Фразеосемантика

65
Фразеологизмдердің бейнелік және танымдық семантикасы
65
Бет  –  бастың  алдыңғы  жағы,  жүз  [Қазақ  тілінің  түсіндірме  сөздігі, 
1974-1986; 282]. Бет – адамның мінез-құлқын, қабілетін және т.б. жақсы-
жаман қасиеттерін көрсететін негізгі мүше. Бет – жеке индивит өмірінде 
қайталанбас  өзіндік  эталон,  тіпті  бір  құрсақтан  шыққан  қос  тамшыдай 
егіздерді туған анасы бетіне қарап ажырата алады екен. Бір беттің екінші 
бетке ұқсамайтынын анықтайтын тіркестер тілде баршылық.
Бетке  мұндай  сипаттарды,  әдетте,  бір  көргенде  «баға»  ретінде  бер-
ген.  Бір  қызығы  қазақ  тілі  мен  ұйғыр  тіліндегі  бет-жүз  фраземаларын 
салыстырғанда, қазақ тілінің фраземалары-ның көпшілігі бет соматизмімен 
келсе, ұйғыр тілінде жүз (йүз) соматикалық фраземалары саны жағынан 
басым болып шықты. 
Мысалы беті қалың ‹ үзи қелин, бетке басты ‹ үзигә салмақ, бетіне 
айтты ‹ үзигә әтмақ және т.б.
айран 
ақша
ботқа 
бүйрек
қара
қушық
БЕТ
алды 
алғыс 
бақтырмау жыртысу 
қаратпау
түзеді
сұр 
тарғақ 
торсық
ісік
тырнау 
сипау 
перделеу 
бұру
Бет және жүз соматизмдері мағыналас сөздер болып табылады. Көне 
түркі  ескерткіштерінде  де  jűz  және  ber  лексемалары  қатар  қолданылған. 
Жүзі жылы, беті қалың деген тіркестер бір көрген адамға қарап отырып 
берілген баға.
жыртысу
ЖҮЗ
таныс
көрісу
шайысу
салу
тоқтату
Көз  соматизмімен  жасалған  фраземалар  саны  басқа  соматикалық 
тіркестермен салыстырғанда басымырақ екен. М. Ержановтың «Адамның 
сыртқы  бейнесін  сипаттайтын  сөздердің  лексика-семантикалық  топта-
ры»  атты  кандидаттық  диссертациясында  көздің  123  түрін  сипаттайтын 
соматикалық  тіркестерді  көрсеткен:  үлкен  көз,  бадырақ  көз,  алақан  көз, 
шатынаған көз, аялы көз, шақша көз, жұмық көз, жыпсық көз, бота көз, 
қой көз, құралай көз, шаян көз, сығыр көз, қысық көз және т.б. [М.Ержанов, 

Авакова Р.А. Фразеосемантика
66
1988; 13 б.]. І. Кеңесбаев сөздігінде көз соматизмімен жасалған 209 фразе-
ма берілген.
Қазақ тіліндегі адам интелектісіне қатысты лексиканы  зерттеген  Б.Ұ. 
Сағынова  мынандай  пікір  айтады:  «Сөз  мағынасының  кеңеюі,  сөздердің 
семантикалық  өрісінің  бір-бірімен  ұласуы,  олардың  тілдегі  белгілі  бір 
құбылысты, атауды білдірудегі бір-бірімен тура немесе жанама байланы-
сын, адамның дүниені ақыл-ойы арқылы тану процесінің бір қырын сома-
тизмдер арқылы танытады» [Б.Ұ. Сағынова, 1999; 13 б.].
адырақ
КӨЗ
айырмау
айнам
аларту
ақ
алдау
ала
алдында
бадырақ
ашқызбау
қушық
түзеді
бота
бояушы
жаутаң
жүгірту
жұмбайлық
жіберу
ескі
тарту
құмай
тию
қой
түрткі
құралай
ұшы
қызыл  
оң
Қазақ  тіліндегі  фраземалардың  қалыптасуына  сонымен  қатар  құлақ, 

жүктеу/скачать 2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: