Фонетика жєне оныњ салалары
жүктеу/скачать 10,64 Mb.
|
Лекция Фонетика
| Қ мен к, ғ мен г дыбыстарын І.Кеңесбаев жеке-жеке фоне-ма деп қарастырса, Б.Тайлақбаев, Ә.Жүнісбек, С.Татубаев бір фонеманың екі түрлі дыбысталуы деп қарастырады. Соңғы жыл-дардағы экспериментті фонетикалық әдістермен жүргізілген зерттеулердің нәтижесі к, г дауыссыздарының жасалу орнына қарай тіл ортасы, ал қ, ғ, ң дауыссыздарының кішкене тіл арқы-лы артикуляцияланатынын көрсетті. Олар осы күнгі қазақ фо-нетикасында тіл арты дауыссыздары деп қате қарастырылып жүр. ң дауыссызының тіл ортасы арқылы жасалатын жіңішке тү-рі бар (ең, іңір). Жазуда Ћ кездескенмен айтылуда көбінесе х бо-лып дыбысталады. щ әрпі де орыс тіліндегідей жеке дыбыстың емес, сс, тт, ққ, тәрізді қос шш дауыссыздарының белгісі: ащы, тұщы,т.б.
Дауыссыз фонемалар акустика-артикуляциялық ерекшелік-теріне қарай үшке жіктеледі: 1. Дауыстың (салдырдың деуге де болады) қатысына қарай дауыссыздар әдетте үшке бөлінеді: а) үнділер: л, м, н, ң, р, й, у ә) ұяңдар: б, в, г, ғ, д, ж, з б) қатаңдар: п, ф, к, қ, т, ш, с, х, ћ, ц, ч ¦яңдар мен қатаңдарды үнсіздер деп бөлу дәстүрі де кез-деседі. Алфавит тәртібін жақсы білген жағдайда дауыссыздардың бұлай жіктелуін есте сақтау қиындық туғызбайды. Алғашқы 10 әріптің үшеуі (а,ә,е) дауыстылардың, қалған жетеуі ұяңдардың таңбасы болып шығады. Жеті ұяңның жеті қатаң сыңарын жақ-сы білу керек. Яғни б, в, г, ғ, д, ж, з, п, ф, к, қ, т, ш, с. Үнділер – жетеу. Үш жерде жеті – 21. Қалған дыбыстар (х, ћ, ц, ч) қатаң-дардың қатарынан орын алады. Бұлардың бір-бірінен айырмасы дауыстың және салдырдың қатысуы дәрежесіне байланысты. Сонда үнділер дауыс басым да, салдыр аз; ұяңдарда керісінше, салдыр басым да, дауыс аз болады. Ал қатаң дауыссыз тек сал-дырдан жасалады. Дауыссыздарға дауыстың қатысу дәрежесін білудің маңызы зор. Осыны білгенде ғана бала-ға, қыз-ға, ат-қа, ас-қа дегендерге неге қосымша ғ, қ түрінде жалғанады, ақ ешкі, қара қой айтуда неге ағешкі, қарағай болып кетеді деген сұрақ-тарға нақты жауап беруге болады. 2. Дауыссыздарды айтылу (ауаның шығу) жолына қарай да үш топқа бөлуге болады: а) шұғыл (эксплозив) дауыссыздар: п, б, т, д, к, г, қ, ц, ч, м, н, ң ә) ызың (фрикатив) дауыссыздар: ф, в, с, ш, ж, з, х, ғ, ћ, л, й, у б) діріл дауыссыз – р Шұғыл фонемалары айтқанда дыбыстау мүшелері біріне-бірі жабысып, ауа кілт үзіледі де, содан соң шұғыл қайта жалғасады. Ал ызыңдары айтқанда дыбыстау мүшелері біріне-бірі жуысып, ауаның жолын барынша тарылтады, бірақ ауа біржола үзілмей-ді, сыздықтап, сүзіліп шығады. Діріл дауыссыз (р) тіл ұшының дірілдеуінен пайда болады. 3. Жасалу немесе айтылу (артикуляциялық) орнына қарай дауыссыздар алдымен мынадай топқа бөлінеді: а) Ерін (билабиаль) фонемалары: п, б, м (у); ә) Тіс пен ерін (лабиальденталь) фонемалары: ф,в; б) Тіс (денталь) фонемалары: т, с, з, д, ц; в) Тіл ұшы (альвеоляр) фонемалары: н, л, ч; г) Тіл алды (палаталь) фонемалары: р, ш, ж, й; ғ) Тіл ортасы (препалаталь) фонемалары: к, г; д) Тіл арты (веляр) фонемалары: қ, ғ, ң, х; е) Көмей (фарингаль) фонемасы: ћ. Ерін фонемалары іштей еріндік (п, б, м, у) және ерін мен тіс (в, ф) болып бөлінеді. Еріндіктерді айтқанда, екі ерін біріне-бірі жабысып (п, б, м) немесе дөңгелене жуысып (у) тұрса, ерін мен тіс дыбыстарында астыңғы ерін үстіңгі тіске жуысады. жүктеу/скачать 10,64 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|