Филология факультеті Теориялық және қолданбалы тіл білімі кафедрасы
жүктеу/скачать 1 Mb. Pdf көрінісі
|
ktj 20522
| тә бар Уралда – Урал – бай тау ул. (К.Даян). Уралда алтын да бар, Уралда күміс те бар – Урал – бай тау.
Көңіл аударатын бір нәрсе – башқұрт тілінде «-ып, -еп» және «-оп, -өп» көсемшелерінен жасалған баяндауышы бар жалғаулықсыз құрмаластарды кей түркологтардың өз бойында әрі паратаксистің, әрі гипотаксистің белгісі бар деп есептейтіні. Оған мынадай сөйлемдер жатқызылады: Йылыш булып, инструктор комсомолдарзың колхоз хәрәкәтендәге бурыстарын һөйләне (Н.Кәрип). Жиналыс болып, инструктор колхоз қозғалысында комсомолдардың міндеттері туралы айтты. Ғ.Ғ.Сәйетбатталов аталған сөйлемді жалғаулықсыз салалас құрмаласқа жатқызады. Өз сөзімен берсек: «В башкирском языке довольно часто встречаются бессоюзные предложения, в которых сказуемые компонентов выражаются деепричастием настоящего времени с аффиксом «ып-еп», «оп-өп». Например: Йылыш булып, инструктор
сложным синтаксическим конструкциям, которые имеют особенности паратаксиса и гипотаксиса. По нашему мнению, приведенный выше вид бессоюзного сложносочиненного предложения представляет стилистическую разновидность бессоюзной сложносочиненной синтаксической конструкции». Жалғаулықты салалас құрмалас сөйлем түрлері: 1) «да-дә, за-зә, ла-лә, та-тә», «һәм», «шулай ук», «йәнә», «тағы», «шуның өстөнә», «шуның менән бергә» салаластырғыш жалғаулықтарымен байланысып, оқиға, құбылыстардың, үдерістердің бір ізді және бір мезгілде болатынын білдіретін салалас сөйлемдер. Мысалы: Ул мине йоконан бик иртә уятты ла, мин ат эзләргә киттем (Ә.Чаныш).
2) «ә, ләкин, әммә, тик, шулай за, юғиһә» қарсылықты жалғаулықтарымен байланысып, сәйкессіздікті, қарама-қарсылықты, салыстырмалық қатынасты білдіретін салалас сөйлемдер. Мұндай сөйлемдер екі компоненттен тұрады, олардағы оқиғалар салыстырыла айтылады. Иртәгәһенә иртәнсәк иптәштәре урманга киткән, ә Акъял батыр өйзә калган («Акъял батыр» әкиәте). Ертеңіне таңертең оның достары орманға барды, ал Ақыл батыр үйде қалды. 3) «йә, йәки, әле, әллә, берсә» шылауларының қайталанып келуімен жасалатын, санамалау мен кезектестік рекңкімен айырымдық қатынасты білдіретін салалас сөйлемдер. Бұл сөйлемдер түрі башқұрт әдеби тілінде кеңінен таралмаған, жоғарыда көрсетілген шылаулар негізінен жай сөйлемнің бірыңғай мүшелерінің арасын байланыстыруға қызмет етеді. Тау араһынан барғанда кояш рәтле күренмәй: йә уны эре ағастар каплай, йә бейек таузар был ерзән
4) «хатта» салдарлық шылауымен және «тимәк», «шулай итеп» шылау сөздерімен келетін, екінші бөлігінде алғашқы бөлігіндегі ой жалпыланатын салалас сөйлемдер. Мысалы: Көслө елдәр, штормдар булды, хатта баржалар Кама менән Волга ярзарына ырғытылды (Ә. Бикчәнтәев). Қатты жел тұрды, сондықтан Кама мен Волга жағалауына баржаны лақтырды. Татар тілінде салалас құрмалас (тезмә кушма жөмләләр) сөйлемдерді М.З.Зәкиев компоненттерінің мағыналық қатынасы мен оларды байланыстыратын жалғаулықтардың түріне байланысты 3 топқа жіктеп көрсетеді: 1) құрамындағы сөйлемдері өзара жыюшы мағыналарды білдіретін шылаулармен байланысатын сөйлемдер. а) һәм шылауы арқылы байланысқан компоненттер арасында мынадай мағыналық қатынас болады: - сөйлем құрамындағы бөліктерінде әркелкі оқиғалар баяндалатын салалас сөйлемдер: Болытлар таралдылар, һәм көн матурланды; Гафиятнең иске ачуы кабынып китте, һәм ул, йөрәген тыя алмыйча, бөтенесен берьюлы әйтте дә салды (И.Гази); - сөйлемдері параллель оқиғаларды білдіретін салалас сөйлемдер: каты жили исә, һәм яңгыр коя; әкрен генә камыш шаулый, һәм агач яфраклары селкенәләр; - соңғы сөйлем алдыңғы сөйлемді мағына жағынан толықтырып, ашып тұрады: кешенең иң кадерле нәрсәсе – тормышы, һәм ул аңа бары бер генә мәртәбә биркелә. ә) Да-дә шылауларымен байланысқан салалас сөйлемдер: - сөйлемдер әркелкі оқиғаларды білдіреді: Укытучы килде дә, дәрес башланды. - бұл шылаулар қайталанып келсе, оқиғалар бір мезгілде болғанын білдіреді: яңгыр да ява, көчле жил дә исә. б) Тагын шылауы қайталанып келсе, оқиғалар жалғасып келетінін білдіреді. Тагын жәй килде, тагын матур
в) Янә шылауы қайталанып келіп, оқиғалардың тізбектеліп өтетінін көрсетеді. Янә машиналар эшли башладылар, янә эшчелер тузан эчендә калдылар. 66
г) Ни-ни шылауы оқиғаларды талғап көрсетеді. Ни жыелыш булмады, ни кино күрсәтмәделәр. 2) Құрамындағы сөйлемдері өзара айырушы шылаулармен байланысқан салалас сөйлемдер: а) Янә, яисә, я шылауларымен байланысса, оқиғалардың бірі ғана орындалатынын білдіреді. Мин барырмын, я син килерсең. ә) Әле-әле шылауымен байланысса, оқиғалардың алмасып өтетінін білдіреді. Әле яңгыр ява, әле кар ява. б) Әллә-әллә шылауымен келген сөйлемдерде оқиғалар тізіліп айтылады. Әллә самолет килә, әллә урман
в) Бәлки сөзі де қайталанып келеді, ол кезде оқиғалар талғанады. Бәлки син барырсың, бәлки ул үзе килер. 3) Құрамындағы сөйлемдері қарсылықты шылаулармен байланысқан салалас сөйлемдер: а) Ә шылауымен байланысқан салалас сөйлемдер қарама-қарсы мағынаны білдіреді: Яз аена кердек, ә көннәр һаман салкын. ә) Ләкин шылауымен байланысқан салалас сөйлемнің екіншісі біріншідегі істің болмай қалғанын білдіреді. Мин көттем, ләкин ул килмәде. б) Әмма шылауы ләкин шылауымен мағыналас жұмсалады. Каты яңгыр яуды, әмма тузан басылмады: ул Зиннәтнең кайтуына үзенең куанамы яки борчыламы икәнен дә белми, әмма йөрәге ашыгып-ашыгып тибә (Г.Бәширов). в) Тик, бары, фәкать, исә, бәлки шылаулары да қарсылықты мәнді сөйлемдерді байланыстырады: Без сөйләшмибез, бәлки Галиләр уйныйлар. Без укытучы белән бардык, Гали исә үзенең иптәше белән башка вагонда барган. Көріп отырғанымыздай, қазақ, башқұрт, татар тілдерінде салалас құрмалас сөйлемдерді тануда айырмашылықтар бар. Ол айырмашылықтар: 1) башқұрт тілінде көсемше тұлғалы етістіктен жасалған баяндауышы бар сөйлемдердің салалас қатарында танылатыны; 4)
қазақ, татар, башқұрт тілдерінде салаластарды жіктеу ұстанымдары ұқсас болғанымен топтастырылуын атауда өзіндік ерекшеліктерге ие. Башқұрт, татар тілдерінде салалас құрмалас компоненттерін байланыстыратын шылауларды негізге алып топтастыру, соның негізінде мағыналық қатынастарын сипаттау басымырақ. жүктеу/скачать 1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|