«География пәнінен оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыруға бағытталған креативті тапсырмалар жинағы»

54 
 Қазақстан өзендері
 
Мәтін:
Өзен - салыстырмалы түрде ірі көлемдегі су ағыны, ол 
өзінің 
су 
жинауынан 
атмосфералық 
жауын-шашынмен 
қоректенеді және ағынының өзі қалыптастырған арнасы айқын 
көрінеді. Өзен терминіне басқа авторлар да осындай анықтама 
береді. Өзендерге әдетте бассейннің ауданы кемінде 50 км2 су 
ағындарын ғана жатқызады. Кіші көлемдегі су ағындарын 
бұлақтар деп атайды. Алайда кейбір қысқа уақыт ішінде қатып 
немесе құрғап қалуы мүмкін өзендер кездеседі. Егер су ағыны 
жылдың басым бөлігі құрғап қалса (мысалы, шөлдегі құрғақ 
алқаптар - вади және айқайлар), онда мұндай су ағынын өзен деп 
санамайды. Өзендерге су жинағышы жоқ су ағындары жатпайды 
(мысалы, теңіз маңындағы аудандардағы немесе аралдардағы су 
тасқыны немесе қуғын-сүргін құбылыстары кезінде ағыстармен 
қалыптасқан арналар сияқты). Тіпті лагуналарды теңізмен 
жалғастыратын ірі су ағындары (бұғаздары) да өзендер болып 
табылмайды. Жасанды арнасы бар өзендер мен су ағындары 
(каналдар) болып саналмайды. Өзендер көлемі бойынша, ағу 
жағдайлары бойынша, тамақтану көздері (түрлері) бойынша, су 
режимі бойынша, арнаның тұрақтылық дәрежесі бойынша, мұз 
режимі бойынша және т.б. әртүрлі белгілері бойынша типтеледі. 
Қазақстан аумағында 85 мың үлкен және шағын өзен бар. 
Олардың жетеуінің ұзындығы (Ертіс, Есіл, Тобыл, Жайық, 
Сырдария, Іле, Чу) 1000 км-ден асады. Республиканың барлық 
өзендері Солтүстік Мұзды мұхит бассейніне және ішкі ағынсыз 
бассейнге жатады. Қазақстан өзендерінің бірінші ерекшелігі жас 
айырмашылығы болып табылады. Жазық бөліктің өзен жүйелері 
ескі, олар дамуының соңғы сатысын бастан кешіреді, сондықтан 
жазық өзендердің аңғарлары жақсы өндірілген және кең. Бұл 
өзендердің терең эрозиялары әлсіз, ал бүйірлері күшті. Таулы 
аудандардың өзендері өзінің геологиялық тарихы бойынша 
неғұрлым жас. Олар өз дамуының ерте кезеңінен өтеді. Бойлық
бейін нашар жасалған, тар және терең аңғарлар, құлаудың үлкен 
еңісі бар. Өзендер қатты тереңдік және шамалы бүйірлік 
эрозиялармен сипатталады. 
Қазақстандық өзендердің екінші ерекшелігі олардың республика 
аумағы бойынша біркелкі бөлінбеуі болып табылады. Жазық-
төмен таулы бөлігінде өзен желісінің тығыздығы солтүстіктен 
оңтүстікке қарай азаяды. 

55 
Жауын-шашын көп түсетін орманды дала және дала аймақтары 
өзендерге бай. Республиканың солтүстігіндегі өзен желісінің 
тығыздығы әрбір 100 км2 орта есеппен 4-6 км, орталық жартылай 
шөлейт аймақта - 2-4 км, ал оңтүстік шөлейт аймақта - 0,5 км 
құрайды. Қазақстан өзендері негізінен қар, жаңбыр, мұздық және 
жер асты суларымен әртүрлі қоректенеді. Қазақстанда ұзындығы 
10 шақырымдық белгіден асатын шамамен 7 мың өзен бар. 
Республикада барлығы 39 мыңнан астам тұрақты және уақытша 
су ағыны бар. Елдің ірі өзендерінің қатарына Ертіс, Есіл, Тобыл, 
Орал, Сырдария, Іле, Шу өзендері жатады. Олардың 
әрқайсысының ұзындығы 1000 км-ден едәуір асады. Жайық өз 
суларын Каспий теңізі бассейніне алып келеді, Сырдария Аралға 
құяды, ал Ертіс, Есіл және Тобыл - Солтүстік Мұзды мұхитты 
қоректендіретін су артериялары.

56 

жүктеу/скачать 1,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: