Физика тарихы

20
бірден бір мәдени орталық емес-ті. Зерттеушілердің қажырлы еңбегі арқасында 
республиканың археологиялық картасында басқа да мәдени орталықтар (Тараз, 
Сығанақ, Түркістан, Мерке, Исфиджаб және басқа қалалар) болғаны 
көрсетілген. Сондықтан, біз осы территорияны мекендеген тайпалардың сонау 
арғы заманда қалыптасқан өскелең өнері, қол өнері, ғылымы, түркі тілдес 
жазуы болған деп айта аламыз.
Қазақ топырағынан шыққан ғалымдар Әбу-Насыр Әл-Фараби, Исхақ Әл-
Отрари, Исмаил Әл-Шаухари, Жемал Әл-Түркістани, Әл-Сығанақи, Әл-
Қыпшақи, Қадырғали Жалаири және басқалар жазған еңбектердің белгілі бір 
мәдени негізде дүниеге келуі әбден табиғи нәрсе. Осынау саңлақтардың ішінде 
жалпы әлемге әйгілі алып тұлға ретінде көзге көрінетін әл-Фарабидің орны 
ерекше. 
Ал енді әл-Фарабидің антика дәстүрімен байланыстылығынан, осының 
арқасында оның Аристотельден кейінгі «Екінші Ұстаз» атанып, даңққа 
бөленгенін айтатын болсақ, Әл-Фараби жастайынан-ақ, ұлы Аристотельдің, 
Платонның, ерте дүниедегі Грецияның басқа да философтарының 
шығармаларымен түп нұсқасынан танысқаны жөнінде деректер бар. 
Білімге, ізденуге деген құштарлықтың жетелеуімен ол, жас шағында, 
дүниедегі құбылыс біткеннің бәрі кісіге әрі ғажап, әрі таңсық көрінетін кезде 
саяхат жасап, сол замандағы мәдени әлемнің көптеген орталықтары: Хорасанда, 
Бағдадта, Дамаскіде (Шам), Алеппада, Каирда (Мысыр) болған. Өз өмірінің көп 
жылдарын ол, Араб Халифатының саяси және мәдени орталығы болған, 
Бағдадта өткізді. Мұнда ол өз білімін әбден тиянақты меңгеріп, толықтырады, 
көрнекі ғалымдармен байланыс жасайды, сөйтіп өзінің білімдарлығы, 
ақылының алғырлығы және асқан байсалдылығы арқасында көп ұзамай 
олардың арқасында үлкен абырой-беделге ие болды. Бірақ, өресі тайыз, 
кертартпа хадисшілер оны жек көріп, күндей бастаған, әсіресе, олар Әл-
Фарабидің бүкіл ойының негізгі мәніне қарсы шыққан, өйткені, оның дүниеге 
көзқарасы шынайы болмысты танып білуге, адам бақытын о дүниеден іздеп 
табуға мезгейтін еді. Ақыр соңында Әл-Фараби лажсыздан Бағдадтан кетеді. 
Өзінің «Фусул ал-мадани» («Мемлекет қайраткерінің нақыл сөздері») деген 
соңғы шығармасында ол: «Адам ғылымға түрліше тосқауыл жасайтын 
мемлекеттен кетіп, ғылыми өркен жайған елде тұруға тиіс», – дейді.
Әл-Фараби Александриялық (Мысырлық) ғалымдар, яғни бір кезде 
Александриядан ығыстырылған несторианшыл христиандар тұратын Хоранға 
келіп қоныс тебеді. Өмірінің соңғы жылдарын Алеппо мен Дамаскіде өткізеді, 
мұнда ол Солтүстік Сирияның жетекшісі әрі саяси қайраткері Сейд Ад-Дуаль 
Хамданиге аса қадірлі болды. Әл-Фараби 950 жылы 80 жасында қайтыс болды.
Біздің заманға Әл-Фарабидің тек негізгі шығармалары ғана келіп жетті. Ол 
шығармалардың ежелден бері-ақ жұртшылыққа танымал болып, философиялық 
және ғылыми ойдың одан кейінгі дамуына тигізген әсері толассыз.
"Мұсылман Ренессансы" деген атауға ие болған сол заманға тән белгілері оның 
шығармаларымен белгілі бір дәрежеде өз орнын алады. Әл-Фарабидің 
шығармаларында көне замандағы дәстүрдің және "Бірінші Ұстаз" деп Шығыста 

21
аталып 
кеткен 
Аристотельдің 
тарих 
барысында 
қалдырған 
әсері, 
неоплатонизмнің, несторианшылдықтың әсері және исламның әсерімен 
Аристотель идеяларының өзгеруі айқын көрінеді. Әл-Фарабидің Аристотельге 
бас игені сөзсіз. Сол сияқты ол Аристотель идеяларының ең жақсылары мен 
бағалыларын әрдайым таңдап ала бермейтіні де даусыз. Бірақ, біз үшін ерекше 
бағалы жағы да сол – ол Аристотель ілімінің формальдық жағымен ғана 
шектелмейді, диалектика элементтеріне, мәселені қарама-қарсы қоюына белгілі 
дәрежеде көңіл бөледі, сыртқы дүние мен сезім мүшелері арқылы жүзеге 
асатын байланыс таным логикасының іргетасы болып табылатынын дәлелдейді. 
Әл-Фараби Аристотельдің, Әл-Қиндидің ізін қуып, философия мен ғылымның 
барлық салалары бойынша үлкен жетістіктерге жетеді. Мәселен, Фараби 
шығармаларының санын неміс ғалымы Ш. Штейщнейдер 117 еңбек десе, түрік 
ғалымы – А. Атеш 160, ал тәжік ғалымы Б. Ғафуров – 200 трактат деп 
көрсетеді.
Әл-Фараби философия саласы бойынша грек ойшылы Аристотельдің 
«Категориялар», «Метафизика», «Герменевтика», «Риторика», «Поэтика», 
бірінші және екінші «Аналитика», «Топикасы» мен 4 сопылық еңбектеріне 
түсініктемелер жазды. Ол еңбектері күні бүгінге дейін де мән-маңызын 
жоғалтқан жоқ. Сөйтіп, Фараби Шығыс пен Батыстың ғылымы мен ежелгі 
мәдениетін таныстыруда зор рөл атқарды. Сондықтан да, XI ғасырда өмір 
сүрген Фарабидің ізін қуушы атақты Әбу Әли Ибн-Сина (980—1037) тек Әбу 
Насыр түсіндірмелері арқылы ғана Аристотель еңбектерінің ойын ұғып, 
қуанғанынан қайыршыларға садақа үлестіргені жайлы жазған екен.
Анығырақ айтсақ, Аристотель шығармалары сол кездің өзінде-ақ араб тіліне 
аударылып үлгерген-ді. Араб Шығысында Аристотельдің кейбір құнды ойлары 
бұрмаланып көрсетілді. Бірақ, көп еңбектері тәржімаланбағандықтан ұлы грек 
философиясының ойын түсіну қиын болды. Сондықтан да, көп тілдерді жетік 
білген ұлы ғалым жерлесіміз Аристотель шығармаларына араб тілінде 
түсіндірме жазуды ұйғарды. Сөйтіп, ол ұлы философтың мұраларын жаңсақ 
пікірлерден тазартып, өз қалпында дұрыс түсіндіре біліп, өзінің бірінші ұстазға 
деген ғылым саласындағы үлкен адамгершілік, азаматтық іс-әрекетін таныта 
білді. Сондықтан да, шығыс философтары оны «Әл Му'алим Әс-Сани»— 
«Екінші ұстаз» деп атаған.
Ұлы Аристотельдің философиясын дамыта отырып, өз тарапынан да 
«Ғылымдардың шығуы», «Ғылымдар энциклопедиясы немесе тізбегі», 
«Кемеңгерлік меруерті», «Ізгі қала тұрғындарының көзқарасы», «Музыканың 
үлкен кітабы», «Философияны аңсап үйрену үшін алдын-ала не білу қажеттігі 
жайлы», «Ақылдың мәні туралы», «Әлеуметтік-этникалық трактаттар», 
«Философиялық трактаттар», т. б. көптеген философиялық еңбектер жазған. 
Фараби ғылымның философиялық-логикалық іргетасын дұрыстап қайта қалап 
шықты. Ол музыка жайлы күрделі зерттеулер жүргізді. Фарабидің метафизика, 
тіл ғылымы, логика, психология, география, этика т.б. ғылымдар жайлы жазған 
еңбектерінің мәні ерекше зор. Тарихқа неғұрлым терең үңілген сайын, біз жеке 
ұрпақтардың, тайпалар мен ұлттардың мәдениеті мүлде оқшау дамиды деген 

22
"теорияның" негізсіздігін соғұрлым айқын көріп отырмыз.
Дүние жүзі мәдениетінің дамуында із қалдырған сол көрнекті 
қайраткерлер, шындығында, адамзат мәдениетінің бірлігін паш етіп келеді. Әл-
Фараби осындай дүние жүзілік тарихи тұлғалардың санатына қосылады. Ол 
туған елінің мәдени байлығын, Иранның, Үндінің, ежелгі дүние 
мәдениеттерінің жемістерін бойына дарытты. Дәл, сондықтан да, ол таяз 
ұғымдар мен соқыр сенімдерден жоғары көтеріле білді, өзінің ойлау жүйесін 
сындарлы да икемді ете білді. Әл-Фараби өз заманындағы өнер-білімнің ең 
асылын таңдап ала білді, өз дәуірінің шынайы энциклопедиясын жасап берді. 
Оның терең мағыналы пікір айтпаған, жете зер салмаған, данышпандық болжам 
жасамаған бірде-бір білім саласы жоқ деуге болады. 

жүктеу/скачать 1,93 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: