Г. И. Шукина оқып білу жанадан мамандық ашу емес, бұрыннан белгілі адам тәжірибесінен өткен шындықтардың жиынтығын меңгеру. Сондықтан бұл шындықтарды оқушылар санасына жеткізу үшін ең алдымен мүғалімдер осы білімд
I тарау. ДҮНИЕТАНУДЫ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
жүктеу/скачать 84,37 Kb.
|
1111111111 дуниетану
| I тарау. ДҮНИЕТАНУДЫ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ 1.1. “Дүниетану” ұғымынын ғылыми негізі Қазақстан Республикасының егемендік алған алғашқы жылдарынан бастап білім беру мәселесінің дамуына аса мәнберілуде. Білім беру барысында оқушының жекетұлғасын жан-жақты жетілдіруге, олардың танымдық әрекетін дамытуға, ой-санасын қалыптастыруға ерекше назар аударылып отыр. Мұның дәлелі республикамыздағы “Білім туралы" занының қабылдануы. Президент Н.Ә.Назарбаев “Қазақстан-2030” атты Қазақстан халқына Жолдауыңда болашақ қоғам мүшелері — жастардың қандай болуға тиіс екендігін айта кетіп, “Біздің балаларымыз білігі жоғары жұмысшылар мен фермерлер, инженерлер, банкирлер және өнер қайраткерлері, магазиндердің иелері, мұғалімдер мен дәрігерлер, зауыттар мен фабрикалардың иелері. биржа делдалдары және спортшылары болады. Олар мұнай, газ бен электр қуатын, тамақ өнімдерінөндіретін, әрі олармен әлемдік экономиканы қамтамасыз ететін болады...”, — дейді. Жастардың болашақка деген бағыт-бағдары отбасында, мектеп қабырғасында, Жалпы қоғамдық деңгейде алсақ, бүкіл қоршаған дүние ортасында қалыптасады. Әрине, қоршаған дүниенің әр саласының көзқарасқа тигізетін әсері, беретін білімі, тәрбиеге ықпалы әртүрлі. Мемлекетіміз осының бәрін ескеріп, білім беру жүйесін баса дамытуға, оның дүниежүзілік деңгейге котерілуіне аса мән беруде. Осындай аса маңызды сенім жүктеліп отырған жастары- мыздыңболашақта мемлекеттік жауапты қызметтерді атқа- ратындай, өз мүддесінен гөрі халықтық мүддені жоғары қоятын деңгейде өсіп жетілуі үшін оларға сапалы білім беру сапалылыққа тәрбиелеу, жеке бас құндылығынкөтеру оқу-ағарту саласының үлесіне тиеді. Осыған байланысты білімнің мазмұнын, оқыту әдістері мен сабакты ұйымдастырунысандарын жетілдіруді нақтылай түсу қажеттілігітуындайды. Білімнің әрбір бөлігі оқушы дүниетанымын қалыптастыруға септігін тигізіп, олардың әлем туралы ой жүйесін дамытуға негіз салуы тиіс. Орта білім стандартында “Мектептің әрбір саласында жеке тұлғаны дамыту міндетіне сай білім мазмұнының толық жүзеге асуын қамтамасыз ету” талабы қойылып отыр. Мүңда әсіресе, оқушылардыңдүниетанымын қалыптастырумәселесі басты орынды алмақ. Дүниетаным, дүниегекөзқарасдегеніміз— айнала қоршаған орта, бүкіл әлем, тұтасдүние туралы, ондағы адамның орны, тіршіліктін мәні, мағынасы туралы көзқарастың, пікірлер мен түсініктердің жүйеленген жиынтығы”. Дуниетанымның көзібілім. Білім неғұрлым тереңдеген сайын дүние - таным да калыптасып, тұрақтанады. Мектеп қабырғасында алған білімнің шындығы менғылымилығы практика жүзінде қолдану барысында айқындала түспек. Осы арқылы адам, заттар, құбылыстар арасыңдағы қарым-қатынаспайда болады. “Адамзаттың, қоғамның пайда болып калыптасуы қоршаған табиғи ортаның қажетті алғы шарттардың жағдайлардың болуына байланысты...”, “...адамның өмір тіршілігінің қызмет әрекетінің негізі табиғат заттары мен табиғи процестер” — дейді, философтар Д.Кішібеков пен Ұ.Сыдықов. Табиғатты танып, білу, игеру барысында адам коршаған ортаға ауқымды, қуатты ықпал етеалатын күш екенін және осы қарым-қатынас барысында дүниетанымықалыптасатынын А.Г.Спиркип, В.С.Степин, Д.П.Горский. А.П.Шептулин, А.Ф.Файзуллаев еңбектеріде әр саладан дәлелдейді. Адам тіршілігінің көзі— табиғат. Осы табиғат заттары туралы оқып, оны танып білу арқылы адам сол табиғатпен қатынасқа түседі, оның заттарын пайлаланып, екінші бір қолдан жасалған заттар шығарады. “Екінші затты жасау үшін ол ақылын, білімін жұмсайды, соның нәтижесінде “екінші табиғат” заттары пайда болады. Бұл екінші табиғат дүниелері қоғамның дамуына тікелей әсер етеді. Табиғат заттары туралы ғана емес, оның құбылыстары жайында ұққандарын да ой елегінсн өткізіп, табиғаттың даму заңдылықтарын ашатын да — адам. Мұндайжетістіктерге ол коршаған ортаға бақылау жүргізу, ой қорыту, ғылыми- зерттеулер жүргізу нәтижесінде жетеді. Табиғатзаттарын оқып білу аркылы адам табиғат байлығын керегіне пайдаланады. Сонымен катар бүкіл білімін, дағдысын, шеберлігін жұмсап, оны өндіру үшін еңбек етеді. Осының нәтижесінде жасалған заттарды әлеуметтік өмірде қолданып, қажетіне жаратады. Ғылым мен техника дамыған сайын әлеуметтік өмірдеңгейіде өзгереді. Осының бәрі табиғат байлығын игерудегі адам миы мен күшінің жұмысы. Адам табиғат, қоғам — біртүтас дүние. Тұтас дүниені өзмәнінде бір-бірімен байланысты қабылдау таным үрдісі арқылы жүзеге асады. Дүниетану ұғымы диалектикалық дамудың қарама- карсылығы мен біртұтастығына сүйенбей өте алмайды. Дүние — ол тек бізді қоршаған табиғат қана емес, ол — адам, адам мен адамның қарым-қатысы, ол — табиғат, табиғат заттары мен құбылыстары, ол — қоғам. Әр қоғамның өркендеуіне адамнын ойы мен білімі қандай керек болса, табиғат пен оның байлығы да сондай керек. Осының өзі дүниенің бір-бірімен байланысты дамитын, оны бір- бірінен бөліп қарауға болмайтын орта екенін көрсетеді. Дүниетану — “дүние ” және “тану” деп аталатын екі бөліктентұрады. Алдымен нені танып-білу керектігін анықтауымыз керек. Оқушыларға таныткалы отырғанымыз — дүние. Сол дүниені танып-білу әдістері мен оларды қаруландыру жолын іздестіріп, тиімділерін іс жүзінде қолдануғаұсынбақсыз. Дүние — қоршаған орта, табиғат, бүкіл әлем, олай болса бұған енбейтін, оның құрамына кірмейтін бірде бір зат не құбылыс жок. Адам дүниені өмір бойы танып, білумен, оныңтаусылмас ерекшеліктерін бақылап, байқау- мен айналысатыны анык. Бірақ оның сырын түгел біліп шегіне шыға менгеру мүмкін емес. Дүниеніөз дәрежесінде танып-білу әр адамның меңгерген білім деңгейі мен оның мазмұнына байланысты жүзегс асады. Адамның әрбір даму кезеңіне байланысты дүниені тану шеңбері мен оның мәнін ұғыну дәрежесі тереңдей түседі. Әр кезеңнің психологиялық ерекшелігіне байланысты дүние тану мүмкіндігі де өзгереді. Дүниені өз мәнінде тану үшін адамның санасы, ой-пікірі, білім деңгейі дамуы керск. Керісінше дүниені танып-білуге байланысты білім көлемі мен ұғым деңгейі, сана-сезімі кеңейе түседі, адамның көзқарасы қалыптасады. Сөйтіп, диалектикалық дамудың қарама- қарсылығы мен біртұтастығы жүзеге асады. “Материалды дүниеге айналадағы қоршаған заттардың бәрі, яғни адамның санасынан, ой-жүйесінен тысқары, әрі одан тәуелсіз, объективті түрде өмір сүретіннің бәрі жатады”. Қоршаған дүниені білу танымға байланысты. Таным —адам санасын дамытуды” негізі және ол арқылы адам өзін қоршаған ортаны игеруге де үйренеді. “Таным” — философиялық ұғым, “...айналадағы материалдық шындықты” адам санасыңда бейнеленуі”. Қоршаған дүние объективті түрде өмір сүретін болғандықтан, оның заттары мен құбылыстары санада бейнеленеді. Көру, сезіну, түйсіну арқылы сезім мүшелерімізге материалдық заттар әсер етеді де, біз оларды қабылдаймыз. Қабылданған дүниені танып білеміз. Сезім арқылы таныған дүниені ғылымен біліммен байланыстырғанда ғана білім қалыптасады. Қабылдау барысында сыртқы сезім мен ішкі сезімдер біріге отырып, танымды нақтылай түседі. Сезінуді ойлау процесі құптау арқылы танымның логикалық формасы дамиды. Адам баласы таным арқылы білмеуден білуге көшіп отырады. Ол затты құбылысты танығаннан кейін, енді таныс еместерін білуге ұмтылады, ізденеді. Сөйтіп, әлде де толық емес білім, толығырақ, дәлірек білімге қарай дамиды. Тану үшін адам дүниеге белсенді әсер етеді, оған ықпал жасап, өзгертеді, екінші зат өндіреді, соның нәтижесіңде өзі де өзгереді. Таным арқылы заттар мен құбылыстардың басты белгілері, ұқсастықтары мен айырмашылықтары жайыңдағы бейнелі қабылдау нәтижесіндеұғым туады. “Таным... практикалық қызмет барысында іске асады”. Осылайша таным нақты дүниеге, қоршаған ортада бар заттарға негізделсе, оны өзмәнінде танып-білу үшін ғылым керек. Дүниетанымды қалыптастыру үшін биологиялық, химиялық, тілдік және басқа ғылым салаларынан, өзұлтымыздың мәдениеті, әдебиеті, қазіргі таңда рухани өмірде жеткен жетістіктерін бір-бірімен байланыстыра отырып білім беруді қамтамасыз ету керек. Дамыған қоғам мен биологиялық ғылымның, техниканың ара қатысынан айқын тартылған шекараны табу қиын. 10Академик В.В.Струминский философия ғылымы мен биологиялық ғылымның бірін-бірі толықтырып, біріне-бірі сүйене отырып, дүниетаным шекарасын күшейте түсетінін айта кетіп, “Искать границу раздела — это значит воздвигнуть стену между естественными и общественными нау- ками” дейді. Қазіргі таңда адамның дүниені тани білу ауқымын тіпті күшейте, кеңейте түсу талабы туып отыр. Бүкіл әлемді, галактиканы, жұлдыздардың пайда болуы мен дамуын зерттеп отырған астрофизика ғылымы болса, маман емес адамдардың өзі онда болып жатқан жаңалықты біліп, түсінуге тырысады. Дүниетану ұғымына диалектикалық тұрғыдан қарайтын болсақ, қазіргі тандағы ғылым мен техниканың дамуын, ірі ашылыстарды ғана есепке алып қоймай, өндіріс күштерінің, ондағы адам мен қоғамаралық қатынасты да қадағалай білген жөн. Жаңа заманда ғылым қоғамның үлкен өндіріс күшіне айналуына байланысты өндіріс күшін өндірістік қатынастан бөліп қарауға болмайды. Керісінше, қадағалау арқылы ғылыми-техникалық революцияның қоғамға тигізер пайдасымен қатар, табиғи ортаға, адам тіршілігіне келтіретін қиындығын түсіну қажет. Ғылым мен техниканың дамуына байланысты адам баласы табиғи дүниемен қарама-қайшылыққа түсіп отыр. Себебі дамыған техниканың әсерінен айнала қоршаған орта ластанып, табиғи объектілердің, заттардың түрлері азайып, адам денсаулығы мен өміріне қауіп төнуде. Түрлі машиналардан, зауыттар мен өндіріс орындарынан шыққан улы газдар кобейіп, тіршілікке қауіп туғызуда. “Адамзат өмір сүретін табиғат аясы да азып-тозып барады, ендігі жас ұрпақтың қандай табиғат жағдайында өмір сүретіні күрделі мәселеге айналуда”. Қазіргі кезде орын алып отырған экологиялық апаттар еліміздің түкпір-түкпіріне зиянын тигізуде. Бір ғана Арал теңізінің апаты бүкіл жер жүзіне зиян келтіретіндігі белгілі болып отыр. Есепсіз кесілген ағаш, есепсіз пайдаланған судың қоршаған ортаға тигізіп отырған зияны ұшан-теңіз. Ағаштың азаюынан топырақтың құрғап кетуі, судың тартылуынаса бағалы халық байлығы — балықтың азаюы осының бәрі де бізді қоршаған дүниеге адам баласының өз қолымен жасап отырған зияны. Пайдалы казбалар өндірген шахталар орны толмайтын үңгір апандарға айналды. Ол жерлердетіршілік ететін қаншама тірі табиғат енді келмеске кетті. Топырактыңтабиғи қалпындағы құрамы органикалык затка соншама бай. Оны санап болмайды. Егер оны микроскоп аркылы қарасақ, 1 шаршы метр жерде мыңдаған бактериялар, миллиондаған балдырлар. Мыңдаған бунакденелілер тіршілік ететінін білеміз. Ал, сол өтеқұнды да бай тіршілік ортасы топырақты жырту оның құрылымың бұзылып, құрамындағв тіршіліктердің жоғалуына әкеліп соғады. Тірі табиғаттын топыраққұрудағы пайдасы жайында оқып, білгенадамға бұл айтылған зиянды түсіну қиын емес. Осындайесепсіз, жауапсыз ысыраптан дүниені сақтау үшін әр адамның дүниетану сауаттылығы болуға тиіс. Дүниеге енжарлык, сауатсыз қарау, жауапсыз іс-әрекет жасау әдейі зиян келтірумен бірдей. Ғылымныңдамуы қоршаған табиғи ортаны зерттеп қана қоймай, оның кейбір ерекшеліктерін техниканың өркен- деуіне пайлалануға мүмкіндік береді. Осының нәтижесінде аралық ғылымдар пайда болды. МәселенБионика ғылымы биологияны, техниканы, физиканы байланыстырады. Жаңа ғылым — ғаламдық биология дамыды. Табиғат байлығын, алам еңбсгін үнсмді пайлалану экологиялык білімі жоғары, дүниетану деңгейі дамыған, мәдениетті қауымнын өсуін қажет етіп отыр.Биологиялық ғылымдардың зерттеу нәтижесі бүкіл шаруашылық түрлеріне енуде. Күннен күнге, өсіп дамып келе жаткан халык саны, азайып бара жатқан табиғи ресурстар адам, табиғат, қоғамарасындағы байланыстың мәніне түсініп, сауатты қатынас жасауды керек етеді. Адам, табиғат және қоғамның бір-бірімен байланысынсыз бір де бір ғылым дамуы мүмкін емес.Сондықтан да орта білім беру саласына биологиялық білімнің бастамасы болып саналатын дүниетанымдық мазмұн енуіне және оны оқытуды бастауыш сыныптан қолға алу карастырылып отыр. Көптеген ғылым салаларында дүниетанымдық көзкарас философиялык тұрғыдан қарастырылады. Қазак халқыныңқоғам. адам. табиғат туралы философиялык ойлары ертеден-ақ адамгершілік, ізгілікті көксеу, имандылықты дәріптеу, зорлық-зомбылыққа карсы күресу, мемлекет пен адам тағдырының мәнін түсіну тұрғысында қалыптаса бастаған. Мәселен, ақындар, жыраулар, хандар мен батырлар, билер — осылардың бәрі де әділдік, адамгершілік, табиғат байлығын меңгеру сиякты тіршілік қамына тікелей байланысты мәселелер тұрғысында ой қозғады.Халық арасынан шықкан ақындар табиғат пен әлеуметтік ортаның байланысы туралы біршама шығармашылық үлгі көрсетті. Философия ғылымы біртіндеп дами отырып, заттар мен құбылыстардың мәнін, олардың байланысын, қоғам, адам, табигат арасындағы ішкі — сыртқы тұтастықтары жайында тиімді ойлауға, сол аркылы дүниенітанып-білудегі қайшылыктарды шешуге тырысады. Әр қоғамда да білім мен сананың байланысы айқын байкалады. Адам санасы меңгергенбіліміне өмір тәжірибесіне, алдыңғы қатарлы даналық пікірлер жиынтығына байланысты дамиды. Алдыңғы қатарлы ойшылдар да өздерінің көрген- білгендерін терең біліммен байланыстыра отырып, ауқымды ой жүйесін құрады. Осыдан халықтық философия және ғылыми көзқарастар туады. Қоғамдық сананың өсуімен байланысты адамның ойлау дәрежесінің шеңбері де ұлғаяды. Сөйтіп “...қоршап тұрған дүниені, коғамды, және адамның өзіңдұрысбейнелеу белесіне жету” көзделеді. Адамзаттың даму эволюсиясына байланысты дүниетану деңгейі де өзгеріп, күрделене түсті. Неғұрлым табиғи ортаға икемделіп, оның сырын аша бастаған сайын адамның оны меңгеру мақсаты да, соған орай аткаратын қызметінің түрі деөзгерді. Енді адам табиғатқа табынушы, оның дүлейкүшіненқорқатынқалыпта калмай, оны бағындырушы, керегіне карай өзгертуші дәрежесінежетті. Сөйтіптабиғатты меңгеру деңгейініңөсуімен байланысты адам санасы мен білімі де өсе түсті. Қоршаған ортадан алған ұғымдарына байланысты сөзқоры молайып, заттар мен құбылыстардыңқасиетін бейнелейтіп ой тұжырымдау деңгейіне көтерілді. “...ұғымдар байлығы адамды әлемнің тылсым сырын танып-біліп, табиғат күштерін игеруге жақындата түседі”. Бірақ ертеректе әр зат пен құбылыстың бүкіл қасиетін ашып, оның сырын, бір-бірімен байланысын білетіндей дәрежеге көтерді. Мүмкіндігі болмады. Ондай тұрғыда түсіну үшін дамыған ғылым керек еді. Заттар мен құбылыстардың химиялық, физикалық, биологиялық қасиеттерін жай байқау арқылы анықтау, олардың байланысын дәлелдеу, ара қатынасын ашу ғылыми ұғымсыз қиындыққа соқты.Білім салаларының қай-қайсысы да адамның дүниетанымын қалыптастыруға үлесін қосады. Сондықтан да ертеден бастап ғылымның дамуына орай дүниетанымдық деңгей де бірнеше кезеңненөтті. Оныңалғашқы кезеңі — халықауыз әдебиетінің басты түрлері — ертегілер, аңыздар, айтыстар, батырлар жырлары негізінде қалыптасқан дүниетанымдық деңгей.Бұл кезеңдегі дүниетанымдық деңгей адамдардың өз тәжірибесінен, күнделікті өмірден, олардың арасындағы қарым-қатынастан туындаған дүниетанымдықпен сабақтаса байып отырды. Аңыз, ертегілерде қоршаған дүние ішінде адамды жоғары ұстап, оның өзіңе тән қасиеттердің (батырлық, тапқырлық, күштілік, ақылдылық, сұлулық, ізгілік, адамгершілік және т.б.) сол кездегі қоғаммен тығыз байланыста көрсетеді.Қай кезде де адам өзіөмір сүретін ортада қызмет етіп, яғни, іс-әрекет жасап, өз қажеттілігін өтеп, алдына мүдде, мақсат қойып, сол арқылы көксегенмұратынаұмтылады. Бұл — адамның тарихи дамуын көрсететін жағдай. Көксеген мұратына жету үшін білім, ақыл-ой, шеберлік, ұстамдылық пен шыдамдылықтың қажеттілігі аңыз, ертегілерде атап айтылған.Мұратқа жетудің жолы мен түрі көп болғанымен, халық оған батылдық, адалдық, күш-қайрат арқылы жетуді айрықша армандап, көксеген. Сондықтан да дүниетанымдық тұрғыданөмір тәжірибесінде кездескен практикалық жолға бойұрып, соны жырлап, соны уағыздаған. Ол тұстағы аңыз, ертегілерде танымның эмперикалықтүрі басым. “Эмпирикалық деңгейде білімнің мазмұнытәжірибе негізінде жинақталады'’. Дүниетанымның тәжірибеден дамыған деңгейін уағыздап, ортаға салған. Мұныкөшпенді дәуірдегі қазақ халқының дүниетанымыныңнегізі деп қарауымызға болады. Мұндай пікірлерді қазақ философтары М.С.Орынбеков пен Ә.Нысанбаев еңбектерінде кездестіреміз.С.Мұқанов қазақтың эпостық жырларының, мифоло- гияға емес, реалистік шындыққа қүрылғанын атап көрсетеді. Шындықты уағыздайтын жырлар мен айтыстардіни ұтанымның нақтылана түсуіне әсерін тигізбей коймайды.Сонымен қатар, жоғарыда айтылған кезеңдерде табиғат күніне табынушылық, дінге сенушілік басым болды да, адамның дүниетанымы да осы ой пікірлерге лайықты тұрғыдан көрінді. Табиғат, қоғам, адам, төрт түлік мал тәррбие, түрлі қолөнері жайындағы түсініктер біртіндеп дамып, бүкіл халыктық ой-санаға айналды.Адамның танымы білмеуден білуге, қарапайымнан күрделіге қарай нақтылы шындықты түсіну кезеңіне көшті. Адамгершілік, батырлық, байлық сияқты философиялық категориялар орныға бастады. Күнделікті өмір тіршілігіне негізделген дүниені тану — сезіну мен түйсінуге сүйеніп қоршаған орта заттарын көру, ауызша айту, эмоциялық бейнелі қабылдау тұрғысында жүзеге асты. Қазақтың ауыз әдебиетіндегі ойшылдар (Асан қайғы, Бұхар жырау, Шал ақын, Шортанбаи, Ақтамберді, Шалкиіз, Дулат, Майлықожа, Ақан сері, Махамбет, Шернияз, Сүйін- бай жоне т.б.) өздерінің дүниетанымдық көзқарастарында материалдық, рухани байлықтарды, ақыл-парасатты, адамгершілік, қоғамдык байлықты игеру мақсаттарын паш етті. Бұл дүниетанымның ақыл-ой мен парасаттылық деңгейіне көтерілген шегі болатын. Олардың көксегені теңдік, бостандық, жерді сақтау, табиғи ортаны құндау, адамдар арасындағы қарым -қатынас, үлкенді сыйлау және т.б. өмір тіршілігіне тікелей қатысы бар мәселелерді дәріптеу болды Мұндай дүниені көркемдеп жеткізу, Абай тілімен айтқанда, “Жан азығы" еді. “...Табиғаттың бойындағы әсемдікті, күш-қуатты адамның қажетіне сәйкестендіріп, қол я тіл арқылы көріктендіріп жіберу ол жанға, яғни көңіл күйіне, сезімге қатты әсер етеді”. Адамзаттың олеуметтік тұрмысы материалдық және рухани болып қаралады. Көшпелі қазақ елінің рухани жан азығы әдебиет (өлең, ән, жыр, музыка, айтыс, ертегі және т.б.) арқылы қалыптасатынын айтсақ, “...алғашқы адамдар өзің қоршаған дүниенің сырын білмегендіктен олардыңбәрінен қорқатын болды. Мысалы, табиғаттың сұрапыл, мылқау күштерініңбірі — найзағай жаркылдап, күн күркіреу, жер сілкіну, су тасу т.б. адамдарды үнемі үрейлендіріп отыратын қаһарлы күштер қатарында саналады. “Ендеше алғашқы адамдардың дүниетанымы айналаны қоршаган табиғатқұбылыстарын түсіндіру талаптары да осыған ұқсас”, Осылайша адам дүниетанымыныңбастапқы көрінісін ашып жазған жазушы С.Мұқанов “Еңбекетудің арқасында алғашқы адамдардың сана-сезімі оянып, табиғатқа саналы түрде әсер ете бастаған кезде, айналаны қоршаған алуан түрлі құбылыстарға назар аударып, оларды өздерінше түсіндіре бастаған”, — деп ой түйеді.Мұнан әрі адам санасы, тілі, ұғымы дамып, табиғатты меңгеру жолындағы өздігінен атқаратын әрекеттер етек алып, күнделікті көргендерің тек қабылдап қана қоймай, заттар мен құбылыстардың байланыстарын іздестіруге, олардың себеп-салдарын білуге талпынды. Сананың, ой- өрістін дамуына байланысты дүниетаным да жаңа белеске котерілді. Осы түста білімі бар, парасатты ойшылдарымыз да көріне бастады. Адам мен қоғам арасындағы байланысты, қарым- қатынасты диалектикалық тұрғыдан қарау кезеңі басталды. Абай, Шәкәрім, С.Торайғыров және т.б. ойшылдар туындыларында бұл пікірлер белең беріп отырады. “Абай адам мен қоғам мұратын еңбекпен, біліммен, ақыл-ой санамен, принципшілдік және қарапайымдылықпен, халықтыңбірлігі мен өркениетке жету жолындағы мақсаткерлігімен тікелей байланыстыра қарастырады, — дейді М.С.Орынбеков. Бүл пікірдін түпкі тірегі — дүниетанымдық деңгейдің көтерілу сатысын көрсетуінде. Көргенді, сезінгенді логикалық ойға салып талдау арқылы сол затқа, құбылысқа адам қатысы деңгейінің айқындала түсуінде.Қоғам мен техниканың дамуы жаңа ойшылдардың шығып, олардың дүниетанымдық көзқарасының өзгеруінеәсерін тигізді. Бұл кезеңдегі дүниетанымдыққа теориялық тұрғыдан да, практикалық жағынан да қарауға болады.Теориялық тұрғыдан алғанда философиялық және психологиялық қағидаларға сүйенеміз. Философтар дүниетанымды адамның дүниеге көзқарасымен тікелей байланысын дәлелдейді; Көзқарас адамның айналадан, қоршаған дүниеден қабылдаған әр түрлі құбылыстары мен заттары туралы ұғымының жиынтығы ғана емес, ол — түрлі фактілер арқылы жинақталған, қорытылған, ғылым ісі іздерімен байытылған білімдерден тұратын сана. Қалыптасқан көзқарас бойынша адам өзінің қоғамдағы, орынын түсініп, тіршіліктің мәніне жетіп, түсінуде де, саяси, мәдениөмірде де орынынайқындайды. Адам көзқарасы ғылымға, қоршаған ортаға, алған білімді менгеру және ұғыну деңгейіне қарай өзгеріп, соған қарай қалыптасады, қалыптасқан көзқарасқа байланысты дүниетаным да өзгереді. Адамның дүниетанымы, біріншіден, иманның тарихи дамуына байланысты өзгерсе, екіншіден, қоғамдағы халықтыңсана-сезімінің өсуі, білімді меңгеру мүмкіндігіне қарай өзгеріп отырады. Дүниетанудың ең тереңдеу шыңы — ғылыми таным.Дүниені ғылым жолымен тану үшін нақты объектілерді ішқылау, эксперимент, анализ жасау, абстрактілі ойлау —қатысуға тиіс. “...Адам сезім органдарының көмегімен сыртқы қасиеттері мен ерекшеліктерін қабылдап, біле алады, ал оның ішкі мәнін, даму заңдылықтарын тек абсстрактілі ойлау арқылы игеруге болады. Сонда ғана дүниетаным ғылыми теориялық деңгейге көтеріледі. “Ғылыми теория зерттеліп отырған объектінің ішкі, қажеттіжақтарымен байланыстырып, оның өмір сүру және даму заңдылықтарын бейнелейді”.Адам көзқарасының қалыптасуында, әсіресе, биология ғылымының алатын орны ерекше. Биология жетістіктері көзқарасты қалыптастырып қана қоймай, оны жаңартады, өзгертеді. Дүниетанымды адамның дүние жайындағы қалыптасқан көз қарасы деп қарасақ адам сол көзқарастың ажырамас бөлігі екенін ұмытпауымыз керек. Адамды оның өмірге көзқарасынан бөліп қарауға болмайды. Қоршаған дүниенің адам миында бейнеленетін көрінісі көзқарастың бір бөлігі ғана. Тұтас көзқарас қалыптасуы үшін адам мен қоршаған ортаның қатысын, пайда-зиянын, мұқтаждықты өтеу деңгейін анықтау әрекеттерінің қатысы керек. Көзқарастың қалыптасуы мен даму тарихына көз жүгіртсек, оның адам баласының табиғатты танып-білуіне тікелей байланыстылығын көреміз. Табиғатты танып білу өте күрделі просесс. Оған қажетті алғышарттар адам мен табиғаттың іс жүзіндегі ара қатысы; табиғат, қоғам, адам арасындағы қарым-қатынас; қоғамның рухани мәдениеті, ой мәдениеті, ғылым жетістігі, жалпы философиялык көз- қарастар және т.б. Білім мен тәрбие беру аркылы адамның ой-сезіміне. Мінез-құлқына, дүниетанымына әсер етуге болады. Ғұлама ойшыл Әл-Фараби айтқандай, адамдағы үш кабілетті (ерекше жаралған дене құрылысы, жан құмарлығы, ой- парасаты) дұрыс жолға қойып тәрбиелеу арқылы дұрыс нәтижеге жетуге мүмкіндік туады. Дүниедегі ең бағалы байлық — адам болғандықтан, оның қоршаған дүниеге көзқарасы, танып, білу деңгейі қоғам дамуында,табиғатты сақтауда және өзінің тұлға ретінде қалыптасуында негізгі орын алады. «Оның адамдық қасиеттері, ұстайтын жолы, дүниеге көзқарасы, мақсат-тілегі. Мінез-құлқы, моральдық бейнесі іштей өзімен бірге тумайды, қоғамда, басқа адамдар арасында өмір сүру барысында қалыптасады”. Сондықтан да, дүниетанымды дұрыс қалыптастыру мектеп қабырғасында басталады да, өмір талабына, ғылым дамуына орай жалғаса береді. Ғылым мен техника жаңалықтары адамның табиғатпен ара-қатынасының түрін өзгертіп, табиғат байлыктарын аса көп пайдалануға әкеліп соқты. Түрлі химиялық қосылыстарды тауып, жасанды заттарды өндіру кезеңі басталды. Мұның салдарынан дүниетанымдық көзқарас өзгерді. Енді дүниенің пайдасы мен қажеттілігіне баса көңіл бөлінді. Бірақ, қажеттілікке пайдаланылған заттың орнын толтыру, кемшілігін жетілдіру, пайдалыларын көбейту және зиянсыз өндіру, ортаны қорғау жақтары өз дәрежесінде жүзеге аспады. Бұл қоғамдағы білім беру саласының жіберіп отырған кемшілігінен туып отыр. Адам табиғатты жақсы пайдалана білгенімен. Оны қалпына келтіру жолын меңгере алмай келеді. Дайын табиғат байлыгын өндіру қиынға соқпағанымен, оның қасиетін менгеріп, қайта қалпына келтіру үшіп ғылым салаларының жетістігі, мәдени деңгейдін жоғарылығы, дүниеге деген саналы көзқарас қажет. Буржуазиялық қоғамда табиғатты жаулап алу, бағындыру мақсаты басым болса, ұзамай-ақ, бұл көзқарастың теріс екендігі байқалды. Адамның білімі, мәдениеті қарым -қатынасы күшейіп, оған жасайтын әрекеті молайған сайын өзің қоршаған сан-алуан дүниенің бір- бірімен байланыста, сабақтастықта екендігін жете түсіне бастады. Табиғатта материалдық кажеттілікті ғана өтейтін орта емес, ол эстетикалық талғамның. Интеллектуалдық денгейінің көзі екенін білді. Күн сайын табиғатқа деген қажеттіліктің күшеюі дүниенің сан алуан бөліктерінің бірінсіз бірінің болмайтынын түсінуге әкеліп соқты. Адам дүниета-нымының деңгейі оның білімі мен мәдениеттілігіне тікелей байланысты екендігі айқындалды. Қазіргі таңда көтеріліп отырған проблемаларды адамның дүниетанымдық деңгейін өзгертті. Дүниені тек пайдаланып қана қоймай оны қалпына келтіру қорғау, экологиялық талаптарды қамтамасыз ету тұрғысынан қарау етек алуда.Дүниетанымдық деңгей философиялық ғылым барысында кеңінен зерттелуде. Қазақ халқының дүниетанымының қалытасу тарихы жайында көптеген зерттеулер нәтижесі жарық көрді. Олардың қатарында белілі философтар А.Қасабеков,Орынбеков, С.Алтаев, О.Сегізбаев. Т.Ғабитовтың еңбектерін атауға болады. Қазақ халқының дүниетанымы” атты докторлық диссергацияның қорғалуы дүниетанымдық қағидаларды философиялық тұрғыдан байытты. Дүниетанымның психологиялық негізі адамның жекебас ерекшелігіне тікелей байланысты. Сонымен қатар, дүниетанымға ұлттық психологияның әсері де күшті. Ұлттық психология өмір сүретін ортаға қарай салт-дәстүр тұрғысынан көрініп, адамның мінез-құлқы аркылы көзге түседі.“Ұлттық мінез-құлықты халықтардың өзі жасаған тарихтағы, материалдық және рухани тірілігінің бейнеленген көрінісі деп түсінеміз”.Мінез-құлық арқылы адамның дүниеге көзқарасы, талғамы, эмоциясы, мұқтаждығы байқалады.Талғам қоршаған дүниені тануға, түсінуге талпынады. Талғам күшейген сайын адам тек материалдық мұқтаждығын қанағаттандырып қоймайды, оның рухани мұқтаждығы да дамиды. Неғұрлым қоршаған дүние сырын түсініп, оны меңгерген сайын талғам да өсіп, өзгереді. Дүниетаным да кеңейе түседі.Жас өспірімдердің дүниетанымын қалыптастыруға алдыңғы қатарлы қазақ жазушылары мен ақындарының өмірді, табиғатты, адамды, қоғамды паш ететін шығармалары да түбегейлі әсер етеді. І.Жансүгіров, С.Мұқанов, М.Әуезов. Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мүстафин сияқты атақты ақын-жазушыларымыздың әрбір туындысы дүниетанымдық негізде жазылған. Әсірсе І.Жансүгіровтың “Жетісу суреттері” поэмасында қазақ жері табиғатының сұлулығы, онда кездесетін көптеген жануарлар мен өсімдіктердің сипаты көркем берілген. Дүниетанымдық маңызы жоғары шығармалар туралы айтқанда, С.Мұқановтың қазак халқыныңтарихи этногра- фиясына арналғап монографиялық еңбегін атап өтуге бола- ды. Жазушы қазақтың дінге қатысын, дүниетанымын, тілін, мекенін, әлеуметтік жағдайын, шаруашылық жайын баяндай келіп, әсіресе халқымыздың дүниетанымы оның тұрмыс тірлігімен тығыз байланысты екендігін ғылыми тұрғыдан дәлелдейді. С.Мұқановтың “Халықмұрасы ” (тарихи-этнографиялық шолу) деген еңбегінде қазақ халқыныңшежіре тарихын. Ертедегі қоғамдық өмірін, шаруашылығын, материалдықтұрмыс жайын, әдебиетін жан-жақты сипаттайды. Академик жазушының бұл шығармасыныңәсірссе, қазіргі жастар үшін орасан зор дүниетанымдык маңызы бар. Басқаны былай қойғанда, төрт түлік малдың кез келген адам біле бермейтін сан қырлары түсінікті тілмен жан-жақты баяндалғанын айтудың өзі жеткілікті (Бұл материалдар “Дүниетану” хрестоматиясына енгізілді). Жазушының шығармалары қазақ өлкесінің табиғатын шебер суреттеуге арналған. Алматы маңайын, Алатау көрінсін, Шу, Сыр бойын, Каспий «.Жағалауын көркем кескіндеген еңбектерінің кез келгені дүниетанымын кеңейте түсетіні хақ. Ғабит Мүсірепов болса, жастарға табиғатпен қоян-қолтық өмір сүруді, ашықаспан, көк шалғын аясыңда еңбек етуді уағыздайды. Сондай мәңдегі шығармаларының бірі Айгүл қойшынын бір күні». “Туғанына бір-ақ жеті болғанқозылар жас баладай әлсіз де аянышты маңырайды” — жәй келіп, оны күтетін жас қыздың көрген бейнетін баяндайды. Осы арқылы таңмен бірге оянып, күнмен бірге шығатын қазақ баласының қоршаған ортаданүйренерінің молдығын байқатады. Ғабиттің мұндай шығармаларының қатарына “Талпақ танау”, “Өмір жорығы”,Тарғыл қауын” т.б. атауға болады.Ғабиден Мустафин қазақ халқының еңбек барысында жақсарған қалін, егін егуге, отырықшылыққа үйрену арқылы мәдениетке жеткенін баяндайтын шығармаларында қоғамның дамуы адамның табиғаттан өндіретін табысына, шағынөніміне байланыстылығын көрсетеді. Мәселен,''Еңбек бірлігі”, “Алыптың кереметтері”, “Шыныдан туған қозы”, “Туған жерде” және т.б. шығармалары адам, табиғат және қоғамның ара-қатысын аша түскендей. Дүниетанымдық деңгейге адамның қабылдау, сезіну, ойлау ерекшеліктерімен бірге әр адамның ақпараттық мәдениеті үлкен әсер етеді. Казіргі таңда адам санасына ықпал жасайтын хабарлар, мәліметтер. Жаңалықтар, ғылыми жетістіктерөтекөп. Олардың арасынан өміргеқажеттігін, өте керектісін, ғылымға негізделген шынайысын тандап түсіне білу жеке бас ерекшелігіне байланысты.Жеке бастың қоғамдық санасына, білім деңгейіне, психикасының дәйектілігіне қарай өзің қоршаған ортадан керегін таңдай білу, қоғамдық жағдайды түсіну, табиғатка саналы қатынас жасау, тиімді әрекет ету мүмкіндігі туады. Айтылып отырған саналы көзқарас және дүниетанудеңгейінің ғылымитұрғыдан қалыптасуы бастауыш сыныптан бастап жүйелі берілген білім нәтижесінде жүзеге асады.Адам, табиғат пен қоғам арасындағы қатынас пен байланысты ғылыми тұрғыда меңгеру арқылы ғана оған сауатты қатынас жасау мүмкіндігі туады. Адам дүниені танып, біліп меңгереді, оны керегіне жара- тады, сол арқылы қоғамға да әсер етеді. Ол дүниені тануға білім, ақыл-ой арқылы жететіні белгілі. Адамға рухани әлем тән. Рухани дүние арқылы адам басқа тіршіліктен айырма жасайды. Рухани дүниесі байыған сайын адамның дамуы да күшейе түседі, сөйтіп “тұлғаға ” айналады. “... Адам өмір- ден және жалпы тіршілік дүниесінен өзінің орнын іздейді, сондықтан дүниетанымның басты категориялары адам мен дүние болып табылады”. Білім, ақыл, ерік, қажеттілік, көзқарас және басқа әлеу- меттік, психологиялық сипаттар арқылы адамның “тұлғаға ” айналуы жүзеге асады. Тұлға — адамның қоғамдық бет пердесі. Ол адамның дамуының қорытындысы, жемісі”. Адам дүниетанымы кеңейген сайын тұлғағаайналады. Кез- келген адам тұлғадәрежесіне жетеді деу қиын. Жеке басы жете дамыған, дүниетанымы жоғары адамның бар мүмкіндігі шындыққа айналады. Түлға өзің -өзі басқара алатын, өзіңе-өзі баға бсре алатын айналадағылармсн (адам, табиғат, қоғам) тиімді қарым-қатынас жасайтын адам. Тұлға біртіндеп дамиды. Адамның жеке басының дамып, тұлғаға айналуына тек мектеп қабырғасында берілген білім ғана емес, бүкіл оны қоршаған орта әсер етеді. Бала кезінде адамның тұлға ретіндегі қасиеттерінің 70% қаланады, сол себепті дұрыстәрбиеөтеқажет”. Балаға әсер ететін оны қоршаған орта: жанұя, ата-ана, мектептегі, мектептен тыс қарым-қатынастар және күнделікті көпшілік ақпарат құралдары (радио, теледидар, газет және т.б.). Дүниетаным ақиқатты рухани қажетті игеру жүйесі, оның ішінде тұтастай алғанда адамның білімі мен нанымы, ар-ұжданмұраттары мен әлеуметтік құлықтың реттеушісі, саяси бағыт-бағдар, қоршаған ортаға психологиялық жүйе эстетикалық көзқарас”. Сонымен, жоғарыда айтылған жағдайлардың нәтижесінде мынандай қорытындыға келдік: - қазіргі таңдағы дүниетану туралы философиялық ойлар әлеуметтік, халықтық, ұлттық, соның ішінде қазақ халқының сана-сезімінің, ой-өрісінің білімін, мәдени деңгейінің дамуы тұлғасынан талданып, танылып отыр; Адамға дүниенің бір бөлігі бола тұра сол дүние ортасында дамитын, дүниенің дамуына әсер ететін, өзінің іс-әрекетін саналы реттейтін субъект ретінде қарауқағидасықойылды; Дүниені саналы түрде тануы, ойы меңгеруі аркылы адам басқа тіршіліктен жоғары тұрады. Сондықтан оның іс-әрекеті де ерекше. Ол дүниені сезініп, көріп, қабылдапқанақоймай, оны зерттейді, ізденеді, керегінеқарайөзгертеді, пайдаланады. Пайдалану ізгілік, адамгершілік, білімділікпен орындалады; Дүниеге саналы қатынас жасау жүйелі берілген білім ментәжірибенің нәтижесінде жүзеге асады. Рухани дүниесібілімді, ой-өрісі дамыған адамның дүниетанымы да дұрыс дамиды; Жүйелі алған білім мен тәрбие негізінде адам өміргебелсенді қатысатын жекебасы жетілген тұлға деңгейіне көте- ріледі. Мұндай деңгейге жеткізу елімізде “Орта білімнің1.2. Педагогикалық-психологиялық еңбектердегі дүниетану мәселелері “Дүниетану ” деп айқын аталмағанымен, қай кезенде де бастауыш сынып оқушыларынақоршаған орта, табиғат, адам еңбегі мен тұрмысы жайында білім беріліп келді. Оқушылардың ойын, тілін дамыту осы қоршаған орта материалдарын оқытып, білім беру барысында жүзеге асырылды. Дегенмен, әр кездегі оқу-ағарту саласының алдына қойылған талап пен міндеттерге және қоғамдағы ғылым мен мәдениет жетістіктеріне байланысты дүниетану материалдарының бастауыш сыныптаберілукөлемі де, мазмұны да, оны оқытудың әдіс-тәсілі де өзгеріп отырды. Қазан төңкерілісінен кейінгі кезеңдегі халықағарту ісінің жай-күйін зерттеуге арналған еңбектерде (Т.Т.Тәжібаев, Ә.І.Сембаев.Қ.Бержанов, Ә.С.Сыдықов) қазақ мектепте- рінде орыс тіліндегі бағдарламалар мен оқулыктарынын аударма нұсқалары пайдаланылып келгендігі атап көрсетіледі. Соның бірі ретінде 1921 жылғы Петроград қаласындағы әдіскерлер бірлестігі дайындаған бастауыш сыныптын оқу бағдарламасын атауға болады. Бағдарлама мазмұнына “Дүниетану” бөлімі енгізіліп, оқушыларға табиғаттан қоғамнан білім беру қарастырылған. Бұлқұжаттың “Түсінік хатында” бағдарлама мазмұнын әр аймақтың өз жерінін жағдайына қарай икемдсуіне мүмкіндік беріледі деп көрсетілген. Бірақ, дәл сол кезеңде бағдарлама мазмұнынжергілікті жағдайға икемдеп, өзгертіп пайдалануға дайын тәжірибелі әдіскерлер аз болғандықтан, бұл талап өз мәнінде жүзеге аспай қалып отырған. Кейбір аймақтарда бұл талаптарды орындауға жасалған талпыныстар салдарынан бағдарлама мазмұныныңбұзылып, берілетін білім деңгейінін мүлдем төмендеп кетуіне әкеліп соқкандығын Ә.І.Сембаев атап көрсетеді. 1922 жылы Оқу халық комиссариаты жетіжылдық мектепке арналған оқу жоспарын қабылдады. Бұл жоспар бойынша отантану (родиноведение), жаратылыстану (естествознание). география, дүниетану (мироведение) бастауыш сыныптарда жеке пән ретіндеоқытылатын болды. Сөйтіп, бастауыш сыныптарда оқушыларға табиғаттан, қоғамнан білім беру. олардың дүниетанымын кеңейту мәселесі жаңа етек алып ашыла бастаған қазақ мектептеріне енеді. Бұл оқушылардың дүниетанымын қалыптастыратын пәндердің оқу бағдарла- маларынан тұрақты орын алып, нығая бастауының басы болды. 1924 жылы жарық көргенМемлекеттік ғылыми Кеңестін (ГУС) бекіткен бағдарламасының мазмұнын осының айғағы болатын. Бағдарламада оқушыларға табиғаттан, қоғамнан білім беріп, оны саясатпен, жаңа қоғам құрушы еңбекшілер күресімен тығыз байланыстыру жағы қаралды. Әрине, бұлкезеңдегі оқу бағдарламаларының ең негізгі талабы пәнді оқытуды саясаттандыру екендігі жайында Қ.Бержановтың еңбегінде айқын айтылған. Автор осы еңбегінде ГУС бағдар- ламасыныңталаптарын мектептердежүзеге асыруда кездес- кен қиындықтарды да талдап көрсетті: мазмұны өз өлкесімен байланыстырып оқытуға жағдай жасайтын оқулықтар мен оку құралдары болмады; Көрнекіқұралдар мен өлкетану материалдарын қолда- ныпкөрсететін әдістемелер жеткіліксіз еді; V Жоғары білімді, жан-жақты дамыған өз ісінің шебері атайтындай тәжірибелі мұғалімдер аз болды. Жоғарыда көрсетілген кемшіліктердің салдарынан ГУС бағдарламасыныңталаптары мен мазмұны мектеп өміріңде кен етек алып кете алған жоқ. Қоршаған дүниеден берілетін білім мазмұнының кеңеюіне 1927 жылғы 1—2 сыныптарға арналыпқабылданғанкешенді бағдарлама үлкен әсерін тигізді. Мұнда жеке пәндер ретінде емес, тек құбылыстармен істердің аталуын, байланысын қарастыру көзделді. Кешенді бағдарлама мазмұны кез келген пәнді өлкетану материалдарына (есеп болса, сол жердің шаруашылық түрлерімен, өсімдік-жануарлартуралы болса, табиғатымен еңбек жайында болсажергілікті адамдар енбегімен) байланыстыра оқытуды талап етті. Бастауыш сынып оқушыларына адамқоғам табиғат туралы білім беру арқылы жоғарыда аталған талаптар жүзеге асты. Республикамыздағы жастарға білім беру ісінің даму жолына көз жүгіртсек, қилы-қилы кезеңнен өткенінкөру қиын емес. Кеңесөкіметі саясатының өзгеруіменбірге халық ағарту ісінің мақсаты мен мазмұныда өзгеріп отырды. 1930 жылғы "Жалпыға бірдей міндетті бастауыш оқу”, 1931 жылғы “Бас- тауыш және орта мектеп туралы” қаулылары бойынша оқу- шыларға политехникалық білім беру мәселесі қолға алыңды. Политехникалық білім беруді жүзеге асыру үшін бағдарлама мазмұнына тағы да өзгерістер еніп, өмір тынысымен, қоршаған ортамен таныстыруды сыныптан тыс ұйымдастырылғанжұмыстар барысында жүзеге асыру көзделді. Осы кездегі оқу ісінін жайы туралы айта келіп, Ә.І.Сембаев “Мектеп оқуының алғашқы екі жылы үшін ана тілі, математика, қоғам- тану, география, табиғаттану және т.б. жеке пән бағдарламалары берілді ” — деп көрсетті. Осы оқу бағдарламалары бойынша 1-2 сыныптарда табиғаттан білім беру көзделіп, ол тақырыптардың мазмұны жыл мезгілдеріне қарай топтастырылған. 1958 жылы “Мектептің өмірмен байланысын нығайту және КСРО-да халыққа білім беру жүйесін онан әрі дамыту Заңы қабылданды. Мұнда мектептегі ... оқудың белгілі дәрежеде өмірден қол үзгендігі көрсетіліп, алдағы кездегі негізгі мақсат ретінде оқушыларды еңбекке баулу, политехникалық білім беруді жүзеге асыру қажеттігі белгіленді. Осыған байланысты бастауыш сыныпта оқылатын пәндер жүйесі тағы да елеулі өзгерістергеұшырады. Бұрынғы 4- сыныпта оқылатын “Өлі табиғаттың” орнына “Табиғаттану” пәні оқытылып, оның мазмұнынаөлі табиғаттан да, тірі табиғаттан да білім беретін материалдар енді. Оқу бағдарламасының өлкетанулық мазмұны күшейтіліп, балалардың өздеріңе жақын да таныс образдар мен фактілерге сүйене отырып, оларды айналадағы табиғатпен, адамдардың еңбек саласындағы тіршілігімен үнемі таныстырып отыру керек екенін көрсетіп отыр. Жоғарыда аталған бағдарлама талаптары сол кезде жарық көрген оқулықтар мен әдістемелерде әр түрлі шешімін тапты. Төңкеріске дейін қазақбастауыш мектептеріне арналган төл оқулықтар мен оқу құралыныңболмауынан орыс авторларының (А.ГерД, Н.И.Берлин, В.Ф.Зуев, К.Д.Ушинский) оқулықтары мен әдістемелік нұсқаулары қазақ тіліне аударылып, пайдаланылды. Мәселен, 1886 жылдын өзінде-ақ В.Ф.Зуевтің орта мектепке арналған “Табиғат тарихы” атты оқулығы аударылып, жарық көрді. Бұл оқулықтың кіріспе бөліміндемұғалімдерге арналған әдістемелік нұсқау берілді. Оқулық үш бөлімнентұрды: өлі табиғат (іһкопаемое царство); өсімдік (прозяваемое царство); Жануар (животное царство). Мұндаөсімдіктердің, жануарлардың тіршілік ерекшелігіжәне олардыңадам баласына пайдасы туралы мағлұматтар берілді. Автор оқулықта өсімдіктің 148, омыртқалы жануардың 157 түрінің тіршілігі жайында (дайындалып, оларды оқыту әдістемесіне тоқталды. Әдістемеде көрнекілікәдісіне баса көңіл бөлініп, кез келген затжайында оқып қайда оның табиғи қалпын, не соны суреттейтін бейненікөрудіңтиімділігін айтып нұсқайды. Оқыту әдісін жетілдіру мақсатымен қосымша пайдаланылатын материалдарұсынады (193 суреттен тұратын 57 кесте берілген). әдістемеде дидактикалық принциптерді: ғылымилық, жүйелілік,түсініктілік, білімді оқушыларға саналы меңгерту жолдарын талдайды. В.Ф.Зуев — орыс мектептерімен қатар қазақ мектептері үшін де жаратылыстану пәнінің жүйесі мен әдістсмесінің негізін алғаш салған ғалым. К.Д.Ушинский де — бастауыш сатыда жаратылыстану мен географияны оқытуға үлкен мән берген әдіскердің бірі. Ол мектепте жаратылыстану ғылымын оқытудың мәнін өтежоғары бағалап, оған балалардың қисынды ойы мен тілін дамыту құралы ретінде қарады. Оқушылардың сөз қорын молайтып, тілін дамыту үшін ең алдымен оларды қоршаған ортаны танып-білуге дағдыландыру қажетігін ескертті. Та- биғаттан білім беру арқылы оқушылардыңұғымды саналы өмір сүруіне негіз қаланады деп есептеді. А.Я.Герд те мектеп қабырғасында оқушыларға жаратылыс пәндерінен білім беру жайында құнды пікірлер ұсынды. Ол оқыту барысында оқушыныөздігінен ойлануын, байқағыштығын, танымын дамытудағы жаратылыстану пәнінің маңызын ашып көрсетті. Өсімдіктердің, жануарлардың өзінің тіршілікортасына қарай икемділігін ашып түсіндіру керектігін ескертті. Табиғатқа бақылау жүргізу нәтижесіндеоқушыларөз пікірін айтуға. байқағандарын қорытуға, ойларын тұжырымдауға жаттығатынын дәлелдеді. Әдіскер табиғаттан, қоғамнан берілетін білімнің мазмұнын ашты. Ол білім беруде ең бірінші орынға оқушылар көзқарасын қалыптастыруды қойды. Сөйтіп, Ресейде тұңғыш рет басылым көрген жануартану оқулығына Дарвиннің идеяларын ендірді. Табиғаттан, қоғамнан білім беруде, әсіресе, зертханалық және заттық сабақтардыңтиімділігін уағыздады. Тек қана кітап арқылы алған білімнің үстірт, тиянақсыз болатынын айта келіп, нақты табиғат заттарымен бетпе-бет қатыс жасау арқылы алатын білімнің нәтижесінің жоғарылығын басқа ешбір көрнекілікпен салыстыруға болмайтынын айтып уағыздады. Өзінің бүкіл әдістемелік ой-пікірін “Заттық сабақтар" атты еңбегінде тұжырымдап, бастауыш сыныпта әуелі өлі табиғатты, сонан кейін барып тірі табиғатты оқыту керек деген ұсыныс жасады. А.Я.Гердтің жаратылыстану пәнін оқытуға арналған бұл еңбегінің мәні әдістемелік тұрғыдан да, теориялық жағынан да тек сол кез үшін ғана емес, сонымен бірге, қазіргі кезеңде де өтеқұнды зерттеулердің қатарына жатады. Жаратылыстануды оқыту әдістемесін жетілдіруде К.Н.Годовский де көп еңбек сіңірді. Оның бастауыш сыныптағы жаратылыстану пәнін оқыту мәселесіне байланысты көптегенеңбектері жарық көрді. Солардың ішіндегі ең бастылары: “Бастауыш мектептегі жаратылыстану сабақтары”, “Бастауыш мектепте жаратылыстанудан сарамандық сабақтарын. “Үйдегі және мектептегі тірі бұрыш ”, “Бастауыш мектептегі тірі бұрыш ”, “Жаратылыстануды оқыту тәжірибесі ” атты еңбектері. Бұл еңбекте де ғалым алғаш рет бастауыш саты оқушыларының табиғатты оқып үйрену және меңгерудегі психологиялық қажеітілігін ашып көрсетті. К Н.Годовский бастауыш мектепте оқушыларға табиғаттакөрсетілетін білім жүйесін меңгерте отырып, балалардың табиғатпен қарым-қатынас дағдысын тәрбиелеуді көздеді. Әдіскердің бүкіл ғылыми жұмысының қорытындысы ретінде жаратылыстану әдістемесінің жалпы мәселерері” деген еңбегі жарық көрді. Ол осы жұмысында жаратылыстанудың әдістемесін педагогикамен, психологиямен байланыстыра жүзеге асыру арқылы балалардың физиологиялық, психо- логиялық ерекшеліктерін ескеруге мүмкіндік туатынын, былай еткенде ғана әдістемені қолдануды ғылыми жолға қолдануға болатынын сөзетеді. Сонымен қатар, әдіскер-ғалым жаратылыстану бағдарламасының мазмұны мен мақсатында анықтайды. Бағдарламаныңбасты мақсаты — баланы дамыту білімді саналы меңгерту мәселелері болу керек екенінатап көрсетеді. Мұндай еңбектің педагогтар қауымы үшін ең басты құндылығы— қызыққыш, еліктегіш, сенгіш бала психологиясына сүйеніп, оларға табиғаттың сан-алуан құбылысы мен байлығын түсіндірудіңтиімді жолын іздестіру. К. Ягодовскийдің білім беру барысында оқушылардың сапалы меңгеруін қамтамасыз етуге көмектесетін сарамандық сабақтарды жиі ұйымдастырып, табиғат бұрышында жүйелі бақылау жүргізуге көңіл бөлуді нұсқаған ұсынысымұғалімдер қауымы үшін өтеқұнды пікір болды. Алдыңғы қатарлы орыс әдіскерлерінің осындай пікірлері менәдістемелік ұсыныстары Ы.Алтынсариннің “Хрестома- гия” оқулығының шығуына септігінтигізді. Бұл оқулыққа енген тақырыптар қоғамға, табиғатқа, сонымен бірге адамдар арасындағы қарым-қатысқа арналған. Қазан төңкерісінен кейін де қазақ бастауыш сыныптарында орыс оқулықтарының аудармасы пайдаланылып келді. Мұндайоқулықтардың қатарына И.М.Трояновскийдің “Жаратылыстану туралы”, И.И.Ивановтың “Бастауыш жағ- рафия мен аймақтану” (3-сыныпқа арналған) В.Ф.Зуевтың “Табиғат тарихы” оқулықтары жатады. Осы оқулықтарды жазған ұжымды О.Сарбатырұлы басқарды. Сонымен қатар К.Байқанұлы, О.Сарыбатырұлы. В.Г.Логинов, Ж.Құлымбетұлы біріге отырып, “Жаратылыс- тану” (4-сыныпқа арналған) оқулығын жазды. Аты аталған оқулықтарға екінші сыныптан бастап денсаулық сақтау. бау-бакша өсімдіктері, көкеністер, үй малдары мен жабайы аңдар жайында ғылыми білім беруге арналған тақырыптар енді. Әр сыныпта оқушылардың дүние танымын қалыптастыруға арналған материалдардынкөлемі кеңіп, мазмұны тереңдей түсті. Оқулыққа өлі және тірі табиғат жайындағы материалдармен бірге адамның дене құрылысы жайында да мағлұматтар енді. Бірақ, тақырыптардың мазмұны оқушылардың жас ерекшелігіне сәйкескелебермейтін. Мысалы, 2-сынып оқулығындағы “Оңтүстік пен Арқаның жалғасуы”, “Қуан аудандарда істелетін жұмыстар ” тағы сол сияқты толып жаткан тақырыптардың мазмұныөте терең, күрделі, тілі ауыр, көлемі кең екендігі байқалады. Оқулықтар мазмұныңда өткен сыныптарда алған білім көлемі мүлде ескерілген жоқ. Бағдарламада кез келген тақырыпты жергілікті материалдармен байланыстыра оқыту талабы қойылса да, бұл талапты қанағаттандыратындай, жүзеге асыруға көмектесетіндей теориялық ғылыми материалдар және әдістемелік нұсқаулар жоқтың қасы еді. Қазақ тілінде жазылған оқулықтарда Қазақстан табиғатына тән, оның табиғатының өзіңдікерекшелігін ашатын тақырыптар өте аз болды. Оқушылардың дүниетанымының сезімдік қабылдауға негізделетінін ескерсек, жоғарыда келтірілген деректерден бастауыш сынып оқушыларына дүниетанудан берілген білім деңгейінің төмендегенін байқау қиынға соқпайды. Сонымен қатар қоршаған орта туралы білім беру ана тілі оқулық- тарына енгізілді: оқулықтарға енген материалдар (отбасы, жанұя) әр сынып сайын күрделене отырып, қоғамдағы еңбек түрлері, адамдар арасындағы қарым-қатыстар туралы білім беруге арналды. оқулықтардағы табиғатқа байланысты тақырыптар мезгіліне қарай топтастырылып, олардың көпшілігітабиғат құбылыстарын бейнелейтін өлең, әңгіме, ертегі сияқты көркем шығарма түрінде берілді. Бағдарламалар меноқулықтарда оқушылардың дүниетанымын қалыптастыруға арналған материалдар болғанмен, бұлмазмұнды оқушылардыңөздәрежесінде жеткізіп, саналы меңгерту мүмкіндігі тиімді қолданылған әдістер арқылы ғана жүзеге асатыны белгілі. Оқушылардың дүниетанымының сезімдік қабылдауға негізделетінін ескерсек, жоғарыда келтірілген деректерден бастауыш сынып оқушыларына дүниетанудан берілген білім деңгейінің төмендегенін байқау қиынға соқпайды. Сонымен қатар қоршаған орта туралы білім беру ана тілі оқулық- тарына енгізілді: оқулықтарға енген материалдар (отбасы, жанұя) әр сынып сайын күрделене отырып, қоғамдағы еңбек түрлері, адамдар арасындағы қарым-қатыстар туралы білім беруге арналды. оқулықтардағы табиғатқа байланысты тақырыптар мезгіліне қарай топтастырылып, олардың көпшілігітабиғат құбылыстарын бейнелейтін өлең, әңгіме, ертегі сияқты көркем шығарма түрінде берілді. Бағдарламалар меноқулықтарда оқушылардың дүниетанымын қалыптастыруға арналған материалдар болғанмен, бұлмазмұнды оқушылардыңөздәрежесінде жеткізіп, саналы меңгерту мүмкіндігі тиімді қолданылған әдістер арқылы ғана жүзеге асатыны белгілі. Қазан төңкерілісіне дейінгі кезеңде қазақ мектептеріне арналған бірыңғай бағдарламалар мен арнаулы оқулықтардың болмағаны сияқтыоқытудыңәдіс-тәсілдерінталдаған түбегейлі әдістемелікеңбектер де болмады. Орыс әдіскерлерінің (В.В.Вахтеров, К.Д.Ушинский, А.Я.Герд т.б.) еңбектері мектептегі жаратылыстанудан білім берудің тео- риялық негіздерін дамытып, мұғалімдерге оқыту барысында көрнекілікқұралдарды пайдалану, зат таныту сабақтарын ұйымдастыру, балаларды үнемі таза ауаға табиғат аясына топсаяхатқа шығару сияқты жұмыстар арқылы оқушылар (білімділігін арттыру талаптарын қойғанмен, қазақ мұғалімдерібұлнұсқаулардыөздерінің іс-тәжірибесінде еркін пайдаланып кете алмады. Қазан төңкерісінен кейінгі кезде орыс әдіскерләрінің аудар- ма еңбектері көптеп жарық көре бастады. Солардың бірі — Мәскеу педагогтік институтының профессоры АА.Половинкин мен В.А.Грузинская (І939жылы) біріге жазған “1-Ш-сыныпта география пәнін оқыту” жайындағы әдістемелік нұсқауы болды. Авторлар жергілікті жердің табиғатын оқытуда оқушыларды өздерің қоршаған ортаға үнемі топсаяхатқа шығару аркылы олардың пәнмазмұнына қызығушылығын арттыру жолдарын талдап, оны жүзеге асырудың әдістерін көрсетеді. Әсіресе, географиялық картамен, сұлбамен, түрлі көрнекіліктүрлеріменжұмыс істету арқылы оқушылардың алған білімді іс жүзінде қолдана білу шеберлігін арттыру оқу дағдыларын қалыптастыруға баса көңілбөлінді. Бастауыш сыныптағы география пәнін оқыту әдістемесімен шұғылданғандардыңбірі — К.А.Сонгайло болды. Онын бастауыш сыныптарға арналған бағдарламасымен 1935 жыл- дан бастап Ресей мектептері жұмыс істей бастады. Бағдарлама мазмұнына сұлба, географиялық карта, глобус т.б. нақты білім беретін тақырыптар енді. Бұл бағдарлама 3-4 сынып оқушыларына арналды. К.А.Сангайло әдістемелік нұсқаудағы ұсыныстар жағынан А.А.Половинкинмен пікірлес болғанымен, ол қоршаған орта мен адамдар тіршілігінің байланысын ашып көрсетуге баса көңілбөлді. Әдіскердің өтеүлкен мән берген мәселесі — бастауыш сыныпқа арналған географиялық картаныңтүр- лері, табиғатты бейнелейтін суреттер, диафильмдер мен днапозитивтер және оларды колдану аркылы оқытудың тиімділігін көтеру әдістері. Осы әдіскерлердің қатарынан өзінің ерекше орнын алған А.А.Псроттенің бастауыш сыныптағы жаратылыстануды оқытуды жетілдіруде үлкен үлесі бар. Әдіскер еңбектерінің көпшілігі сыныптан тыс ұйымдастырылатын жұмыстардың әдістемелік нұсқауына арналды. Ол алдыңғы қатарлы озық тәжірибелерді қорытып, жинақтап, “Бастауыш мектептегі жаратылыстануды оқыту тәжірибесінен”, ‘Бастауыш мектептеөлі табиғатты оқыту” атты еңбектерін жариялады. Бастауыш сыныпта жаратылыстануды оқытудың әдіскері және политехникалық окудың негізін қалаушылардың бірі ретінде орын алған М.Н.Скаткиннің 3-4 сыныптарға арналған оқулықтары (Табиғаттану) соңғы кезге дейін бүкіл одактас республикалар мектептерінде пайдаланылып келді. Әдіскер М.Н.Скаткиннің теориялық, әдістемелік еңбек- терінің мұғалімдер қауымына өте зор көмегің тигізді. Ол табиғаттануды оқыту әдістемесіне баса көңілбөлді. Әсіресе, топсаяхат ұйымдастыру, табиғат және еңбек күнтізбесін жазу, табиғатқа күнделікті бақылау жүргізу арқылы оқушы- лардың таным белсенділігін арттыру, сыныптан тыс жұмыстар түрлерін жандандыру мәселелерін зерттеді Окулықтар мазмұныныңөзгеріп, бағдарлама талаптарының күрделене бастауына байланысты 1930-40-жылдар аралығындақазақ тілінде де әдістемелік еңбектер жарық көре бастады. Оқудың сапасынкөтеругеарналған ең алғашқы әдістемелік еңбек Логинов пен О.Сарбатырұлының авторлығымен “Бастауыш мектептегі жаңа бағдарлама бойынша оқыту үшін әдісі жарық көрді. Мұғалімдердің білім деңгейін көтеру мақсатымен орысша ғылыми еңбектер қазақтіліне аударылды Соның бірі академик В.А.Келлердің “Тіршіліктің түрлі- бөлігі атты кітапшалар жинағы аударылып, мұғалімдерге көмекші құрал ретіндеұсынылды Мұғалімдер қауымына ана тіліндеәдістемелік көмеккөрсетуде “Ауыл мұғалімі ” журналының маңызы зор болды. Журнал беттеріндеқазақ әдікерлерінің нұсқаулары және аудармаәдістемелік мақалалар жарық көре бастады. Журнал беттерінде орысшадан аударылып жарияланғанәдістемелік мақалаларда мектептегі оқыту жұмысына біраз көмегіңтигізді. Олардың ішінде В.И.Шигиловтың “3-кластағы жаратылыс сабағында тұрақтыоқу кітабын пайдалану”, М I І.Скаткиннің “Бастауыш мектептегі жаратылыстану сабағын оқыту” деген мақалаларын атауға болады. Жоғарыда атап отырған әдістемелікқұралдардың маңызы мен пайдасының қаншалықты дәрежеде екені жайында да Баспасөзбеттерінде сол кездің өзіңде -ақ пікірлер жария- ланып отырды. Мысалы, Г.Бегалиев “Бастауыш мектептегі оқу сабағы” деген мақаласында “...түсіндіріп оқыту сабағында балаларға жан-жақты білім беретін материал көп. Ондай материалды оқып, білім алумен бірге төңіректегі табиғатты тікелей бақылай алатын болу керек, ал бізде сол жағы жетіспейді” — дейді. Сол сияқтыоқытушылартәжірибесінен шыкқан жинақтың кіріспебөлімінде “Мұғалімдерімізөздерінің күнделікті жұмыстарындаәдістемелікқұралға өтемұқтаж ” — деп көрсетті. Оқушыларға дүниетану материалдарын оқытуда орыс әдіскерлерініңәдістсмелік еңбектерінің мәні зор болған- дығын жоғарыда айтқанбыз. Соның бірі — М.Н.Скаткиннің “Бастауыш мектептегі жаратылыс сабағын оқыту” дегенмақаласында автор оқушылардың дүниетанымын кеңейте - тін материалдардыоқытудың маңызын айта келіп, оларды оқытудың ерекшелігін талдайды. Кітаптан оқытып, ауызша түсіндіріп. оқушылардың тақырып мазмұнынтек тыңдауарқылы түсінуін сапалы меңгеру деп айтуға болмайтындығын айта келіп, “Өзіңізөмірдекөрмеген анның бейнесін кітаптан оқығаныңыз бойыншакөз алдыңызға елестетіп көріңіз. Үлкен адамныңөзі де кітаптан оқу бойынша аңнын не бір заттың бейнесінкөз алдына елестете алмайды” — деп. мұғалімдерді шығармашылық тұрғыдажұмысістеугешақырды. Жоғарыда келтірілген баспасөзбетіндежарияланғанмақалалар мен әдістемелік нұсқаулар дүниетану материал- дарын оқыту барысында қолданылатын сан-алуан әдістердің тек кейбір мәселелерінғана сөзетті. Бұлардыңмазмұнынантәжірибежұмыстарың, бақылауды, сабақтың тиімділігін арттыратын басқа да қолайлы әдістер түрлерінталдап көрсететінеңбектер аз болғандығы байқалады. Оқушыларғадүниетану материалдарын оқытуда орыс әдіскерлерінің әдістемелері көрнекі орын алғанын жоғарыда айтқанбыз. Солардың ішінде осы тұстақұндыәдістемелік құралдар бер- ген: М.Н.Скаткин, К.П.Годовский, А.М.Низова, П.А.Заби- тасв, В.И.Маркин, А.А.Пероттс, Л.Ф.Мельчаков болды. Соңғы кезде“Табиғаттану” оқулығын жазып, оны оқытуды жетілдіру мәселесімен айналысып жүрген орыс авторларының қатарында З.А.Клепенипа мсн Л.П.Чистова- ны атай аламыз. Бұл авторлардың қатысымеп оқулықтармен бірге оның әдістемелікнұсқауы, “Табиғат құрылысымеп оныңеңбегін бақылау күнделігі” жарық көрді. Хжылдан бастап ана тіліне енген қоғам, адам, табиғат ».жоғардағы тақырыптарды оқытуға байланысты жарық көргентүпнұсқаулар негізінен ана тілі пәніноқытуғатән әдістемеге көңілбөлді. Табиғат жайындағыматериалдар жыл мезгіліне қарай топтасқандықтан, ең тиімді оқытылған осыған орай топсаяхатқа шығу ұйымдастырылып, онын нәтижесін сабақпен байланыстырып отыру жағы қарастырылды. Анатілі сабақтарында оқушылардың оқу дағдысын дамытуға баса көңілбөлінетіні белгілі. Мұнда тақырыптымәнерлеп, түсініп оқу дағдыларын қалыптастыру қарастырылады да, еңтиімді деген жағдайда ғана көрнекіліктопсаяхат материалдарынсабақ барысында пайдалану мүмкіндігі туады. Қоғамнан, табиғаттан берілетінұйымдарды ғылыми меңгертуге, оны сапалы да саналы ұғындыруға бұлжұмыстар түрі мен қолданылып келген әдістемелер тиімділік көрсетеалмады. 1960 жылдардан бастап бастауыш мектептерде оқытылып отырған білім мазмұнының, оқыту әдістемелерінің заман талабына сай еместігінің бетіашыла бастады. Академик II А.Каиров сол кездегіпартияныңбағдарламасына байла- пысты педагогикағылымынын алдындатұрған мақсатты келіп, “қазіргі оқу бағдарламалары тұтасалғанда қанағаттандыратынына қарамастан, елеулікемшіліктерден де күтер емес. Ғылым негізгі болып табылатып басты-басты материал барлық пәндерден бірдей мүқият іріктелді деуге болмайды. Ұғымдарв, фактілерді, берілетінтүсініктерді іріктеуде әлі де кездейсоқтыққа жол берілуде” — деп көрсетті. Мектептегі білім беру ісінің өзмәніндежүзеге асуы негізінен үш мәселеге байланысты: Бірінші— оқу бағдарламасы және оның мақсаты. Екінші— бағдарлама талабына сай жазылған оқулықмазмұнының ғылымилығы. Үшіншісі — бағдарлама талабын, оқулық мазмұныноқушыларға саналы менгерту үшін ұйымдастырылатынжұмыс түрлерімен әдістемелерін орынды әрі тиімді колдану. Оқу құралдарына тек түрлі көрнекіліктер ғана емес. сабақ барысында орындалатын сарамандық жұмыстар, тәжірибе қою, интеллектуалды істер (конструкциялау), ойлану және т.б. жатады. Оқушыларға саналы білім беруде мұғалімнің теориялықбілімін, әдістемелік шеберлігін және оқу құралдарын бір-бірінен айырып қарауға болмайтыны белгілі. Кеңес елінде оқыту-білім беру жүйесінде қол жеткен осы жетістіктерді, құнды ой пікірлерді батыс елдерінің көпшілік ғалымдары да өз бағыттарында тиімді пайдалануға талпынды. Олар әсіресе, жалпы білім беретін мектептердегі оқу мазмұнын модернизациялауға көп мән берді. Сөйтіп, 1961 жылдар- дан бастап, оқу үрдісін жетілдіру, оны ұйымдастыру жолдары мен әдістемесін қайта құруғажұмылды. 1971 жылы Мәскеуде батыс елдеріндегі оқу үрдісіне байланысты зерттеулер бағытына арналған социалистік елдер ғалым-педагогтарының 1-ғылыми конференциясы өтті. Мұндағы мақсат-оқыту үрдісіне байланысты шет елдерде жүргізіліп жатқан зерттеулер бағытын айқындау болатын. Конференцияда оқылған баяндамалар мазмұнының әр елдердегі оқыту үрдісіне байланысты зерттеулердің түрлі проблемаларға байланысты жүргізіліп, оқытудың тиімді әдіс-тәсілдерін іздестіруге арнал- ғандығы байқалды. Осы тұста Польшадағы оқу-ағарту саласының зерттеу жұмыстарыңа тиек етіп, қарастырған мәселесі проблемалық оқуды жүзеге асыру болатын. Бұл Кеңес елінің де білім беру саласындағы өзекті мәселелерінің біріне айналған-ды. Польшадағы проблемалық оқытудың негізін қалаушы педагог-ғалым В.Г.Оконьнің “Проблемалық оқытудың негізі” атты еңбегі 1968 жылы Мәскеуде орыс тілінде басы- лып шықты. Польша ғалымдары сонымен қатар оқушыларды дифференцациялап оқытуға үлкен мән берді. Оқуды оқушылардың білім деңгейіне қарай ұйымдастырып, жақсы,нашар оқитыңдарды аңықтап алғаннан кейін олардың әрқайсысына лайықты тапсырмалар беру арқылы оқушылардың оқу әрекеттерін ұйымдастырудыңтиімді жолын пайдалануға болады деп қарады Бұл пікірді Венгрияның, Болгарияның ғалымдары да қолдады. . Бала өзіңқоршаған дүниені жеке басының тәжірибесі негізінде оқып үйренуі керек дейді. Олар да ортасын зерттеп, білгісі келіп ізденгенде зерттеуші сияқты өздігінен бір қорытындығакеледі. Сөйтіпөзөміртәжірибесі, (байқап-бақылап білгендері бойынша ұғым алады деп қарады. Ал мектептің мақсаты — оқушының осы көріп - білгендеріне сүйеніп, олардың білімінің кеңеюіне көмектесу деп есептеді. Мұндай мақсатты жүзеге асыруда оқытудың ең тиімдісі - проектілік (жобалау) әдісі деп табылды. Бұл пікір бойынша, оқушылар практикалық әрекетүстінде біртіндеп заттың ішкі мәніне түсініп, теориялық білім алады. Сол алған білімдері кейін сол практикалық мақсаттарды іс жүзінде шешуге, оны өмірдеқолдануға көмегің тигізеді. Білім беруді мұндай тек практикалық әрекет арқылы жүзеге асыруды көздеу оқушыларға жүйелі білім берудің маңызын төмендетіпжүруге әкеліп соқты. Жеке пәндер бойынша бағдарламаның болмауына, сабақ берудегі мұғалімдер ролінің төмендеуіне себепші болды. Мектеп беретін білімнің тек кана практикалық жағын қарастырудан оқушылар шектеулі тар түсінік шеңберінен шыға алмай, білім деңгейі төмендепкетті. Мұндай бағытқа кезінде сол елдердің өз ішінде де қарсы шыккан ғалымдар болды. Бірақ қарапайым халықтың балалары оқитын мектептерде прагматикалық бағыт осы кезге дейін сақталуда. Мұндай мектептерде арнайы сынып- сабақ жүйесі сақталмайды. Америка мен Англияда білім негізін дін жолымен түсіндіру де етек алды. Бұл католиктік — неотомизм бағыты еді. Мұндай мектептер бастауыш сыныптарда беретін білім жүйесіне жаратылыстану, математика, қоғамдықпәндердіңәсерін құптайды. Сол арқылыоқушылардыңжүйелі білім алуына жағдай жасалады деп есептейді. Бірак, ұғымды қалыптастыруда текқана дайын түсініктерді берумен шекте- ліп, ғылым негіздерін оқытуда, оны түсіндіргенде іздену. салыстыру, дәлелдеу, тәжірибе жасау, бақылау арқылы көзінжеткізуге апармай, оқушылар көзқарасының ғылыми қалыптасуына емес, дін жолыменқалыптасуына жетелейді. Ғылым жетістіктерін “Қүдайдың сыйы” ретінде қарауды уағыздайды. Мұндаймектептердеоқытуәдістемесініңтиімді жолдарын іздестіру міндет емес. Мұғалімдердің ең негізгі мақсаты — окушыларға білім негіздерінен дайын фактілерді хабарлау аркылы олардың дінге бой ұснуын тәрбиелеу. Мұға- лім шіркеудің бағытын уағыздаушының қызметін атқарады. Бұл бағытта білім берушілердің алдына қойған нысанасы — жастарды дінге баулып. Қоғамдықбелсенділіктен аулак ұстау. Бұл елдердегі үшінші бағыт — экзистенциализм. Мұндайбағытты ұстайтынпедагогтардыңпікірінше адам бойындағы негізгі икемділік, іскерлік, ойлай білу қасиеттеріөздігінен жетіліп қалыптасады. Оқыту үрдісінің заңдылыктарын жоне оның жеке комііоненттсрін анықтау; Оқьггуды үйымдастыру жолдары мен окыту әдістсмесін жстілдіру; Қоғам қойып отырған талаптарга сай проблсмалык оқыту мен бағдарламалап оқыту моселелерін шсшу жол- ларын іздестіру. Осылайша ор елде түрлі бағыттағы оқыту жүйссі жүзеге асып жатса да, буржуазиялық елдерде дс оқу ісінің дидак- іикалық, психологиялық, одістсмслік негіздеріне байла- нысты зерттеу жүмыстары стск алып, ғылыми сңбсктср жа- рык коре бастады. Білі.м бсрудің жаңа концепциясын үсын- іандар да боллы. Жоғарыда соз стіп отырған елдерде осы гүста мектепте бсрілстін білім мазмүны туралы скі түрлі бағыт пайда болды: — Мектсптерлің пегізінсн техникалық білім беру жүйесіне кошуін талап еггі. Бүл пікірлі батыс елдері үсынып, - Жоғарыда келтірілген пікірге мүлде қарсы абстракті- гуманистік, яғни, адамгсршілік білім бсру теориясы да етек алды. Бүл ағым бойынша — білім беру тектехника жетістігін үйретумен шектелсе, жеке бас торбиесіне үлкен зиян келетіндігін дәлелдеп, адамгершілікті, қайырымдылықты, мәдени деңгейді торбиелеудегі қоғамдық пондердің қүнын түсірудің оқу ісінде жіберіліп отырған үлкен кемшілік екендігін атап айтып, ол жеке бас тәрбиесіне коңіл болмеуден туып отыр деп корсетті. Осы түста орыс педагогтері оқушыларға білім берудің козі — олардыц оздігінен атқаратын жүмысын жандандыру проблемасы болып отырғанын жасырмай атап корсетті. Қорыта айтқанда, жоғарыда айтылған пікірлер жәнс педагогикалық, психологиялық еңбектердегі дерсктер бойынша мынадай ой түюге тура келеді: — Оқушыларға бастауыш сыныпта оздерін қоршаған дүниеден жан-жақты білім беру қай қоғамның болса да алдында түрған басты міндеттердің бірі болды. Ьірақ, бүл талап оз мәніндс тиімді одістемелік деңгейде жүзеге аспады. Оның басты себебі, бастауыш сыныпта берілетін білім маз- мүнының үнемі озгеріскс үшырап отыруы және осы пәнді оқытуға арналған ғылыми әдістемелік сңбектің болмауы еді. - Оқушыларға берілетін білім қоршаған ортадан, таби- ғаттан, қоғамнан алшақ кете алмады. Бірақ, осыларды оқытуда тек корнекі-создік одісінің басым орын алуына байланысты оқушылардың ізденушілігін дамытатын, белсен- ділігін арттыратын, шығармашылығын қалыптастыратып жүмыс түрлері мен әдіс-тәсілдері оте аз қолданылды. Білім берудің ғылыми дәрежесін көтеру,пәндік оқыту барысында оның ғылымилығына және еңбекке баулу жағына аса көңіл бөлу қарастырылады.Осы тұста И.Я.Лорнердің проблемалық оқу М.И.Махмутонның, М.Н.Скаткиннің программалап оқыту арқылы оқшылардың таным мүмкіндігін көтеру. С.А.Климов, А.И.Райев т.б оқушылардың даму деңгейінің әр-түрлілігін ескеріп отырып, деференциялап оқыту проблемаларын көтеруі;Н.А.Менчинскаяның дамыта отырып ... ғана оқудың сапасын көтеретіндігі жайындағы қағидаларына сүйену басым болды.Сабақ үстінде өздігінен атқаратын жұмыстар барысында оқушылардың дербестігіне жол ашу арқылы ғана тиянақты білім мен оқу дағдыларын қалыптастыруға болады деген пікір етек алды. Л.С.Выготскийдің дамыта отырып оқыту жайында зерттеуі мектеп мұғалімдері тарапынан үлкен қолдау тапты.Бұл қағида бойынша әр уақытта оқушылардың дамуының алдына түсіп білім шеңберін кеңейтіп отырудың керектігі, оқушы алдына жаңа талаптар қойып,оларды сол межеге қарай жетелну арқылы дамуына жол ашуға болатынын дәлелдеді. Осындай зерттеулер нәтижесінде 1964 жылы КСРО ғылым академиясы мен педагогикалық ғылымдар академиясына мектептегі білім беру мазмұны мен оқыту әдістерінің деңгейін анықтау жөніндегі коммисиялары жұмысқа кірісті.Бүкіл одақ бойынша мектептердегі оқу ісінің ұйымдастырылуы,мазмұны,оқыту әдістерінің тиімділігі тексерілді.Осы тексерістер нәтижесінде бастауыш білім жүйесі қайта қаралып,төрт жылдық бастауыш буында оқытудың мерзімі үш жылға көшіру ұсынылды.Бастауыш буында оқушыларды төрт жыл бойы бекер ұстап,олардың дамуы тежеліп келді деп тапты.Осыдан бастап бүкіл одақтас республикаларда жаппай эксперемент жұмысы басталып кетті.Үш жылдық оқу барысында сауат ашу кезеңі біраз .... өтіп, небарі үш жарым айда оқушылар бөліп оқуды аяқтап,ана тілін оқуға көшетін болды.Пәндер арасының жігі ашылып,табиғаттан білім беру өз алдына жеке пән болып бөлінді. 1.4. Бастауыш сыиыптарда дүниетануды оқытудык мацызы және оның басқа пәплермен сабақтастығы Философиялық үғымда “Дүниеге козқарас дегеніміз — айнала қоршаған орта, бүкіл әлем, түтас дүние туралы, он- даі ы адамның орны, тіршіліктің мән-мағынасы туралы коз- қарастардың, пікірлер мен түсініктердің жүйеленген жиын- гыгы”. Осы философиялық қағида дүниетану козқарасы- ныңтүп нүсқасы ретінде оның қалыптасу жолын корсетеді. Философия козқарастың қалыптасуының теориялык моселелерімен айналысса, оның дидактикалық жағымен псдагогика ғылымы айналысады. Дүнисге козқарас қор- іиағап ортамен, қоғамдықомірмен, тіршілікпен баиланысты гуатын болса, ол үнемі дамуда болатыны заңды. Даму оз озінен тумайды. Ол — тынымсыз ізденіс, қателіктер мен қиындықтарды жеңе отырып, шындыққа жақындау жәпс жету жолы. Қоғамдық омірдің дамуы, рухани дүниеде болатын озгерістер, осыған баііланысты адамның омірлік гәжірибесінің молаюы, озгеруі дүниеге козқарастың да озгеруіне әкеліп соғады. Философиялық түрғыдан алғанда 11-Тарау.Әр типті Бастауыш сыныптарындатабиғаттану материалын оқыту 2.1 Бастауыш сынып ... табиғаттану материалдарын оқыту саласындағы идеологиялық ізденістер Еліміз егемендік алағанға дейін Одақ көлемінде болған саяси-экономикалық жағдайдың Қазақстан оқу-ағарту ісіне тікелей әсер етіп отырғаны айқын.Осыған байланысты оқу ағарту ісіндегі ерекше өзгерістердің болған ... ретінде 1960-80 жылдардың аралығын айтуға болады.Бұл кезде экономика біраз өркендеп техникалық жетістіктер халық шаруашылығында қолданыла бастады.Осыған орай қоғам алдында дамыған техника жетістіктерін меңгере білетін жастардарды тәрбиелеу міндеті туды.Мерзімді басылымдар ... оқу-тәрбие мәселесін жандандыруға,оқыту үрдісінің деңгейін көтеруге бағытталған ғылыми зерттеулер мен озық іс-тәжірибиелерге ... жарияланып,ондай еңбектер 1965-76 жылдарда 《Народное оброзование》журналының беттерінде жарық көрді.Мұндай ізденіске себеп болған мектеп өміріндегі,оқу ісіндегі ..... алып отырған бірсарындылық бес мүшелік жүйесі мен түсіндірмелі-сөздік әдістеу басым орын алып отырғандығы,білім алуда оқушылар белсенділігінің төмендігі, .... дербестігінің назардан тыс қалып отырғандығы болды.Осы аталған кемшіліктерді жою мақсатымен білім берудің әдістемелік, психологиялық, педагогикалық негіздеріне байланысты зерттеу жұмысы етек алып, ғылыми еңбектер жарық көре бастады. Сол кездегі білім беру жағдайын сөз еткенде, белгілі дидакт-әдіскер М.П.Скаткиннің пікірінше, түсіндірмелі көрнекілік әдісімен оқыту басым болған жағдайда, тек тыңдаушы рөлін атқаратын ... оқушыларды тудыратынын, әрине, олар естігенін түсініп, көргенін қабылдайтыны.Оны қайтадан айтыпта бере алатынын, бірақ сол ... ұғымдарын ақылға салып, басқаша өзгертіп, ой қорытып, қайта құруға шорқақ болатындықтарын айтады. Мұндай білімнің өмірде қолдануға да тиянақсыз болатындығы мәлім. Жаңа типті оқытуға көшу арқылы ғана өскелең өмірдің қажетіне жарайтын болашақ жастарды дайындауға болатындығы, ол үшін политехникалық оқуды жүзеге асыру, дамыта оқыту мәселесіне көңіл қою 1960-90 жылдардағы білім берудің негізгі мақсатына айналды. сынып оқулығына снген материалдар мына мазмүнлы қамтыды: — табиғат үғымымен таныстырып, оған жататын денелер мен қүбылыстар туралы түсінік беру; табиғаттын олі жонс тірі болып болінетінін, олардың бір-бірінсн басты айырмашылығын ажырата білуге жаттықтыру; табиғатгы зертгсудің, оны оқи білудің одістерімен таныстыру; табиғат қүбылыстары туралы берілетін материалдарды жыл мезгілінс қарай топтастыра отырып түсіндіру арқылы олі табиғат пен тірі табиғаттың байланысын үғындыру; табиғагтың адам омірінде алатын орнымен таныстыру жонс оны қорғауга торбиелеу. Бағдарламаға сәйкес оқулық мазмүнына байланысты матерналда іріктсу ксзіңцс табиғат зсрттеушілсрдің қазактіліндс жазылган ғылыми жеңіл оңгімелсрінің аздығы (тіпті жоқтығы) жоне орыс тіліндсгі материалдарды қазак тіліне аударып. мазмүнын жеңілдстіп беру қажеттігіне байланысты біркатар қиындықтар туды. Сонымен қатар оқулық жасау кезіндс мынандаи талантар басшылыққа алынды: мәтін тілінің жеңіл жоне сойлемнің ықшам болуы; ғылыми терминдердің қазақтілінде бүрмаланбай, дү- рыс берілуі; жеке тақырыптар мазмүнының жинақы жоне шағын болуы; денелер мсн қүбылыстардың басты ерекшеліктерін ашып корсегу; оқушылардыңтүсінігіне жсңіл, тартымды тілмен жазы- луы; мотіннің оқушыларды табиғатта бақылау жүмыстарын жүргізулеріне, сабақ барысында тожірибе жасауға, оныи нотижесін қорытуға жол сілтеу; жеке тақырыптар арасында байланыстың болуы; проблемалық жағдай туғызатын сүрақтар мен тапсыр- малар беру; табиғатгану мазмүнына байланысты жүмбақ, жаңылт- паш, олеңдер келтіру; табиғат корністсрін бейнелейтін суреттер мен сызбалар ендіру. Мүндай талаптар қойған негізгі мақсаты — табиғатты. оның қүбылыстарын, адам еңбегінің, тірі жонс олі табиғат- тың, тіршілік орекеттерінің жыл мезгілінс байланысты озге- ретінін оқушыларға жаратылыстану пәндеріне тон одістер арқылы меңгертіп, ғылыми үғым беру, олардың оздігінен ізденушілігіне жол сілтеу. Оқулықтағы орбір мәтін мазмүны табиғатпен тікелсй байланыста оқытуды ксрск стетіндей түрғыда берілді. Оқу- лыкты экснеримеигтік байқаудан откізгеңде мына мәселе- лерге коңіл аударылды: мотіндер мазмүныныңоқушылардың жас ерекшелігіне сойксстігін анықтау; окулықтілін, ғылыми атауларды, тсрминдерді (термометр, флюгер, және т.б.) оқу- шылардың меңгсру деңгейі; материалдардың сағат санына сойкестігі; оқулық мазмүнының бағдарлама талабына сай болуы мен оқушылардыңтабиғаттан жүйелі білім алу сапасы. сынып оқулығында табиғатпен таныстыру табиғи қүбылыстардың табиғи зоналар бойынша озгеруіне иегізделіп берілді. Бүл моліметтер жергілікті табиғаттуралы алған үғымдарымен байланыстыра отырып түсіндіруді жүзеге асыруға мүмкіндік туғызды. Сондықтан да 3-сынып “Табиғатгану” оқулығына енген материалдардың мазмүны томендегідей мақсаттарды коздеді: табиғи зоналар олардың ауа райы, топырақ жоне осім- дік жамылғысы, жануарлар дүниесі, табиғат зоналарының климат қүрушы факторлары, климаттың ортүрлілігінің себе- бі, ауа райына байланысты топырақжоне осімдік жамылғы- сыныңозгеруі, бүл озгерістердіңжануарлардүниесіне осері, тіршіліктің сол жсрдің климаттық жағдайына тәуелділігі жайындағы күрделі үғымдарды меңгерту; пайдалы қазбалар, оның қоғамға тигізетін пайдасы, сліміздің осы байлығын ондірудсгі адам еңбегінің маңызы жоне пайдалы қазбалардың ондірілетін орындары туралы білім беру; — ауа, оның қасисті мен пайдасы, ауанын табиғаттағы манызын ашып корсету. Осы мақсаттарды орындау үшін оқулыққа енгсн матсриалдын борі дс оқушылардын бақылау, тожірибс. практикалық жүмыстар орындауына негізделген. Сол кезден бастап, 2—3 сыныпқа арналған оқулықтармсп біргс оқу кешсні де бірітіндсп жарық корс бастады. Оларга мүғалімдер пікірі нсгізіндс қайта қаралып оңделгсн оқулық (3-сынып оқулыктары), окытудын одістемслік нүсқауы. табиғатты бақылау күнделігі жонс бірнешс диафильмдер енді. Осылайша жылма-жыл мсктептегі оқу үрдісіне керекгі комекші қүралдармен қамтамасыз ету мақсатын орындау жүмысы атқарылды. Мүғалімдердің копшілігінің сүрауы бойынша, оқушылардын сыныптан тыс оқуына арналған оқу қүралы да дайындалып баспадан шықты. Әдістемелік нүсқауда оқулықтағы ор мотінді оқыту барысында қолданатын одістерді талдап, корнекілік түрлері (табиги материалдар, тсхникалық қүралдар, түрлі заттардын сызбадағы, суреттегі бейнелсрі жоне мазмүнды сурсттср) туралы айта келіп, қай тақырыпқа байланысты осылардын қай түрін пайдаланудың тиімділігін корсстстін әдістсмслік үсыныстар берілді. Оқушылардын оздігінсн жүмысын, оку орекеттсрін үйымдастырудағы создік одісінін моніне тоқта- лып, оныңтүрлсрі (оңгімс, онгімслссу, түсіндіру, оқулыкпен жүмыс, мотін соңындағы сүрақтар мсн тапсырмаларды орындау барысындагы онгімслссу жоне т.б.) мен қолдану ерекшсліктері талданды. Оқулық мазмүнында тожірибс жасауды керек стетіп тақырыптар да бар екені есксріліп, топырақтың, қүм мен саздын қасисттерін оқыту барысында тожірибе үйымдастырып, окушылардың практика жүзінде жүмыс атқаруын қамтамасыз ету жагына да коңіл болінді Сонымен қатар оқушылардың ғылыми козқарасы қалып- тасуда оқу-тожірибе үлескісінін маңызы отс жоғары екендіп ескеріліп, ол жүмысты үйымдастыру одістсрі талданды. Міне, осындай одістемелік комсктср нотижесіндс рсспубликада табиғаттану материалдарын оқытудын ғылыми одістсмелік деңгейі біраз котерілді. Бүған дәлсл жыл сайын откізілетін республикалық “Педагогикалық оку"барысында келіп түсксн табиғаттану одісіне байланысты баяндамалар сді. Алдыңғы қатарлы мүғалімдсрдің табиғаттану понін оқытудың одіс-тосілдсрін игеру жоніпдсгі тожірибелерінің саны кобейс түсті. 1968—70 жылдардан бастап оқушыларға коршаған дүниетанудан білім берстін матсриалдардыи негізгі болігі табиғаттануды оқытуға рсспублика колемінде баса коңіл болінді. Бүл бастауыш сынып оқушыларының ғылыми козқарасын калыптастыру, оқу-торбис жүмысын жетілдіре түсу, оқытудыңтеориялық, идеялық, олеуметтік дорежесін котеругс байланысты қойылған үкімет талабынан туды. Дүниетану негізін қалайтын табиғаттану понін оқытуға керекті оку кешснінің жарык коруі оны оқытудың ғылыми одістсмслік деңгейіпің котерілуіне ссбін тигізді. Қазақ мсктсптсрінің мүғалімдер қауымы сабакты тиімді откізудің тиімді одіс-тосілдсріи іздестіріп, бақылау, тожірибс сияқты практикалық жоне корнекілік одістерді ксңінен қолдануға кошті. Табиғаттан берілетін үғымды адам еңбегімен байланыстырыла оқыту аркылы табиғат пен адам тіршілігінің байланысын түсіндіру камтамасыз етілді. Бүл оқушылардың дүниетану қабілетіне осер стіп, дүниснің бір түтастығын үғына бастауына негіз салды. Табиғаттануды ана тілі, сурет, сңбек пондерімсн байла- ныстыра оқыту арқылы пәнаралық байланыс күшейді. 2.3. Бастауыш сыныіггарда табиғаттану матсриалдарын оқушыларға тияііакты меигсрту жолдары Бастауыіп сынып оқушыларыныңдүниетанымын қалып- тастырудың негізгі бір жолы — понаралық баііланысты күшейту. Понаралық байланыстың міндетті түрдс жүзеге асырылуы арқылы оқушыга берілетін білімнің тиянақтылығын қамтамасыз стуге болатындығын алғаш А.Коменский айтқан-ды. Одан кейінгі дәуірдс осы пәнаралық байланыстың психологиялық негізін қүрған орыс халқының үлы псдагогі К.Д.Ушинский болды. Кейінгі кездегі совет педагогтері М.А.Данилов, В.В.Давыдов, Н АЛашкарева еңбектсрінде дс попаралық байланыс туралы түжырымды пікірлер айтылды. 1960 жылдардағы жалпыға бірдей орта білім беру мазмүнында біраз озгсріс болып, оқушыларды торбиелеу, білім бсру жонс дамыта оқыту міндеті дс қойылды. Осы түста да понаралық байланысқа үлкен мән берілді. Сондықтан да соңғы жылдары Қазақстан ғалымдары мен әдіскерлері оқушыларды дамыту жолдарының бірі ретінде пәнаралықбайланысқа ден қойыіқ бүл саланы кобірек зерттеуге кірісті. Бүған Н.Оразханоиа. С.Мүсабеков, С.В.Илларионов, А.А.Бсйссмбаева, т.б. зерттеулері жатады. Бағдарламалықталаптарда понаралық байланысты жүзеге асыру әр уақытта да назардан тыс қалған емес. Себебі пән- аралық байланыс арқылы берілетін білімнің жан-жақты меңгерілуі, білім сабақтастығы қамтамасыз етіліп, пәнді окытудың тиімділігі артатыны белгілі. Біз пәнаралық байланысты екі түрлі жолмсн жүзсге асыр- дық. Бірінші — уакытылы байланыс, екінші — үғымдық байланыс. Уақытылы байланыс орбір бағдарламалықталап- тарды іске асыру барысында берілстін жаңа үғымды келесі пән бойынша алған үғыммен күнбе-күн байланыстырып отыру арқылы болса, ал үғымдық байланыс — өр пәнді оқыту барысында олардың бәріне ортақ ғылыми үғымдарды солардың бәрінде де қолдануға коңіл болу арқылы жүзеге асты. “Дүниетану” деген мағынаға ой жүгіртсек, “тану” созі қандай болмасын процестің тындырылған түрін түсіндіреді. Тындырылған процеске жсту үшіи немесс, екінші созбен айтқанда оқып, танып-біліп әрбір жаңа білімді меңгеру үшін мүғалім әрдайым осы танымдық міндеткс қызмет етерлік одіс колданып, үтымды жүмыс түрлерін іздестіреді. Сол арқылы оқушының ми қызметінің белсенділігін арттырып, ізденімпаздығын жетілдіреді. Соның бірі берілетін білімнің жүйелілігін жүзсге асыру, пөнаралык байланысты күшейту. Бүл үшін — оқылатын пөннің оз ішіңдегі мәтін мазмүндарының байланыстылығымен коса сол сыныпта окылатын эрбір поннің бір-бірімсн байланысына да коңіл болінді. Бұл берілгсн үгымды оқушыныңтиянақты меңгеруін камтамасызетуге комектесті. Баиланысты күшсйту үшін оқушының омір тәжірибесі мен бүрын алған білімін жаңадан қабылдағалы отырған білімнің мазмүнымен баііланыстырудың тиімділігі байқалды. Оқушыларға тиянақты білім берудегі сол бүрынғы білімнің байланысының маңызын психологтар да ерекше атап корсетеді. Баланың кез келген затты, қүбылыс пен Понаралык байланыс кезінде педагогикалык ситуациялар жасалып, окушылардың ой желісінің жалғасуына, үғымды тиянакты меңгеругс, ойда сақтау мүмкіндіктсрін арттыруға жағдай жасалды. М.Жүмабаев “...сурстгсулерді жанның жоғалтпай сақтай білуі ес деп аталады”, — деп, сскс анықтама береді де, сске сактаудың білім алудағы оте жоғары ролін ашып корсетеді. Ес болмаса, бүгін жаттағанын бүгін үмытып түрса, омірінде адамның білімі артпас еді ...”Ес болса ғана адам білімді бола алады. Ес болса ғана адам дүрыс ойлай алады. Ес неғүрлым мол болса, ой да терең болады”, — дейді. Ал, Т.Тожібаев есті ең күрделі психологиялык процесс рстінде карап, “Ес бүрын тожірибеде кабылданған нәрсе- лерді мида қалдыратын, жаңғыртатын жопе оларды ксйіннсн танып, еске түсіретін психикалықфункциялар” екенін айта- ды. Бүл қағилаларға жүгініп отырған себебіміз — понаралық байланыстың қай түрі болса да, бала есініңтиянақтала түсуі- не осер ететіндігі. Бүрын оқып откен мағлүматты не жаңа оқып отырған материалды басқа пон мазмүнымен байланыстыру арқылы қалайда естегі калған үғымды жаңғырыктыру, қайталау, тиянақтай түсу максаты жүзеге асады. Сонымен қатар оқушыларда білім негіздерінің (пондердін мазмүны) бірлігі туралы пікір калыптасады. Сол сиякты пәнаралық байланысты күшейтудің екінші жолы — арнайы жүргізілген кешенді топсаяхаттар екені ескерілді. Мүндай жағдайда ана тілі понінің де, табиғатгану понініцде мүддссіне жарайтыңдаи мазмүцда үйымцастырылпиі топсаяхаттар отс тиімділік корсстті. Жыл мезгілдсріне байланысты топсаяхатқа шыққанда оқушылардыц табінат туралы түсінігі кецейіп, алған үғымдары бскін, нақтылы затгар мсн қүбылыстарды танып білсс, ана тілі сабақтарыпа байланысты табиғаттамашасына қызыға қарау, әдсмілік ііс>і сүлулықты сезіну сияқты эмоциялық әсерді де іске асыру жагы орындалды. Осы арқылы оқушылардыц эстстикалық талғамы қалыптасты. Үлы псдагог К.Д.Ушинский пон аралы байланысты жетс корсстіп, оқушылардан үнемі оқыған заттары мсн қүбылыстарыныц ішкі жонс сыртқы баиланыстарыи ашуды талап стгі. Оқудыц қызықіылығы, тарі ымдылығы мсн ноти- жслігі сонда гана қамтамасыз етілсді деп ессіггсді. Ойтксні. қызығушылық бала ссзімін ксцсйтіп, тсрсндетс түседі, сол арқылы таным да тиянақты болады дсп білгсн. Әсірссе білім бсруіс арналған ксшенді топсаяхатгарбаланыц ортүрлі затты, қүбылысты, осімдік псн жануарларды жоне адамдар арасындагы қатынасты нақты жағдайда коруін, олардыц ішкі, сыртқы байланыстарын байқауын жүзегс асырады. Кешенді топсаяхаттың тиімділігін, осірссе, уақыт үнсмдей отырып, понаралық байланысты күшсйтуіс комск- тесстіндігін Ю.К.Бабанский де атап корсстеді. Осы жогарыла айтыліан талаптарды ссксре отырып, бастауыштағы сауат ашу ксзецініц озінде-ақ оқушылардыц табиғатқа бақылау жүргізуін, байқағандарын оңіімслеп беруге тосслуін коздсй отырын, оныц нотижесін тск оліппені оқыгуда ғана смсс, айналамсн таныстыру сабақтарында пайдалану жүзегс асырылды. 1984 жылы соуір айында “Жалпы жоне профессионалдық білім бсретін мсктептсрдіц рсформасының негізгі бағытга- рьГ' қабылданды. Рсформада орта білім беретіп мсктептср- дсгі білім бсру жүйссін жстілдіру, оқытудыц ғылыми дсцгейін котсру моселссі қойылды. Рсформа жайында жарияланған пікірлердс “Оқу сапасын артгырып, орбір понді оқытудыц ғылыми дорсжссініц нсғүрлым жоғары болуы, ғылыми нсгізінің берік игерілуі талап етілсді", — деп корсстгі. Мсктснтегі оқыту мсрзімінс озгсріс снді. Алты жастан бастап оқьггып, олардыц қоғамнан, қоршаған табиғи орталан алатын білім децгсйлсрін котсру, ойын одісіне нсгіздси отырып, оініау қабілеттерін, тілін дамыту талаптары қойылды. Осы рсформа талаптарын жүзсге асыру барысында оқуіпылардың дүнистанымын қалыптастыруға мол мүмкіндік туды. Бастауыш білі.м бсретін буындағы (1-4-сыныптар) оқу мерзімі бір жылға үзартылды. Үзартылу алға қарай жылжу- дан туды. Оқушылар мекгепке алты жастан ксліп, 1 -сыныпта оқитып болды. Осы мсрзім ішінде оқыгуға қойылғап талап бойыпша — бастауыш сыпып оқушысында жеке бас дамуы- нын негізі қаланып, оларда әр поппсн ғылыми үғымдар мен берік дағдылардыц қалыптасуы қамтамасыз стілуге тиісті боллы. Үзартылған бір жыл мерзіміп дене торбиссін жақсарту, музыка бсйнслсу, айналадағы табиғатты танып білу үшін пайдалану ксрск дсп корсетілді. XVIII ғасырдағы атақты псдагог И.Г.ГІестолоцийдіц пікірі бойынша балаға білім берудің табиғи жолы — сезімлік қабылдауға жол ашу ексндігіп айтып, оқыту барысында қолданылатын корнскіліктср мсн бақылау одістсріне аса жоғары моп берген болатын. Сонап бсрі қаншама уакыт отсс де, бүл одістсрдің моні томсндсгсн смсс, псдагог зсрт- тсушілср назарынан тыс қалған да емсс. Сол одістерді кеці- нен қолдануға нсгіз салатын дүниетану матсриалдарын оқыту және оның пәнаралық банланысын күшейту болды. Баланың танымы мен ойлану қабілетінің жэне ой-орісінің дамуындағы, жекебас ретінде қалыптасуындағы табиғатты оқытудың маңызы туралы пікірлерді академик В.А.Сухом- линскийдіңеңбектерінен коптеп кездестіреміз. Ол “... Бала- лардың сезіміне, түйсігіне, қиялына ыкпал жасаңдар, шсксіз әлемге деген терезені біртіндеп қана ашыңдар”,- деп, уағыз- даііды. Ғалым жас балалардың табиғат аясында ой еңбегінің де оркендейтінін, зор эмоциялық орлеу ксздерінде бала ойы ерскше айқын, ал есте сақтауы неғүрлым интенсивті түрде болатынына коз жеткізе білген. Сондықтан да А.В.Сухом- линский мектеп реформасын жасаудың нсгізін қалады деп айта аламыз. Себебі ғалым баланы алты жастан бастап оқытупі болатынын оз іс-тожірибесі аркылы бүған дейін дәлелдеді. Бірақ ол алты жастағы баланы партаға отырғызып қойып оқытуды уағыздаған жоқ. “Дүпиедеп ең ғажайып кітаптың табиғат кітабының беттерін оқитын болуы” керек деп, соған күш салды. Мектеп қабырғасына жаңа келген алты жастағы сәбидің даму ерекшелігін айтканда "... табиғаттағы ең нәзік, ең жіңішке, ең сергек норсемен бала миымен істес боламыз', сондыктан онымен жүмыста сақтық керек деп ескертсді. Баланың ойлау үрдісі жайыңдагы акадсмик В.А.Сухомлин- скиңціңпікірінетсиіьіғьірақтоқталайьіқ. “Бала ойлаңды... Мүның озі оның ми сыңары кабығы нейроңдарының белгілі бір тобы коршаған дүниенің образдарын, картиналарды, заттарды, қүбылыстарды, соадерді қабыддаиды, сойтіп, оте нәзік нерв клеткалары аркылы-байланыс каналдары аркылы откеңдегідей сигналдар отеді дегсн соз. Нейрондар осы информацияны “оңдейді”, оны жүйеге салады, топтастырады, жалғастырып, салыстырады. Ал осы кеаде жаңа информация ксліп түседі, оны кайтадан үсті-үстіне кабылдал, “оңдеу” керскболады. Үсті-үстінс жаңа образдарды қабылдап әрі “оңдеп” үлгсру үшін нейрон- дардың нерв энсргиясы оте қысқа уақыт ішінде дсрсу образ- дарды қабылдаулардан оларды “оңдеуге” кошеді. Міне, нсйроңдардың нерв энергиясының осы ғажайып тез кошуі біз ой деп айтатын қүбылыс болып табылады, — бала ойланады...” Бүл қағидадан бала ойының нәзік қылын шертугс, олардың козбен коріп, қүлакпен есітіп, колмен үстап, бақылап байқай ала- тын обраадар болған жағдаңда ғана осер ете алатындығы корі- ніп түр. Бүл бала ойына, қиялына, тілінің дамуына дүние- тану материалдарының қаншалықты әсер ете алатынын корсетеді. “Когілдір аспан” астындағы мектептің бірде-бір оқу кітабы алмастыра алмайтынына коз жеткізу қиын емес. В.А.Сухомлинский үсынған табиғаттан оқу қағидасы мектсп реформасы талаптарын жүзеге асыруда белгілі орын алды. Соған сәйкес алты жасар баланы оқытуды бастауыш мектеп жүйесіне енгізген ксзде оқушыларды айналамен таныстыру міндеті жүктелін, “Айналамен таныстыру” пәні оқу жоспарына енді. Оқу жоспары бойынша жстісінс бір сағат уақыт болінген бүл пәннің бағдарламасы жасалып, оны оқытуға керскті комекші дидактикалық оқу қүралы және одістемелік нүсқау жарық корді. Осы дидактикалық қүралдарды оқушылардың дүниетанымын арттыру барысыңда қолданудың әдіс-тәсіл- дерін корсетстін нүсқау да бсрілді. Жоғарыда корсстілген осы түста жетісіне бір ғана сағат оқытылатын “Айналамен таныстыру” пәнінің мазмүны басқа пондермен баиланыста оқытылу арқылы ашыла түсетіні байқалды Оқу-әдістемелік кешсні авторларының бірі ретіндс айтар пікіріміз айналамен таныстырудың мазмүны тек табиғатпен таныстыру гана емес, сонымен бірге бүкіл қоршаған дүниеден адамдар, олардың бір-бірімсн қатысы, табиғат, қоғам туралы оздері коріп, сезіп, бақылап байқай алатын заттары мен қүбылысгарына сүйеніп, соған негіздей отырып білім беру болғандығы. Сойгіп мектеп реформасы окушыларға білім беруді алға қарай бір жылға жылжытқан кезде оларды қоршаған дүниемен таныстырудың мазмүны да, жүйссі дс үлкен озгсріске үшырады. Табигат аясы, қоршаған орта бала ойының “қайнар козі” екені ескерілді. В.А.Сухомлинскийдің “эмоциялық-эстстикалықлепсіз баланыңтолыққанды ақыл- ойының дамуы мүмкін емес” деген қағидасы осыған негіз салды десек те болады. Дамудың актуалды орісі мен іргелес орісі идеясын басшылыкка алу айналамен танысгыруды ана тілімен ғана емес, математика, сурет, еңбек, дене шынықтыру жәнет.б. пондсрмсн кеңінен байланыстыруға мүмкіндіктуғыады. Осы жылжу — білім берудіңалға қарай жылжуы оқушыларға күрделі материаддарды мсңгертудің жолын іздестіруді керск стті. Алты жасар балаға. яғни, бірінші сынып оқушысына бсрілетін үғым олардың қоршаған орта туралы алғашқы ғылыми түсініктерін қалыптастыруға әсер етстіңдей болу жағы қарастырылгаңдықтан, оны барлық сабақта да сабақтастыра түсіндіру әдістерін қолдануға тура келді. Л.И.Бурова басгауыш сынып окушыларына қоршаған оргадан алғашқы білім бсру жолдарын зсрттегсн жүмысында білім бсрудің басты міндеті — адам баласы ашқан жаңалықтар жетістігін меңгсрту скенін айтады. Бүл осы кезге дейін ғылымға айналғап дайын білім, бірақоны оқушыға үғындыру оңай емес. Адам баласы осы шыңдыққа жету үшін қаңдай тарихи жағдайды бастан кешірсе, оқушы да соған татитын қиыңдықтан отер еді. Бірақ алдына жоспарлы мақсат қойып, олардың оқыту әрсксттерін тиімді үйымдастыра білетін мүғалімнің комегімен оқушы бүл қиындықтап жеңіл отіп, дайын ғылымды меңгсрстіпін айтады. “Айналамен таныстыру” поні бойынша оку-одістемелік кешенді жасауда бастауыш сынып оқушыларының ғылыми үғымды меңгеруі туралы психологгардың пікірлері де ссксрілді. Л.В.Запков, Н.Б.Мсн<гинская,Э.И.Залькиңджонет.б. “Ғылыми үғымды меңгеру үшін баланың қоршаған дүние жайында бүрыннан, омір тожірибесінен алған түсініктері болуы керек. Сол түсініктсрін кеңейту, байьггу жонс оның қатесін түзету арқылы ғылыми үғымды жеңіл қалыптастыруға болдды”, — деңді. Сондықтан гылыми үғымды бірден дүрыс қалыптастыруға тырысқан жон дсп қарайды. Шын моніңде алгашқы ғылыми түсінік мекгспке дейін дс берілс бастайды. Мысалы, балаларға ағаш жоне оныңболікгері жайыңда мскгепке деиін-ақ, білім берілсді. Бүл білім торбисшінің айтып түсіңдіруінен ғана смес, сонымен біргс баланыңтопсаяхат кезінде коріп, бакылауы. ссруен кезінде ссзінуі және басқа затгармен салыстыруы нотижссінде меңгеріледі. Енді ағаш қаңдай болады дегсн сүракка олар бүрын коргсңдерін коздеріне елестете отырып, дүрыс жауап бере алады. Ағаппъщ тамыры, бүтағы, жапырагы болатынын жәнс оның осуіне керекті жағдайларды да айіа алады. Мүңдай жағдайда бала тек тәрбиешінің бергсн түсінігіне ғана емес, омірден күңделікті коріп, біліп жүргсн малімстгсріне де сүйенеді. Мүнан түйстініміз — алты жасар балаға берілстін білім олардың сезіміне әсер етстіңдей болуы кажет. Сондықтан да оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру үшін олардың мекгепкс дсйін алган үғымдарына коңіл аударылып, тиісті байланысын тауып, қажет жсрінде қолдану жолы да ескеріледі. Ьірінші сынып окушыларынагабиғатганудан берілстш білімлі сңбекпен баііланыстыру мінлсттері де жүктелді. Еңбек түрлерін балалар күнделікп омірден байқап қана қоймай, оздері де еңбектің жеңіл түрлерімсн айналысу барысында табиғи қүбылыстарды түсінуге мүмкіндік алатынын айта келіп (осімдіктерге су қүю, шаңын сүрту, қураған жапырактарды жинау, қүстарға жсм іиашу). оқушылардыц оздерін енбекке қатыстыру талабы қоиылды. Осы еңбектер нотижесінде осімдікіердіцосуіне қажетгі жағдайларды, олардыңтүқымнан онетінін, боліктсрін оқулықтан оқып қана емес, накты объскплер, образдар арқылы сезіне отырып кабылдау үрдісін дамыту ескертілді. Сонымсн қатартабигәт қорғау моселелсрін жүзеге асыру да коадедді (осімдікті жүлмауга, қүстарды қоргауга, паидалы жануарлар мен осімдікгерді тани білуге дағдылану) Алты жасар балаға қоршаган ортадан берілстін білім. негізінен. олардың топсаяхат ксзінде табиғи материалларды бакылауы не ондіріс, шаруашьшықорталықтарыңда болып, керскті обьектіні коріп танысу барысында сезімдік кабылдауы арқылы жүзсге асатынын айгқанбыз. Ал мүндай орекеттср ксзінде алынган деректср мен үғымдар мазмүнына қарай әр сабақтың қолайлы болімшдс юріктірс қодданылды. Окушылардың лүниетанымі.ін кеңейіу кезіңде олар жыл мезгілдерініңозгсрепнін, ол озгсрістің адам еңбегіне, осімдіктер мсн жануарлартіршілігіне әсер ететінін аңгаруына, сезінуінс сол арқылы білім жүйссінің қалыгпасуына жағдаи жасалды. Олардыңбүл үғымдары кейінгі сыныптарда жыл мезплдерінің ауысу себептерін түсінулерінс пегіз салды Айналамен таныстыру барысында оқушыларды туған жсрін сүюге торбнелсу, еңбск адамдарын кадірлеу, табигәпы кпргау дағдылары гана қалыптәсып қоймай, ой қорьпу, қисынды оіглау қабілетгерін артгырып, тіл байлықтарын дамьггу ко дс і п Табигатқд адам да жатәтынын түсіңдірітп, жекебас гигиенасына да коңіл болінді. қалалы жерлерде оқушыларды айналамсн таныстыру үшін мекгеп маңындапл алаңга, саябаққа. бакка аларатын болса, ауылды жерлердс бақшага, шалғынга. орманға апарып танысгыру жүкгелді Реформа уақытыіідатабиғаттану 2-3-сыныптарда жскс пән рстіңде оқытылып, оқушыларға дүниетанудан берілстін білім онан орі жалгастырылды. Оқушылардың жогәрыда кслтірілісн колсмдс бірінші сыныпта алган білімдсрі ксйінгі сыныптардагы тәбигаттану, ана тілі, тарих пондсрінің мазмүнын ғылыми мсңгеругс нсгіз салды. Ғылыми білім жеке түсініктср жиынтығынан түратыны белгілі. Түсінік ор затгыңбелгілсрін, байланысын, олардың арасындагы қатынастарды қабылдау болса, олардыңжиынтығы, қорытындысы — білім. Дүрыс түсінік алган бала сол затгы козінс елсстете алады. Бірақ елестету кезіңдс затгыц негізгілерінс жатпайтын, скінші қагардагы беліілсрі елсстсуі мүмкін. Ал түсінік елсскс қарагаңда нақты. Ол затгың, қүбылыстың ғылыми жолмсн айқыңдалган басгы бслгілері мсн қасиеттсрін, олардың арасындағы байланыстар мсн қатынастарды мсңгсру процссі болып габылады. Саналы, тиянақты түсінік оқыту жүйесінің дүрыстығы, қолданылган одістердің тиімділігі, оқушылардың оқу барысындагы іс- орекстінің бслсенділігі нәтижссіндс паида болады. Қорыта айтқанда, бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын қалыптастыру “Айналамен таныстыру”. “Табиғатгану” пондерін басқа пондермен байланыстыра оқыту арқылы жүзеіе асты. Бастауыш сыныптардаіъі оқу мсрзімініц алга жылжуы окушылардың қоршаган дүниеден алатын білім мазмүнының ксңсйюіне жоне оны оқытудың тиімді әдістерін іздесгіруге, пәнаралық байланысты күшейтугс ссбін тигідді. Түжырымдама: Қазақстан жағдайында бастауыш буындағы шағын комплектілі мектептердің оміршеңдігі корініп отыр. Бүл рссііубйіикамыздьдіалеу^істтікжағдайынан туатын моселе. Одан шагын комплекгілі мектегтгерде табигатгануды оқьггуды жүзеге асыру негізіндс казіргі кездегі оқыту әдістерінс байланысты үсыныстарды жасау кажстгігітуыіідайды. 1984 жылғы оқу реформасы бастауыш сыныпта оқушы- ларды оздерін қоршаган ортамсн ганыстыру нроблемасының дсңгсйін біраз когсрді. Бүгаі і долел — біріі іші сыі іыпкд айналамен таныстырудыңжекс пән рстіңдс енуі. Бүл агпасына бір сағат қана оқытылғанымсн, пон аралық байланысты күшейту арқылы окушылардыңдүниетанымын кецейтуге жағддй жасады. “Айналамен таныстыру” жоне “Табиғатгану” поңдерінің бастауыш сыныпта оқытылуы оқушылардың білім алудағы ізденушілігін күшейтгі. Сарамаңдықжүмысгар ментэжірибслерді сабақ барысыңда жиі қоддану арқылы окушылар жараггылыстану поі ідсрін мсңіерудің одіс-тәсіддсрімсн танысады. Мектсптсрде жүргізілген эксперимент жүмыстары қоршаган дүнисмсн окушыларды іаныстыруда табигаткд жүйелі жүргізілген бақылау мен оның нотижесін сабақта пайдаланудың білімнің саналы мсңгерілуіндс шешуші орын алатындығын корсстті Рсспубликадағы басгауыш сынып мүгалімдерініңтәбиғатгы оқытудың әдіс-тосілдерін мсңгергеңдігі “Псдагогикалық оку”, эксперимеіптік жүмыс нотижслерін қорыгу кезіңде байқалды. 1968—84 жылдар аралыіъін арнаулы окулықгар мен оқу қүралдарының жарық коруінс байланысты республикада табиғаттан білім берудің орксндсгсн кезі деп айтуымызға болады.
жүктеу/скачать 84,37 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|