын тұсап, суға түсіп шашты 
қолына алды, сөйтсе ол өз жұбайы Қатын болып шықты. Шад: 
«Сен  қалайша  суға  түсіп  кеткенсің»  -  деп  сұраған  еді.  Қатын: 
«Өзен  жағасынан  маған  қолтырауын  бас  салды»,  -  деп  жауап 
берді. Қимақтар бұл өзенге бас иіп, табынады, «Өзен – қимақтар 
құдайы» деп құрмет көрсетеді...» - деп баяндайды бұл аңызды» 
[6,  35].  Бұл  жерде  ең  басты  көңіл  аударатын  мәселе,  аңыздың 
мазмұнындағы қолтырауын туралы сюжет. Мәтінде «нихан» деп 
аталады,  яғни  арабшадан  аударғанда  «айдаһар»  деген  ұғымға 
көбірек  келеді.  Бұдан  шығатын  қорытынды,  бұл  аңыз  Ертіс 
бойында пайда болған және қимақтардың төл негізін нұсқап отыр. 
Гардизидің «өзен – қимақтардың құдайы» деген дерегінде үлкен 
мағына бар екені сөзсіз. Өзен-суға табыну тек өзен бойындағы 
елдерге тән. 
Ертіс  туралы  саяси  және  тарихи-географиялық 
мәліметтердің  мол  кездесетін  тағы  бір  кезеңі  Шыңғыс  хан 
заманы және Жошы ұлысының құрылуына сәйкес келеді. Ертіс 

73
және  Орталық  Азия  тарихын  бір  жүйеде  түсіну  үшін  шығыс 
авторларының осы кезеңдегі жазбалары аса маңызды. Мысалы, 
Рашид-ад-диннің  «Джамиат-тауарих»  кітабында  Жошы  ханның 
Хорезм  империясының  астанасы  Үргенішті  алған  шайқастан 
кейін  Ұлытауға  кетіп  қалғаны  туралы:  «Чингиз-хан  приказал, 
дабы в той войне предводителем был Угедей. Благодаря своим 
способностям  он  установил  между  братьями  согласие,  и  они 
сообща  взяли  Хорезм.  Чагатай  и  Угедей  направились  к  отцу 
и  прибыли  к  нему  к  крепости  Таликан.  А  Джучи-хан  через 
Хорезм  направился  в  сторону  Иртыша,  где  находились  его 
обозы и присоединился к своим ордам» делінеді [7, 78]. Қазіргі 
зерттеушілер бұл тарихи деректі тікелей қабылдайды, яғни Жошы 
ханның  ордасы  Ертіске  таяу  жерде  деп  ұғады.  Шын  мәнінде, 
Ертіс  аймағына  Сарыарқа,  оның  ішінде  Ұлытау  өңірі  де  енеді. 
Шығыс авторлары үшін Орталық Азиядағы негізгі географиялық 
нысана әлемдегі ең ірі су көздерінің бірі – Ертіс дариясы. 
Алтын  Орданың  соңғы  билеушілерінің  бірі  Тоқтамысқа  
қатысты  қазақ  ауызша  дәстүрінің  де  Ертіске  қатысты  деректік 
қабілеті  мол.  МәшҺүр  Жүсіп  Көпейұлы  жинақтаған  шежіре 
нұсқаларының  ішінде  «Тоқтамыс  сол  қашқаннан  қашып,  Ертіс 
өтіп  кетіпті.  Бір  қопаға  барып  қорғалапты.  Жалаң  аяқ  екен, 
аяғын  қамыс  тіліп,  қанап,  сол  қанның  аққан  ізінен  бұлжытпай 
тауып  алып,  өлтіріп,  қопаның  жағасына  сүйретіп  алып  шығып 
көміпті.  Бұл  күнде  сол  қопаны  «Баян  қопасы»  дейді.  Басында 
оба  бар  «Тоқтамыстың  қара  обасы»  дейді...  Керекуге  жүз  елу 
шақырым жерде Шот деген қала бар. Соған ұрымтал маңайлас 
дейді» [3, 110]. Бұл жерде Ертіс пен Обь өзендерінің арасындағы 
Шат  татарларының  қалашығы  туралы  айтылады.  Шат  деген  
сөздің  өзі  ірі  өзеннің  екі  айрығы  арасына  орналасқан  жер,  не 
екі  өзеннің  аралығы  дегенді  білдіреді.  Бұл  жердің  татарлары 
Сібір хандығы заманында Көшім ханға қызмет еткен жартылай 
көшпелі  жауынгер  топтардан  құралған.  Көшімнің  орыстарға 
қарсы  соңғы  шайқасы  Шат  жерінде  болды.  Барабы,  Тара 
маңындағы  бұл  татарлар  қарсылықтан  нәтиже  шықпағаннан 
кейін Том бағытында қоныс аударды. Тоқтамыстың обасы қазір 
Тохтамышево аталатын ауылдың жанында.

74
Жаңа заманда Ертіс атауы және негізінен, Ресей тарапынан 
Қытайға және Жоңғарияға аттанған елшілер мен саяхатшылардың 
естеліктерінде  кездеседі.  Ертіс  бойындағы  жер-су  атауларын 
зертеуде  Ф.И.  Байковтың  /1654-1656жж./,  Н.Г.  Спафарияның 
/1675-1678жж./, И. Унковскийдің (1722-1724 жж.) күнделіктерінің 
маңызы  зор.    Сонымен  бірге  ол  жазбаларда  Ертіс  жазығы  мен 
одан  табылған  зіл  мен  мамонттардың  сүйектері,  жазықтың 
геоморфологиялық құрылысы туралы және тарихи ескерткіштері 
мен Орталық Азияны мекендеген халықтар туралы деректер бар. 
Мысалы, 1654 жылы Қытайға аттанған Ф.И. Байковтың елшілік 
саяхатында мынадай үзінділер бар: «от города Тобольска рекою 
Иртышем до Тарского города, судами ходу 4 недели 3 дня. На 
Тару пришел июля в 27 день, а с Тары пошел августа в 1 день 
вверх рекою Иртышем. А от Тарскаго города до Белых вод шел 5 
недель 3 дни. А к Белым водам пришел 163-го сентября в 17 день. 
У Белых вод стоял за подводами 4 недели.
И  калмыцкой  тайша  Аблай  прислал  бухаретина  своего 
Ирки-муллу,  а  с  ним  прислал  подводы  40  верблюдов  да  50 
лошадей. А от Белых вод пошел к Аблаю-тайше в улус октября в 
16 день. От Белых вод до Кабал Гасуна ходу 3 дни. Кабал-Гасун 
– калмацким языком, а по русский – полата кирпичная. Кирпич 
жженой, пустная, дело старинное.
А от Кабал-Гасуна до Долон-Карагаю ходу 2 дня. Долон-
Карагай – калмыцким языком, а по русский – стоят семь сосен» 
[8, 182].
Бұл жерде аталатын Тобольск қаласы – Сібір хандығының 
астанасы  Искер  (Қашлық)  маңына  салынған  қала,  Тара  қаласы 
– Ертістің орта ағысына орыстың алғашқы салған бекіністерінің 
бірі. «Белые воды» деп отырғаны – қазіргі өзіміздің Ақсу қаласы. 
«Кабал  Гасун»  дегені  Павлодар  облысы  Май  ауданы  жерінде 
Қызыл Еңбек ауылының іргесінде қирандылары жатқан Қимақ 
мемлекетінің  астана  қаласы  Қала  балық  сағын.  Жергілікті  ел 
қазір  «Калбасунка»  деп  атайды.  «Долон  Қарағай»,  яғни  «Жеті 
қарағай»  дегені – қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Бесқарағай 
ауданына қарасты  Долон ауылы. 
Міне, бір ғана қысқаша деректен тарихи дәуірге қатысты 
қаншама мәлімет аламыз. Қазіргі күні басты міндет – мыңдаған 

75
жылдық  тарихы  бар  жер-су  атауларын  сақтап  қалу,  ал  олар 
жоғалып  кету  алдында  тұр  деуге  болады.  Соның  бір  көрінісі  – 
Ақсөре  атауының  тағдыры.  Бүгінде  Алтайдың  ең  биік  шыңына 
қатысты «Мұзтау» аты қолданылады. Қазақтың ауызша дәстүріне 
зер  салған  Л.Н.  Гумилев  атындағы  ЕҰУ  этноархеологиялық 
экспедициясының материалдарына қарасақ, бұл биіктің дәстүрлі 
кезеңдегі  аты  Ақ  сөре  болған  [9].  Бұл  деректі  ерте  уақыттан 
сақталған  мәліметтер  де  растайды.  Н.К.  Рерих  саяхатында  «На 
Алтае  гору  Белуху  называют  Уч-Сюре.  Уч-Орион.  Сюре  – 
жилище  богов,  соответствует  монгольской  Сумер  и  индийской 
Сумеру» - дейді [10, 79]. Қазақ «ақ сөре» деп қасиетті жерлерді 
айтады.  В.  Сапожников  «Высокие  снежные  горы  служат  у 
калмыков  предметом  почитания:  никто  из  них  под  страхом 
не  смеет  восходить  на  них.  Обояние  Белухи  на  киргизов  (бұл 
жерде – қазақтар. Ж. А.) еще больше: «нам и смотреть близко 
на  нее  нельзя»,  -  говорил  мне  один  старик  из  аула  в  вершине 
Черной  Берели....»  [11,  145].  ХХ  ғасырдың  басындағы  тарихи-
географиялық әдебиетте Ақ сөре биігі 4620 метр деп көрсетіледі. 
Соңғы уақыттағы ресми деректерде Ақ сөренің теңіз деңгейінен 
биіктігі 4506 метр делінеді. 
Қазіргі күні «Ақ сөре» атауы сирек қолданылады. Ғылыми 
және көпшілік әдебиеттің әсерімен айналымда, көбінесе, Мұзтау 
деген атау жүр және ол тарихи атау делінеді. Шын мәнінде, Ақ 
сөре –  «Белуха» атауына негіз болған төл тарихи атау.
Екінші  мысал  –  «Қазалы»  атауы.  ХХ  ғасырдың  90-шы 
жылдары  қазақ  елі  өзінің  көптен  күткен  тәуелсіздігіне  қол 
жеткізген  уақытта  Ұлы  Ертістің  ішкі  саласы  Ақсу  өзенінің  сол 
жағалауында Қазалы атты жер бар екенін білетін адам өте сирек 
еді.  Патша  заманында  қазіргі  Қазалы  ауылы  орналасқан  жер 
Грязнов  деген  казак-орыс  офицерінің    меншігіне  берілген.  1903 
жылы  Воронеж  қаласында  басылып  шыққан  «Материалы  по 
киргизскому  землепользованию»  кітабының  төртінші  томында 
«Грязновтың  учаскесі  Құм  қарасу  мен  Қазалы  көлінің  арасына 
орналасқан», -   делінеді [12, 51-62]. 
Осы  дерек  негізінде  «Қазалы»  атауының,  ең  алдымен, 
Ақсу өзеніне таяу орналасқан көлге қатысты екенін анықтаймыз. 

76
1900  жылы  Семей  облысының  статистикалық  комитеті  Қазалы 
маңындағы ескерткіштерге қатысты былай дейді: «В Аксуйской 
волости большой курган находится на левой стороне Иртыша, в 5 
саж, влево от дороги, идущей из Семипалатинска в Петропавловск, 
в 1 вер. вверх от озера Қазалы. Курган имеет в окружности не 
менее 15 саж., в высоту над уровнем земли -1½ арш. На верхушке 
кургана большое углубление. Несколько лет тому назад кто то 
приступил  было,  к  раскопке  этого  кургана,  но  вырыв  яму  в  1 
арш., бросил работу. Саж. в 150 от большого кургана находится 5 
маленьких, с углублениями на верхушках» [13, 12]. 
«Қазалы» атауы ұлан-байтақ қазақ сахарасындағы екі ұлы 
өзеннің  бойында  да  кездеседі.  Сыр  бойындағы  Қазалы  қаласы 
Сырдарияның  Қазалы  аталатын  саласы  бойында  орналасқан. 
Тарихи жағынан қарасақ, Қазалы қаласы орналасқан жер – орта 
ғасырлық  Оғыз  мемлекетінің  астанасы.  Себебі,  оғыздардың 
орда қаласы Жанкент Қазалы қаласынан бар-жоғы 20 шақырым 
орналасқан.  
Қазақ ғалымдарының Қазалы атауын «газел» не, «қаз елі»  
сөздерінен  шығаратын,  сол  сияқты  «Қазалы»  атауы  арабтың 
«қаза», «қаза болу» /өлімге байланысты/ деген топшылауларымен 
келісуге  болмайды.  «Қазалы»  сөзінің  мағынасы  көл  маңында 
ерте  заманда  қалыптасқан  шаруашылық  дәстүрлеріне  тікелей 
қатысты.  Солардың  бірі  балық  аулайтын  құралдың  ерекше  бір 
түрі – қаза. 
«Қаза»  туралы  тілші  ғалымдардың  ішінен  бірінші  рет 
жазған  С.  Аманжолов  оны  балық  аулайтын  құралдың  бірі 
(одно  из  орудий  рыболовного  хозяйства)  деп  сипаттаған. 
Қазаны қамыстан тоқиды. Біз қазаны Ақкөл-Жайылма жерінен 
кездестірдік.  Әулиелі  Ақкөл  жағасына  орналасқан  Екібастұз 
ауданының  Қаражар  ауылының    қазақтары  әлі  күнге  дейін 
балықты қазаны пайдаланып аулайды.  Қазаны биік қамыстан, не 
талдан жасайды  да, көлдің адам бойынан  аспайтын тұстарына 
апарып  құрады.  Үлкен  қазалар  үй  аумағындай  жерді  алады.  
Бір құрған қаза бірер апта тұрады да,  балықшыларды балыққа 
кәні қылады. Балықшылықтың бұл түрін қазақ «қаза салу»  деп 
атайды.  Қаражар  қазақтары  қазаның  қабырғасын  «желі»  деп  

77
атайды,  осы  желінің  бір  тұсын  саңылау  қылып  ашып  қояды. 
Оны  “көмей”  дейді.  Балық  осы  көмейден  қазаның  ішіне  кіріп, 
ақыры  балықшының  дастарханына  түскенін  білмей  де  қалады. 
Ерте уақытта қазаны аздаған ағыны бар жерлерге құрып, оның  
көмейін ағысқа қарсы қойса керек. Дегенмен, бүгінгі күні қазаны 
Әулие көл балықшылары суы тұйық көлдің ішіне де құра береді.
Міне,  осы  қаза  қазақ  жеріндегі  Қазалы  атты  жер-су 
атауының пайда болуына  бірден-бір  себеп. 
Ертіс Ібір-Сібір жұртына енгенде екі жерде  Қызым тұра 
атауы кездеседі. Біріншісі Сібір (Ескер, Қашлық) қаласының дәл 
іргесінде. Бұл жерде ерте заманда өзінің сүйген жігітімен қашып 
бара жатқан ханның қызы өлтірілген екен-мыс. Екіншісі Вагай 
өзенінің Ертіске құяр тұсында. Бұл жерде биіктігі он сажын аса 
үлкен оба бар. Обаның жоғарғы жағы тақтайдай тегіс диаметрі  
30 сажын болатын алаң бар. Г.Ф. Миллер татарлардың бұл обаны 
Қызым тұра деп атайтынын жазады [14]. Ерте замандарда қыздар 
етектерімен топырақ тасып көтерген-мыс екен. 
Орыстар  Қызым  тұраны  «Царево  городище»  деп  атайды. 
Бұл  жерде  олардың  естуінше,  татардың  атақты  хандарының  бірі 
мекен қылған. Осындай ірі қорғанды көтеру екінің бірінің қолынан 
келмесі анық. Жалпы, Сібір түріклерінде тұра сөзі қалашық, қоныс 
дегенді білдіреді (мысалы, Яш тұра, Яшыл тұра, Жинги (Чимгу) 
тұра, Жаңғы тұра, Қызыл тұра т.б.). Бұл атаулар да қазақ тарихына 
қатысты екені анық.
Бізге  дейін  де  адамзат  тарихын  ұлы  өзендердің  тарихымен 
байланыста  қарастыру  –  әлемдік  тарихнамада  бар  құбылыс.  Л.И. 
Мечниковтың  «Цивилизация  и  великие  исторические  реки» 
кітабына  жазған  алғы  сөзінде  Элизе  Реклю  «...не  приписывая 
влиянию  рек  на  человека  никакого  таинственного  и  фатального 
характера, мы тем не менее должны признать тот факт, что с начала 
истории  цивилизация  Старого  Света  зародилась  и  развилась  на 
берегах больших рек, между 20 и 40 градусами северной широты. 
Нил в своем нижнем течении, Тигр и Евфрат, Инд и Ганг, Хуанхэ 
и  Янцзы  были  колыбелью  цивилизации  и  своими  ежегодными 
разливами являлись учителями прибрежных жителей», - дейді. 1880 
жылдары жазылған бұл кітап «Исторические  реки,  эти  великие  
воспитатели  человечества...» деп басталады [15, 132]. 

78
 Мәдениеттанушылар  ұлы  өзендердің  бойында  қашанда 
ұлы  өркениеттердің  пайда  болатыны  туралы  жазады.  Расында 
да, Ертістің Алтай тауларынан бастап Солтүстік мұзды мұхитқа 
дейінгі  өне  бойы  көне  және  орта  ғасырлық  тарихтың  алтын 
қазынасы сияқты. Ертіс бойындағы Ресей патшалары мен Кеңестің 
тексіз жүйесі қанша күрессе де жоғалта алмаған топонимиялық 
атаулар – нағыз тарихи-мәдени ескерткіштің өзі. Ертіс бойында 
біздің бірнеше жылдар бойы жүргізген жер-су атауларын зерттеу 
нәтижесі ұлы дарияның көне және ортағасырлық тарихтан хабар 
беретін топонимиялық резервуар екенін көрсетеді. 

жүктеу/скачать 1,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: