Графикалық компьютерлік модельдеу
Жұмыс парақтарының өзара байланысы
жүктеу/скачать 1 Mb. Pdf көрінісі
|
Жұмыс парақтарының өзара байланысы Excel-де бір кестеге басқа парақтардан немесе басқа кесте- лерден мәліметтер алып енгізуге болады. Екі парақ арасындағы байланыс олардың біреуіне екіншісінің адресі көрсетілген формула енгізіп қою арқылы орнатылады.
көрсететін нәтижелік кесте жасау, ол ‰шін: 1.
2.
Оның ұяларына басқа парақтардың белгілі бір ұяларын көрсетіп тұратын мәліметтер енгізу қажет. - А2 ұясына= Әдебиет! А2 формуласын енгізіп, мұндағы Әдебиет – басқа парақтың аты, А2 сол парақтан алынатын мәлі- меттің адресі (салыстырмалы өзгеретін адрес), ол алдыңғы сөзден “!” таңбасымен міндетті т‰рде бөлінуі тиіс;
Графикалық компьютерлік модельдеу
33 - Осы формуланы А бағанасының келесі 5 ұясына және В бағанасының да сәйкес ұяларына көшіру керек; - Тізімдегі < Оқушылар аты-жөні > және < N > деген бағана- ларды толтыру керек; - С3 ұясына = Әдебиет!L3 формуласын енгізу керек. Осындай тәсілмен < 1-тоқсан > парағы мен < Әдебиет > парағының ортасында байланыс орнатылады. Дәл осылай етіп < 1-тоқсан > парағы мен < Алгебра > < Геометрия > парақтары- ның арасында да байланыс орнату керек. Енді жұмыс кітабында пайдаланылмайтын парақтарды өшіріп, жарлықтағы контекстік тәуелді менюден Өшіру (Удалить) командасын орындау қажет. Бірнеше жұмыс парақтарын өшіру ‰шін оларды Ctrl пернесін басулы к‰йде ұстап тұрып алдын ала белгілеп алу керек те, соңынан өшіру қажет. Бірнеше терезелермен жұмыс істеу Жұмыс парағының мәліметі бір экранды ғана алып тұрса, бір терезе жеткілікті. Егер оның көлемі ұлғайса, онда бірнеше терезе ашуға болады және экранға бір уақытта файлдың әр т‰рлі аймақтарын көру м‰мкіндігі бар. Кестені толтыру дұрыстығын тексеру. Ол ‰шін тағы бір терезені Терезе – Жаңа терезе меню командалары арқылы ашып, жаңа терезеде <Әдебиет> парағын орналастырып, Терезе – Орналастыру (Окно – Расположить) меню командаларын орындау қажет. Бұл терезеден Терезені орналастыру тізіміндегі Қатарлай (Рядом) деген сөзді белгілеп алсақ, одан кейін экранда екі файл қатар көрінеді. Экранда тек екі терезенің бірі ғана екпінді к‰йде болады. Екінші терезені екпінді ету ‰шін курсорды сол терезеге жеткізіп, тышқанды сырт еткізу жеткілікті. Кестелер байланысын тексеру. <Әдебиет> парағында Әділқызы Алманың бір 5-тік бағасын 4-тікке ауыстырайық. Бірден <1- тоқсан > парағындағы оның қорытынды бағасы өзгереді. Әділқызының бағасын қайтадан бестікке ауыстырайық, онда бұрынғы қалыпқа қайта оралу қажет. Демек кестедегі мәндердің бірдей өзгеруі парақтар арасында байланыс бар екенін көрсетеді.
Екі файл арасындағы байланыс бір файлға екінші файл ұя- сындағы мәлімет көрсетілген формула енгізу арқылы ж‰ргізіледі.
Графикалық компьютерлік модельдеу
34 Басқа орыннан мәлімет алатын файл қабылдауыш деп аталады да, мәлімет беретін файл жөнелткіш деп аталады. Байланыс орнатылысымен Excel жөнелткіш файлдағы ұя мәндерін қабыл- дауыш файлға көшіріп алады да, қабылдауыш файл ұяларындағы мәндер автоматты т‰рде өзгереді. Мұнда әр т‰рлі жұмыс кітаптарының парақтары арасындағы байланыс орнайды. Енді жұмыс кітабының екі парағы арасында байланыс орнату: Ол ‰шін 1-тоқсан қорытындысында әдебиет сабағының бағаларын jurnal xls файлынан алып толтырып, алдымен Т‰зету – Тазалау- Бәрі (Правка – Очистить – Все) командаларымен әдебиет бағаларын өшіріп, С3 ұясына =, А:/Petrov|[ jurnal xls] файлына, яғни <Әдебиет> парағына деген маршрутты (жолды) көрсетіп тұр. Бұл маршрут міндетті т‰рде жалқы тырнақшаға (,- апостроф), ал файл аты тік жақшаға алынуы тиіс. Маршрутта дискінің аты және файл орналасқан каталогы (А:/Petrov) көрсетіледі. Сол формуланы бағананың келесі 4 ұясына көбейте отырып көшірсе, көшірген соң бұл бағана әдебиет бағаларымен толтыры- лып, байланыс орнатылғанын байқалады. Дәл осындай әрекеттерді алгебра мен геометрия сабақтары ‰шін де жасауға болады. Тағы екі терезе жасап, оларда < Алгебра> және < Геометрия > парақтарын ашып, сол терезелерді қатарлай реттеп орналас- тырып, <Әдебиет> терезесінен басқаларын жауып, оны экранға ‰лкейтіп орналастырып, <Әдебиет> парағына 1-тоқсанды 3,4,5-ке аяқтаған тізімін енгізуге болады. Ол ‰шін <Әдебиет> парағының А10 ұясына “5 бағасын алды:” мәтінін енгізіп, оны А17 және А24 ұяларына көшіріп, А17 ұясына “4 бағасын алды”, ал А24 ұясына “3 бағасын алды” деген сөздерді енгізуге болады. Автофильтрді пайдаланып 1-тоқсандағы 5-тік бағасы бар жазбаларды таңдап алып, оларды белгілеп В бағасының 11- қатарына көшіріп, көшірілген мәліметтерді қабылдаған ұялардан жақтаулармен фонды алып тастауға болады. Осы әрекеттерді 3- тік пен 4-тік алғандармен де жасауға болады.
Графикалық компьютерлік модельдеу
35 3. МƏЛІМЕТТЕР ҚОРЫ ЖƏНЕ АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕЛЕР
Көптеген мәселелерді шешуде ақпаратты өңдеу негізгі мәселе болып табылады. Оны жеңіл өңдеу ‰шін ақпараттық ж‰йелер қолданылады. Автоматтандырылған ақпараттық ж‰йе деп есеп- теуіш машиналар қолданылатын ж‰йе айтылады. Көп ж‰йелер осы т‰рде болады. Ақпараттық ж‰йеге ақпаратты өңдеуші ж‰йелердің барлығы да кіреді. Қолдануына байланысты ақпараттық ж‰йені ж‰йелерге бөліп көрсетуге болады. Өндірісте, білім беруде, денсаулық сақтауда, әскери істе, саудада және тағы басқа орталарда қол- данылады. Мақсатына қарай ақпараттық ж‰йені келесі сатыларға бөлуге болады: басқарушы, ақпаратты-анықтамалық және тағы басқа. Access программасы - мәліметтер қорын басқару ж‰йесінің ең бір жоғарғы танымал тамырларының бірі. Бұл қолданбалы бағдарлама мәліметтер қорын басқарудың ж‰йесін ж‰зеге асыру м‰мкіндіктерін өз ішінде алады. МҚБЖ клиент-сервер архитектурасы микрокомпьютерлерде, дербес компьютерлерде біріктірілген және жергілікті немесе корпоративті желілерде мәліметтер қорын аударуға ерекше орынға ие. Мәліметтер қоры объектілер немесе адамдар туралы мәліметтер жиынтығы. Мәліметтер қорының құрылымы әр т‰рлі мәліметтер сақталған өрістерден құралады. Мысалы; телефон кітапшасы, ол мәліметтер қорына жатады және төмендегідей өрістерден тұрады: Аты-жөні, мекен-жайы, телефон нөмірі. Мұндай мәліметтер қорын жазбалар деп атайды. К‰рделі т‰рде құрылған мәліметтер қорында кестелерді бір-бірімен байланыстыратын және мәліметтер қорының жинақты т‰рде жасалған ерекше т‰рі (реляционды) деп аталады. Реляционды мәліметтер қорында әрбір тізім кестелерде
Графикалық компьютерлік модельдеу
36 сақталады. Мысалы, оқу орны туралы мәліметтер бір кестеде, оқушылар туралы мәліметтер бір кестеде сақталуы керек. Мәліметтер қорын дұрыс жобалау әрқашан құрылған бағдар- ламаның тыйымсыз болуына әкеледі. Сондықтан МҚ құру алдында оның жобасына көңіл бөлу керек. МҚ құру төмендегі бөлімдер бойынша ж‰ргізіледі: 1.
2.
МҚ-да қандай мәліметтерден (кестелерден) тұратыны туралы шешім қабылдау. 3.
Кестелерге кіретін өрістерді анықтау және ерекше мән- дерге кіретін өрістерді таңдау. 4.
5.
Кестелер құру, оларды бір-бірімен байланыстыру, экспери- менталды т‰рде кестелерді толтыру. 6.
Енгізілген мәліметтерге форма, сұрату және есеп құру. Access программасын ж‰ктеу, ол ‰шін Access пиктограм- масына тышқанды екі рет шертеді. Mіcrosoft Access сұхбат терезесі ашылады. Осы сұхбат терезеде жаңа МҚ қорын құруға, шебер көмегімен МҚ қорын құруға немесе сақталған мәліметтер қорын ашуға болады. МҚ құру ‰шін “Жаңа МҚ” белгілеп және ОК т‰ймесін шертеді. “Жаңа МҚ-ның файлы” сұхбат терезесі ашылады. Бұл терезеде файлдың атын, орналасар жері көрсетіледі. МҚ файлында кесте құрмас бұрын сақтап алу керек, МҚ көлемі тез ұлғаяды. Тасы- малдаушы құрал ретінде қатты дискіні немесе сменный дискіні пайдаланған жөн. Ешқашан иілгіш дискіні пайдаланбаған дұрыс. МҚ сақтағаннан кейін “МҚ” терезесі ашылады. Бұл терезеде МҚ қорын құратын жеті қойылым орналасқан: кесте, сұрату, форма, есеп, макрос, модуль.
ЖҰМЫС ІСТЕУ
Wіndows операциялық ж‰йесіндегі шағын МҚ құрудың ең қуатты, жылдам өңдеуші программаларының бірі – Mіcrosoft Access. Mіcrosoft Access программасы көп қолданатын МҚ құру ‰шін жобаланған. Мәліметтер қорында файлдар желілер ресурстары болып саналады. Mіcrosoft Access-тің құрылымы (бір файлда) Графикалық компьютерлік модельдеу
37 кесте, форма, сұрату, есеп. Модуль, макрос байланыстарын бір файлда сақтауға болады. Бірақ та жоғарғы деңгейдегі шеберлер МҚ-ның объектілерін сақтау ‰шін екі файлды байланыстырады: бірінші файлда мәліметтер объектілері (кесте, сұрату) болса, ал екінші файлда қолданбалы объектілер (форма, есеп, макрос, модуль) сақталады. Access құрылымы төмендегі алты объектіден тұрады: кесте, сұрату, форма, макрос, есеп, модуль. Типтік мәліметтерді өңдеу процесінде қарау, берілген шарттар бойынша іздеу есебін шығару ‰шін Access құрылымында негізгі объектілер (кесте, сұрату) және есеп конструкторлары қолда- нылады. Қолданбалы объектілердің (форма, есеп, макрос, модуль) басқару элементтерінің аты сызбалар элементтерінен тұрады. Негізгі басқару элементтері кестедегі жазбалармен байланыста болады. Әр объект және басқару элементтері өзіне тән қасиеттерге ие. •
Кесте (Таблица) МҚ-да берілген мәліметтерді объективті т‰рде сақтау ‰шін қолданылады. Кесте өрістерден (қатарлар) және жазбалардан (жол) тұрады. Бұл объектіде жазбалардың бір нұсқасы сақталады. •
меттерді таңдау ‰шін құрылады. Сұратудың орындалу нәтижесі кесте т‰рінде көрсетіледі және МҚ-дағы басқа да кестелер қолданылады. Сұратудың көмегімен кестеге басқа да мәліметтерді енгізуге немесе керек мәліметтерді өшіріп тастауға болады. •
және қолайлы т‰рде көру ‰шін және жаңа мәліметтерді енгізу ‰шін қолданылады. Формада суреттер, графиктер, басқа да объектілер, мәліметтерді өңдеу ‰шін қазақ тілінде жазылған процедуралар болуы м‰мкін. •
мәліметтерді баспаға шығару ‰шін пайдаланылады. Access құрылымында есептің әр т‰рлі формалары қолданылады. Есепте формадағыдай Vіsual Basіc тілінде жазылған процедуралар болады. •
Макростар Access құрылымында қайталанатын опера- цияларды автоматтандыру ‰шін қолданылады. Макростың әрбір жұмысы макрокомандалармен ж‰зеге асады. Макростарды құру
Графикалық компьютерлік модельдеу
38 ‰шін керекті макрокомандаларды беру және параметрлерін енгізу арқылы ж‰зеге асады. •
тұрады. Макросты қолданушылар стандартты емес мәліметтерді және функцияларды өңдеу ‰шін функционалды-процедуралар құрады.
өлшемді кестелерде сақталады. Кестелерді электронды кестелер (Exce, Lotus, т.б.) басқару ж‰йесімен, сервис-клиентті мәліметтер ж‰йесімен импорттауға болады. МҚ-дағы кестелерді басқа да құрылымдағы электронды кесте файлдармен, кесте т‰рінде жасалған файлдармен байланыстыруға болады. Кесте объектісі Кесте құру ‰шін тышқанның көмегімен Кесте объектісін екпінді етіп аламыз. “Құру(Создать)” батырмасын басса, “Жаңа кесте” сұхбат терезесі ашылады. Бұл сұхбат терезеде кесте құрудың 5 т‰рі көрсетілген: •
Кестелік тәртіп (Режим таблицы) әр бағдарламадағы өріс аттарын енгізу арқылы кесте құрады. •
қасиетін беру арқылы кесте құрады. •
Кесте ісмері (Мастер таблицы) кестені автоматты т‰рде программа ісмері (мастер программы) арқылы, ондағы тізімдерден дайын өрістерді таңдап алу арқылы құрады. •
Кесте импорты кесте құрылымы мен мәліметтерді басқа МҚ-дан алу арқылы құрылады. •
МҚ-да бар кестемен байланыс жасау арқылы құрылады. Егер жаңа кесте жасау керек болса, онда “Конструкторды” пайдаланған жөн. Конструктор терезесі екі бөліктен тұрады. Терезенің жоғарғы бөлігінде өріс атаулары, мәлімет типтері мен т‰сініктемелер, коментарийлер жазылады да, төменгі бөлігінде өріс қасиеттерін сипаттау параметрлері енгізіледі. Демек, бір уақытта кесте өрісін және өрістер қасиеттерін беруге болады. Өріс атауы жазылғандығын және өріс қасиеті қандай мән Графикалық компьютерлік модельдеу
39 қабылдайтындығын көрсету керек. Өріс қасиеттері төмендегідей: •
Мәтіндік (Текстовый) – бұл өріс мәтіндерді қабылдайды. Көбінесе қасиеті көрсетілмеген өрістерге көп қолданылатын қасиет ретінде беріледі. •
Мемо өріс – ашық өріс, ескертулер, т‰сініктемелер жазылады. •
Сандық (Числовой) – бұл өріске б‰тін, бөлшек сандарды енгізуге болады. Бұл өріске сандық құрамы жоқ сандар, мысалы: телефон номерлерін де енгізуге болады. •
К‰н / Уақыт (Дата / время) – әр т‰рлі форматтағы уақыт мәндерін енгізуге болады. •
байланысты мәндерді қабылдайды. •
Санауыш (Счетчик) – автоматты т‰рде толтырылып отырылатын, нақты мағына бермейтін, кесте бастамасы ретінде қолданылатын өріс. •
Логикалық (Иә / Жоқ) – бұл өріс тек екі логикалық мәннің біреуін ғана қабылдайды: Иә (Yes), Жоқ (No). •
Мысалы: суреттер. •
Гиперсілтеме (Гиперссылка) – өрісте URL және UNC адрестері сақталады. Мәліметтер қасиетінің (Тип данных) өріс жолындағы ашу т‰ймешесін тышқанмен бір шертсе, сонда мәліметтер қасиетінің тізімі болады. Осы тізімнен керекті қасиеттің біреуін таңдап, барлық өрістер қасиетін белгілеп шығуға болады. Конструктор тәртібінде кестені толтыруға болмайды. Ол ‰шін “Т‰р (Вид)” мәзірін ашып, Кестелер тәртібіне өту керек. Сонда Access құрған кестені сақтау керектігі сұралады. “Жоқ” жауабын таңдаса автоматты т‰рде Конструктор тәртібінде қалады. “Иә” жауабын таңдау керек. Сұхбат терезеде Кесте атын енгізіп, Кілтті өрісті бермеген болса, онда сәйкес мәлімет шығады. Болдырмау (Отмена) т‰ймешесін шертіп, кестені сақтау қажет. Cұрату объектісі Сұрату (Запрос) – арқылы бір уақытта бірнеше кестелерден мәліметтерді таңдауға болады. Жалпы Сұрату дегеніміз – бір немесе бірнеше кестеде кейбір әрекеттерді орындау ‰шін қойылатын талаптар. Мұндай талаптар арнаулы тілде (SQL)
Графикалық компьютерлік модельдеу
40 бағдарламаланады. Сұрату қолданушылардың талабы бойынша шарттарға байланысты бір немесе бірнеше кестелердегі жазуларды таңдап, жеке құжат ретінде пайдаланады. Access-те мұндай сұратудың бес т‰рі бар: таңдамалы, параметрлі, айқастырылған және нәтижелі сұрату, жай сұрату. МҚ-да ғана көбінесе Таңдамалы сұрату қолданылады. Сұратуды МҚ-ның басқа объектілері сияқты әр т‰рлі жолдармен құруға болады. Сұрату құру шеберлерінің біреуімен де құруға болады. Сұратудағы мәліметтерді бірнеше рет шығару ‰шін немесе баспаға шығару ‰шін Форма ісмері (Мастер форма) немесе Есеп ісмерін (Мастер отчетов) қолданады, іс ж‰зінде шебер керекті сұратуды автоматты т‰рде құрып береді. Егер есеп пен формаға байланыссыз іс ж‰ргізу керек болса, онда жай сұрату ісмерін пайдалануға болады. Сұратудың құрамына өзгерістер енгізу ‰шін Конструктор тәртібіне өту керек. Сұрату терезесі екі бөліктен тұрады: •
төменгі бөлігі бағаналарға бөлінген, әрбір бағанаға кесте және өріс таңдауға болады. Және бұл бөлікте кестелер топтауға, сұрыптауға және шарттар қоюға болады; •
жоғарғы бөлігінде кестелер арысындағы байланысты көруге болады. Егер кестелер арысында байланыс орнатылмаған болса, онда іс ж‰зінде осы терезеде кестелер арысындағы байланыс болмайды. Параметрлі сұратуды төмендегідей құруға болады: 1.
Таңдау сұратуында Конструктор тәртібіне өту керек; 2. Іріктеу шарттары (Условия отбора) жолына қажетті шарт- тарды квадрат жақша ішіне жазу керек; 3.
Құрылған сұратудың дұрыстығын тексеру ‰шін сұратуды іске қосу керек. Сонда ашылған Параметрлер мәнін енгіз (Введите значения параметра) сұхбат терезесінде сәйкес мәндерді енгізіп,
4.
Егер сұрату құру кезінде алдында құрған сұратуды қолданатын болса, онда параметрлі сұратуды жаңа атпен сақтау қажет. Сұхбат терезеде параметрлі мәндер мәтінмен берілсе, онда бұл параметр қандай мәлімет енгізу керек екенін көрсетеді. Нәтижелік сұрату мәліметтердің сандық есебін шығару ‰шін құрылады. Графикалық компьютерлік модельдеу
41 Егер іс ж‰зінде жай сұрату ісмері арқылы таңдалған өрістер арасында сандық мәліметтер бар болса, онда сандық мәліметтерін шығаруға болады. Кез келген сұратулардан нәтижелі сұрату құруға болады. Мәліметтердің есебін шығару ‰шін таңдау сұратуын Конструктор тәртібінде ашу керек. Операцияларды топтау (Группировка операции) батырмасын басса, Сұрату блогында топтау жолы пайда болады. Бұл мәнді нәтиже есебін шығаратын өрісте қалдыру қажет. Басқа өрістер ‰шін нәтижелі функциялар тізімінің терезесін ашып, керек функцияны таңдап, өрістің осы жолына қояды. Мынандай функциялар тізімі бар: Avg, Count, Fіrst, Last, Mіn, Max, StDew, Sum, Var. Айқастырылған сұрату кестедегі немесе сұратудағы екі немесе одан да көп қатардағы мәліметтерді жинақтау ‰шін қолданылады. Егер бірнеше кестедегі мәліметтерді жинақтау ‰шін айқастырылған сұрату құру керек болса, алдымен жай сұрату ісмерін құрып алып, оны айқастырылған сұрату етіп қолдануға болады.
Форма кестедегі немесе сұратудағы мәліметтерді қолданушылар қысқа және қолайлы т‰рде көру ‰шін қолданылады. Форманың көмегімен кестеге басқа да қосымша өзгерістер енгізуге болады. Формада суреттер, графиктер немесе басқа да жаңа енгізілген объектілер және де мәліметтерді өңдеу ‰шін Vіsual Basіc тілінде жазылған процедуралар болуы м‰мкін. Форма қолданушыларға кесте құрылымына мәліметтерді шығару және енгізу ‰шін қолданылады. Бір форма бірнеше кестедегі мәліметтерден тұруы м‰мкін және соған орай бір орыннан әр т‰рлі кестелерден шығаруға м‰мкіндік береді. Егер форма МҚ-да мәліметтерді енгізу ‰шін қолданса, онда құжатқа мәліметтерді қатемен енгізу м‰мкіндігі төмендейді. Форма құрудың кесте сияқты бірнеше т‰рі бар: •
•
Форма ісмері (Мастер форма) – форманы шебердің көмегі- мен құру; Графикалық компьютерлік модельдеу
42 •
Конструктор – конструктор тәртібінде форманы қолмен құру; •
Диаграмма; •
Құрама кесте. Автоформаның ‰ш т‰рі бар: кестелік, бағаналық және ленталы. 1.
жерде де кестедегі сияқты жолдармен бағаналардың орнын ауыстыруға болады. 2.
көптеген мәліметтер шығып тұрады. Бұл форманың ерекшелігі әрбір жол мен бағана бір-бірінен бөлініп тұрады. 3.
көрсетеді. Бір жазбадан екінші жазбаға өту ‰шін жазба нөмір өрісі батырмасына басу қажет. Егер форма жазбаларды редактрлеуге немесе шығаруға керек болса, онда бағаналық форманы қолданған ыңғайлы. Егер де формада көптеген жазбаларды көргіміз келсе, онда ленталы форманы қолданған жөн. Автоформаны құру жолдары: 1.
масын басса, Форма сұхбат терезесі ашылады. 2.
Тізімнен Автоформа вариантын таңдау керек. 3.
Ашылған тізімнен керекті кестені таңдау керек. 4.
ОК батырмасын басса, Автоформа өз бетімен құрылады. Форманы жаппас бұрын, форманың атын енгізіп сақтау керек. Кестедегі мәліметтерді толық көру ‰шін автоформаны пай- далануға болады. Егер кестедегі бір немесе бірнеше өрістегі мәліметтерді көру керек болса, онда Форма ісмерін немесе Конструктор варианттарында форма құрған жөн. Кесте тәртібі сияқты кестелі формада да мәліметтер енгізіледі және өңделеді. Ленталы және бағаналы формадағы мәліметтерді өңдеу ‰шін оларды белгілеп алып, тышқанмен жылжытып, содан кейін дұрыс мәліметтер енгізіледі. Ленталық немесе бағаналық формада бір жазбадан келесі жазбаға өту ‰шін форманы басқару элементтерінде тұратын Tab пернесіне басады. Барлық формаларда келесі жазбаларға өту ‰шін өту батырмасын пайдалануға болады, ал белгіленген мәліметтерді өшіру немесе қиып алу ‰шін құрал-саймандар қатарындағы Қиып алу (Вырезать) Графикалық компьютерлік модельдеу
43 батырмасын қолдануға болады. Баспаға шығару Access-те форманың экрандағы көрінісі бойынша баспаға шығару м‰мкіндігі бар. Бірақ баспаға шығар алдында төмендегідей кемшіліктерді ескеру керек. Егер құрал-саймандар қатарындағы Баспа (Печать) батырмасын бассақ, онда форманың әрбір жазбасы әрбір параққа басылып шығады, 100 жазба 100 параққа басылып шығады. Формадағы бір жазбаны баспаға шығару керек болғанда ғана форманы баспаға шығаруды қолданады. Көптеген жазбаларды баспаға шығару ‰шн Есепті (Отчет) қолданады. Жаңа форма құрудың бұл вариантын таңдаса, онда MS Excel-де құрама кестесі бар құрама форманы құрайтын шебер терезесі ашылады. Құрама кесте бұл MS Excel парағы делінген енгізу объектісіне және өзінің қызметіне байланысты айқасу сұратуына сәйкес келеді. Access керекті мәліметтерді іздестірудің жай т‰рін ұсынады. Мәліметтерді іздестіру ‰шін құрал-саймандар қатарынан Табу (Найти) батырмасын басып, Іздестіру және ауыстыру (Поиск и замена) сұхбат терезесін ашады. Іздестіру ж‰ргізілетін өрісті шертіп, іздестірілетін мағлұматтың мәтінін жазып, Ары қарай табу (Найти далее) батырмасына басады. Егер ондай жазбалар көп болса Ары қарай табу (Найти далее) баспасын басып, іздестіріліп жатқан мағлұматтың атауын нақтырақ жазады. Алынған нәтижені көру ‰шін Іздеу сұхбат терезесін жылжытуға тура келеді. Іздестіру ақырына дейін ж‰ргізілген соң, ізделініп жатқан жазба туралы хабарландыру шығады. МҚ-ның басында немесе аяғында тұрған мәліметтерді шығару ‰шін Іздестіруді (Поиск) қолдануға болады. Мұндай іздестірулер уақытты артық алмау ‰шін қолданылады.
мәліметтерді баспаға шығару ‰шін қолданылады. Access-те есептің әр т‰рлі формалары қолданылады. Есептің м‰мкіндіктері МҚ-дағы басқа ж‰йелерге қарағанда басым келеді. Есепте де формадағы сияқты Vіsual Basіc тілінде жазылған процедураларды қолданады. Есеп – бұл МҚ-ның негізінде құрылған нәтижелі құжат. Access есепті дайындаудың әр т‰рлі т‰рлерін таңдауға м‰мкіндік Графикалық компьютерлік модельдеу
44 береді. Есепте жазбалардан тұратын мәліметтер толығымен немесе бір бөлігі ғана көрсетілуі м‰мкін. Есеп беруші сақтаған кезде тек қана олардың құрылымдары ғана сақталып қалады. Алдын ала көру тәртібінде мәліметтер есептермен бірге сақтал- майды. Есептегі мәліметтер МҚ-дағы жазбалармен сәйкес келеді. Есептер, көбінесе Ленталы немесе Бағаналық т‰рінде беріледі. Бағаналық есептер әрбір жолға бір өрістің мәліметтері шыға- рылады, нәтижеде беттегі мәліметтер бір ғана бағанада орналасады. Бағаналық есептер бағаналық форма сияқты көрініс береді. Ленталы есепте мәліметтер қатар бойынша көрсетіледі, бірінші жолға өріс атаулары жазылады, ал келесі жолдарда атауларға байланысты мәліметтер енгізіледі. Есеп беруші объектісі Есеп беруші құрудың бес т‰рі бар: •
•
Есеп беруші жартылай автоматты т‰рде есеп ісмерінің көмегімен құру; •
Есеп беруші кесте немесе сұратудан таңдап алынған өрістегі мәліметтерден (бір немесе екі есеп) автоматты т‰рде есеп ісмері көмегімен құру; •
Есеп беруші диаграмманың әрбір қадамы арқылы ж‰ргізі- летін диаграмма ісмерін пайдаланып құру; •
құру. Кейбір есептер негізгі мәліметтерді шығару ‰шін қолданы- лады, олармен қатар есепке басқа МҚ-днан мәліметтер енгізуге болады.
Жай есептер Автоесеп беруші ісмерінің көмегімен құрылады. Кестеден немесе сұратудан автоматты т‰рде есеп құрудың Ленталы және Бағаналық т‰рлері болады. Автоесеп құру ‰шін: 1.
Жаңа объект (Новый объект) жолын таңдап, ашылған сұхбат терезеден Жаңа есеп (Новый отчет) жолын таңдау керек; 2.
есеп: ленталық (Автоотчет: ленточный) вариантын таңдау керек; 3.
Ашылған терезеден есеп құруға негіз болатын кестені немесе сұратуды таңдау; Графикалық компьютерлік модельдеу
45 4.
ОК батырмасын басса, экранда есеп берушінің құрылымы көрсетіледі; 5.
Егер есеп беруші керек болса, оны баспаға шығаруға немесе терезені жабуға болады. Шебердің көмегімен есеп беруші құру Есеп беруші ісмері (Мастер отчетов) есеп берушіге көрсеті- летін өрістерді таңдау және мәліметтерді топтау, өңдеу, форматтау м‰мкіндіктерін береді. Есеп беруші ісмерінің көмегімен есеп беруші құру: 1.
Есеп беруші (Отчеты) қосымшасында ашылған тізімнен Жаңа объект (Новый объект) жолын таңдап, ашылған сұхбат терезеден Есеп беруші ісмері (Мастер отчетов) жолын таңдау; 2.
Есеп беруші негізделетін кестені немесе сұратуды таңдап, оң жақта көрсетіліп тұрған (стрелка) батырманы басып, Таңдалған өрістер (Выбранное поле) терезесіне жіберу; 3.
Өрістерді таңдап біткен соң, Ары қарай (Далее) батыр- масын басу; 4.
тегістеуді таңдап алып, Ары қарай (Далее) батырмасын басу; 5.
Хаттау т‰рін таңдап және Ары қарай (Далее) батырма- сына басу; 6.
алдын ала көру тәртібінде Дайын (Готова) батырмасына басу; Форманың құрылымы – есеп берушінің құрылымына байланысты. Есеп беруші құрылымымен жұмыс істеу ‰шін Конструктор тәртібінде ашу қажет. Кез келген есеп берушінің алымы, бөлімі болады: •
Есеп берушінің тақырыбы (Заголовок отчета) бірінші беттің жоғарғы жағында орналасады, есеп берушінің атынан басқа да мәліметтерден тұрады. •
Жоғарға колонтитул (Верхний колонтитул) әрбір беттің жоғарғы жағында басылып тұрады. •
жоғарғы жағында басылып тұрады, әрбір топталған мәліметтер аттары тұруы м‰мкін. •
сұратуларда берілген мәліметтер аймағы. Графикалық компьютерлік модельдеу
46 •
Төменгі колонтитул (Нижний колонтитул) әрбір беттің төменгі жағына басылады. •
Есеп беруші ескертуі (Примечание отчета) ақырғы беттің төменгі жағына басылады. Есеп берушілеріндегі алты бөлімді бірдей немесе таңдауы бойынша қолданса болады. Әрбір бөлімнің өлшемін өзгерту ‰шін оларды бөліп тұрған сызықтарды жылжыту керек. Есеп берушідегі басқару элементтерінің өлшемін туралауға және торлармен байланыс форма сияқты өзгертуге болады. Конструктор тәртібінде Есеп берушінің екі т‰рі болады: Алдын ала көру (Предварительный просмотр) және Нұсқа (Образец). Оны Т‰р (Вид) мәзірінен көруге болады. Алдын ала көру (Предварительный просмотр) бөлімін таңда- ғанда, есеп берушінің баспаға шығатын т‰рін көруге болады. Егер Нұсқа (Образец) бөлімін таңдаса, онда мәліметтерге келтірілген мысалдарды көруге болады. Егер МҚ-да ж‰здеген немесе мыңдаған жазбалары болса, онда ондай Есеп берушіні алдын ала көру ‰шін көп уақыт кетеді. Сондықтан Нұсқа (Образец) бөлімін таңдап, есеп беруші құрылымын аз уақытта көруге болады. Графикалық компьютерлік модельдеу
47 4. КОМПЬЮТЕРЛЕРДІ ЖЕЛІЛЕРГЕ БІРІКТІРУ
Бір дербес компьютермен жұмыс істеген жағдайда, компью- терлік желінің ерекшеліктерін т‰сіну қиынға соғады. Ал бірнеше компьютерлердің біріндегі мәліметті екіншісіне жеткізу ‰шін желілік технология қажет. Желілік технологиялар қаржы мен уақытты ‰немдеуге өте ‰лкен м‰мкіндіктер береді. Сондықтан компьютерлік желілерді пайдалану туралы білген жөн.
терді біріктіретін ж‰йелер (бір бөлмеде немесе бір ғимаратта орналасқан, әйтпесе қатар орналасқан компьютерлер). Мұндай да компьютерлерді байланыстыру осы мекеменің өздеріне бөлінген байланыс каналдары арқылы ж‰ргізіледі. Ал компьютерлік жалпы желі, олардың ара қашықтығына ешбір шек қойылмайды. Әр т‰рлі мемлекеттердегі, тіпті, әр құрлықтарда орналасқан компьютерлерді бір-бірімен байланыстыратын жалпы желілер бар. Мұндай желілер жасау ‰шін ‰лкен қаражат, көптеген телефон каналдары және Жер серіктері арқылы байланысу м‰мкіндіктері қажет. Жергілікті желілерде компьютерлер арасында информация тасымалдау жылдамдығы өте жоғары болады, олар секундына 10, тіпті 100 мегабитке де жетеді. Гигабиттік жылдамдықпен де жұмыс істеу м‰мкіндігі алыс емес. Ал жалпы желілер ж‰йесінің компьютерлері арасындағы жылдамдық мұндай жоғары емес, телефон каналдарын пайдалану кезіндегі оның жылдамдығы секундына 2400-57600 биттер аралығында болады. Жалпы және жергілікті желілердің қолданылу мақсаттары әр т‰рлі, бұл екеуі де компьютерлік технологияның зор жетістік- терінің қатарына жатады.
Қызмет бабында мәтін құжаттарды жиі қағазға басуға тура келеді. “Қағазсыз” технология ж‰зеге асырылғанмен, қағазға
Графикалық компьютерлік модельдеу
48 басылатын мәлімет өте көп. Сыртқа шығатын құжаттар сапалы лазерлік принтерлерде басылуы шарт, тек ішкі қарапайым қағаздар ‰шін арзан принтерлерді пайдалануға болады. Ал кей кезде т‰рлі т‰сті принтер қажет болады. Баспагерлік қызметпен айналысқан жағдайда онда қуатты, әрі қымбат лазерлік принтер алу керек болады. Бір принтерді бірнеше компьютерге қалай жалғауға бола- тындығын қарастыруға болады. Оның бірнеше тәсілдері бар. Біріншіден, көп м‰мкіндікті ауыстырып қосатын тетік алуға болады, ол бір жағынан принтерге, екінші жағынан бірнеше компьютерге бірдей жалғанады. Ал, егер компьютерлер бірнеше бөлмелерде немесе бірнеше қабаттарда орналасса, қымбат тұратын бір принтерді ортақ пайдалану тиімді.
Қарапайым мәліметтер қоймасы бір компьютер дискісінің бір немесе бірнеше файлына орналасады. Мұндай мәліметтер- мен бір кісі істей береді. Егер де мәліметтер қоймасы ‰лкен компания ‰шін құрылған болса, онда бір мәліметті бір мезгілде бірнеше кісі қолдануына тура келеді, ал, егер компаниялардың филиалдары бір-бірінен қашық орналасқан жағдайда бұл қиын- дық туғызады, сондықтан сол компьютерлерді бір компьютерлік желіге біріктіріп, мәліметтер қоймасын серверге (негізгі ЭЕМ) орналастыру қажет. Желінің жұмыс станциялары терминал рөлін атқарып, қажетті мәліметтерді керек кезінде мәліметтер қоймасының басқару ж‰йесі орналасқан серверден сұрап, оның дискісінен алып отырады. Мәліметтер қоймасының басқару ж‰йесі орналасқан серверге сұраныс т‰скен соң, керекті мәліметтер жұмыс станцияларына жіберіледі. Қойма орналасқан сервер құрамында дисплей мен пернелік тақта болғанымен, жұмыс тәртібінде пайдаланылмайды. Серверлік компьютер әр жерде орналасқан ЭЕМ-дермен (яғни мәліметті пайдаланатын кісімен) тек желілік байланыс арқылы ғана мәлімет алмаса алады. Терминал (енгізу-шығару құрылғысы) рөлінде дербес компью- тер, сервер ресурстарын көптеген жұмыстардан босатып, мәлі- меттерді қосымша өңдеуді терминалдарда орындауға м‰мкіндік бар. Мұндай өңдеу тәсілі терминалдар саны көбейген сайын б‰кіл ж‰йенің жұмыс өнімділігін арттыруға ‰лкен себебін тигізеді. Егер жұмыс станциясының операциялық ж‰йесі ретінде
Графикалық компьютерлік модельдеу
49 Windows пайдаланылса, кез келген кісі мәліметтер қоймасынан сұрайтын мәліметін Windows мәтін форматында немесе Excel электрондық кестесі форматында көрсете алады. Алынған мәлі- меттік құжаттарды форматтап алған соң, лазерлік принтерде (желіге жалғанған) қағазға басып алуға болады. Дербес компьютерлер желісі әрбір қызмет кеңсесінде б‰кіл ұжым пайдаланатын мәліметтер қоймасын ұйымдастыра алады. Егер компьютерлер бір-бірімен байланыспаған болса, онда мұндай м‰мкіндік орындалмайды. Магниттік дискілердің жылдан-жылға арзандауына қара- мастан, оның көлемі ешқашанда толық жеткілікті деп айтуға болмайды. Егер бірнеше қызметкерлерге көлемді бір файлдағы мәлімет қажет болса, ол файлды желімен жұмыс істеу барысында барлық компьютерлерге көшіру қажет емес. Жергілікті желіге қосылған ЭЕМ-дер ішінен олардың бірін (немесе бір-екеуін) файл-сервер ‰шін пайдалануға болады, онда ондай компьютер- лердің дискісінің көлемі ‰лкен болуы тиіс (ж‰здеген Мб, тіпті ондаған Гб-қа да жетуі м‰мкін). Ол дискіні кез келген жұмыс станциясындағы компьютер өз дискісіндей пайдалана береді. Көпшілікке керекті мәлімет файл-сервер дискісіне жазылса, онда желідегі барлық жұмыс станциялары (немесе администра- тор рұқсатына байланысты олардың белгілі бір тобы ғана) сол мәліметтен жұмыс атқара алады. Осындай тәсілмен файл-сервер дискісін пайдалану әрбіреуге қосымша тағы бір-екі диск сатып алғандай, мұндайда мәліметтің сыртқы ЭЕМ-нен алынғанын байқалмайды. Файл-сервердің сыртқы жады ретінде компакт-дискіні оқитын құрылғыны немесе мәліметті қайта жаза алатын магниттік- оптикалық дискілерді пайдалануға да болады. Компакт-дискіден мәлімет алу құрылғысы арзан, сол себепті қазіргі кезде ол әрбір жұмыс станциясында бар. Бірақ мұнда да тек файл-серверге ғана орналастырып, әрбір станция біраз қаржы ‰немдей алады. Ал магниттік оптикалық диск немесе жоғары көлемді бірнеше Гб-қа да жетуі м‰мкін. Мұндай дискіні кез келген жұмыс станциясын- дағы компьютер өз дискісіндей пайдалана береді. Сонымен, көлемді мәлімет көпшілікке керек болғанда, оны ортақтаса пайдаланудың ең тиімді т‰рі – компьютерлерді жергі- лікті желімен байланыстыру. Компьютерлер желіге қосылмаған Графикалық компьютерлік модельдеу
50 болса, онда мәліметтерді бұрынғыша дискеттер арқылы көшіруге тура келеді. Екі компьютерді бір-бірімен байланыстырудың тағы бір тәсілі – мәліметтерді тізбекті т‰рде тасымалдау порты арқылы оларды кабельмен біріктіру. Бірақ мұндай байланыс өте жай жұмыс істейді және оның басқа да кемшіліктері бар. Егер дискіден басқа компьютер дискісіне 100 Мб мәлімет көшіру қажет болса, ол ‰шін қанша дискет және қанша уақыт керек болар еді. Ал компьютерлер желісі мұндай мәлімет файл- сервер дискісіне бір рет көшіріледі де, әрі қарай сол дискіден мәліметті керек кезінде ала береді немесе керектілерін сол файл- серверден желі арқылы дискіге оңай көшіріп алуға болады. Жергілікті желі мәтін мәліметтерді жұмыс станциялары ара- сында жылдам тарта алады. Ол ‰шін тізімнен керектіні тауып, мәтін пернелерде теріп, сұбхат терезесіндегі ОК пернесін басу жеткілікті. Ыңғайлы тәсіл – электрондық почтаны пайдалану. Оның жұмысы кәдімгі почта сияқты: хатты жазып, конвертке салып, адресін толтырып, оны почта жәшігіне салу керек. Одан арғысы почта қызметкерлеріне байланысты. Электрондық почта осыған ұқсас-хат мәтінді теріп, оны файлға жазып, арнаулы почта программасын іске қосып, оған хат адресі мен файлдың атын енгізу. Программа желі арқылы хатты барар жеріне дереу жеткізеді (онда айрықша “электрондық адрес” болуы тиіс, жергілікті желідегі сияқты компьютер аты немесе компьютер иесінің иденфикаторы көрсетіледі). Желідегі бір компьютер почталық сервер рөлін атқарады. Ол хаттарды қабылдап, оларды адресаттар “почта жәшігіне” салып немесе сұрауы бойынша келген хат беріледі және де қабылдап алынған почта басқа желілерге жөнелтіледі. Бұған қоса, әрбір компьютер ортақтастырылған факс-модемді өзінікі тәрізді пайдалана алады, бірақ мұндай кезде желіге қосылған барлық станциялар факстарын бір-ақ телефон каналы арқылы жіберіп отырады. Факс-модем қымбат болмағанмен желілік байланыс телефон каналын ‰немі пайдалануды қамта- масыз ететін ерекше аспап екенін көруге болады. Жергілікті желілерді пайдаланудың жаңа т‰рі – бейнелік конференция кеңінен таралуда. Өз бейнелерін көрсете отырып, Графикалық компьютерлік модельдеу
51 конференцияға қатысу ‰шін әрбір компьютер иесі бейнека- мерамен және дыбыстық адаптермен жабдықталуы тиіс. Арнаулы программалар кісі бейнесімен дыбысты жұмыс станциялары арасында оңай таратады. Компьютерлік бейне конференциялар арқылы алыста отырып-ақ, мәжіліске қатысу м‰мкіндігін ала алады.
4.1. ЖЕРГІЛІКТІ ЖЕЛІ Компьютерді (жұмыс станциясын немесе серверді) желіге қосу арнаулы желі адаптер арқылы орындалады. Желі адаптері бөлек сатылады, бірақ кейде компьютер құрамында болуы да м‰мкін. Көптеген фирмалар шығаратын желі адаптерлерінің көптеген т‰рлері бар. Желі адаптерлері қызмет істеу типологиясына қарай екі топқа бөлінеді. Қарапайым жергілікті желіде шиналық немесе жұлдыз тәрізді топология болады. Шоғырланған сымдар арқылы байланысатын шиналық топологияның негізгі кемшілігі кабель ‰зілсе, желі т‰гелдей жұмыс істемей қалады. Ал жұлдыз тәрізді топологияда әрбір компьютер өз кабелімен жеке қоректену блогы бар таратқыш құрылғыға (ол да компьютер) жалғанады. Мұнда бір кабель ‰зілгенмен, тек бір жұмыс станциясы ғана істен шығады да, желі қалған станциялармен жұмыс істей береді. Шиналық топологияға қарағанда, мұндағы зиян әлденеше рет төмен болады. Соңғы кезде бір ғимаратқа орналасқан жергілікті радиоторапты желілер кең тарап келеді. Мұның артықшылығы, біріншіден, жалпы көрсеткіштері ойдағыдай болғанмен бағасы онша қымбат емес, екіншіден, жұмыс істеп тұрған кабельдік желілермен оңай байланысады. Радиоторапты желілердің негізгі кемшілігі – олардағы информация тасымалдау жылдамдығының өте төмен деңгейде болуы, ол 10 Мбит/сек мөлшерінен аса алмайды. Объективті және субъективті шараларды салыстырса, болашақ осы жергілікті радиоторапты желілерді немесе кабельдік желілерге қосымша радиожелілерді кеңінен пайдалануға әкелетіні байқалады. Объективті себептер: •
желіні іске қосудан арзан; Графикалық компьютерлік модельдеу
52 •
ескі ғимараттарда қабырғаларын тесіп, кабель ж‰ргізу өте қиын; •
радиожеліні тарихи бағалы есептелетін ғимараттарда іске асыру жеңіл, өйткені ондай жерлерде кабель ж‰ргізу ‰шін тарихи ескерткішті қорғау орындары келісімі керек; •
кабель ж‰ргізуге м‰мкіндік жоқ, ал жергілікті желіні кеңейту керек. Субъективті себептер; •
кабельдік желіге қарағанда қайта құру оңай, өйткені торап қосу, алу, олардың құрылғыларын орнату және т.с.с. ; •
тиіс жеке пайдаланылатын мекемелерді, ноутбуктерді қосу ыңғайлы. Өйткені олардың қосылу н‰ктелері байланыс жетер аймақта басқалармен кез келген уақытта мәлімет алмаса алады. •
Жергілікті желілерді қолданылатын программалық жабдықтарына қарай екіге бөлуге болады:
бұлардың құрамындағы бір немесе бірнеше компьютерлерде арнаулы желілік операциялық ж‰йе (Novell NetWare, IBM Lan Manager) іске қосылады. Олардың негізгі қызметі - әрбір жеке компьютер иесіне желі ресустарын пайдалануды қамтамасыз ету, бірінші кезекте, серверлік дискілерді және желі принтер- лерін бөліп беріп отырады. Мұнда жеке компьютерлер бір-бірімен емес, тек файл- сервермен байланысады. Мысалы, олар файл-сервер дискісіне мәлімет жаза алса, басқалар жазған файлдарды оқи алады және де желі принтеріне мәтін басып шығарады. Жұмыс станциялары арасында мәлімет алмасу (файл-серверлерді айналып өту) теория тұрғысынан м‰мкін болғанменен, практика ж‰зінде іске асырылмаған. Екінші топ – бір рангілік желілер. Мұнда файл-сервер немесе баспа сервері ретінде қолданылатын жеке компьютер болмайды. Кез келген станцияда отырған кісі өз компьютерін сервер ретінде пайдаланып, басқа компьютерлермен мәлімет алмаса береді, құрылғыларын да ортақтастыру м‰мкіндігі бар. Мұның мысалы ретінде MS Windows for Workgroups немесе Windows 98 желілерін қарастыруға болады. Бір рангілік желі компьютерлер арасындағы мәлімет алмасу жиі және ‰лкен Графикалық компьютерлік модельдеу
53 көлемде ж‰ргізілгенде өте ыңғайлы. Бірақ мәлімет алмасу тек файлдарды алу, берумен шектелмейді. Әрбір кісі кез келген мәлімет ‰шін (объектіні) өз алмасу буферіне (Clipoard) жазып алып, содан кейін желідегі компью- терлердің бәрінің де сол объектімен пайдалануын қамтамасыз ете алады.
Басқа мекемелерден мәлімет алу (беру) жиі кездесетін болса, онда модем алып, компьютерлер жалпы желілерінің біріне қосылу қажет. Модемдер ішкі және сыртқы т‰рлерге бөлінеді. Ішкі модем кәдімгі адаптер тәрізді компьютер қорабы ішінде орналасады. Көптеген алып ж‰руге арналған блокнот-компьютерлерде де ішкі модем болады, олар қосымша қызмет ретінде факстар қабылдап, оларды жібере де алады. Қазіргі сыртқы модемдер де факстармен жұмыс істей береді. Сыртқы модемдер қоректену блогы бар шағын корпусқа орналасып, асинхронды тізбекті адаптер портына кабель арқылы қосылады. Сонымен, компьютерді жалпы желімен байланыстыру ‰шін модем сатып алып, оны кез келген бір телефонға жалғау жеткі- лікті, бірақ оны қалай пайдалану керек? Д‰ние ж‰зінде көптеген жалпы компьютерлік желілер бар, бірақ олардың арасында ең белгілілері болып Internet, Sprint, Rclkom, Fidonet есептеледі. Бұлардың кейбірі тек өз елдерінде жұмыс істесе, кейбіреулері б‰кіл д‰ние ж‰зін қамтиды. Бірақ барлық желілер бір-бірімен байланысқан. Жалпы желі топологиясы, ол к‰рделі граф тәрізді, ал оның т‰йіндерінде компьютерлер орналасқан. Жалпы желі құрамында почта сервері ретінде арнайы қолданылатын компьютерлер болуы тиіс.
Қалай хабарласу керек? Жалпы желіге қосылу ‰шін қажеттісін таңдап, сол жерге байланыстыруды ж‰ргізетін фирмаға телефонмен хабарласу керек. Желіні таңдау тәсілі әр т‰рлі жолдармен ж‰ргізіледі. Жалпы желілер ақылы және тегін пайдаланылатын топтарға бөлінеді. Графикалық компьютерлік модельдеу
54 Ақылы желі почтаны жылдам жеткізіп, жоғарғы деңгейде қызмет көрсетеді. Ал тегін желі шектеулі м‰мкіндіктермен қызмет жасайды. Ақы төлей алмайтын жағдайда Fidonet тегін желісіне қосылған жөн. Ол ‰шін модем арқылы кез келген хабарландыру шығаратын электрондық тақтаға (ВВS) телефон соғып, сол ж‰йенің операторымен хабарласу керек. Желіге қосылу ережелері де (ВВS) электрондық тақтасында мәтін файл т‰рінде жазылып тұрады. Ж‰йе операторы Fidonet жалпы желісіндегі өз т‰йініне қосады немесе басқа бір т‰йінді ұсынуы м‰мкін. Аралығын анықтап алу ‰шін: •
интервалы өзгертілуге тиіс абзацтарды белгілеу немесе жеке абзацқа курсорды жеткізу; •
терезесін шығару; •
“Шегіністер мен интервалдар” парағына ауысу; •
Қатараралығы (Межстрочный) деген тізімнен керекті мәнді таңдап алу, мысалы, Дәлме-дәл (Точно) сөзін таңдап, Мәні (Значение) деген өріске керекті мән енгізу; •
ОК-ні басу. 4.3. ИНТЕРНЕТ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЖЕЛІСІ Халықаралық ақпараттық телекоммуникациялық ИНТЕРНЕТ желiсiн құрып дамыту қазiргi уақыттағы табыс болып есептеледi. Ол сөзсiз, болашақта дамып, ауқымды ақпараттық қоғамның қалыптасуына айтарлықтай әсер етедi. Алғашқы интернет желiсi министрлiктер мен АҚШ-тың ведомстволар қызығушылығындағы ведомство аралық құрылым ретiнде құрылды. XX ғасырдың 70-жылдарының ортасында кор- поротивтi телекоммуникациялық желi құруға арналған кешендi жобаның жұмысы басталды, оны DARPA АҚШ Қорғаныс Министрлiгi Агенттiгi басқарды (Defence Advanced Reseach Project Agency). Бұл жобаға АҚШ Қорғаныс Министрлiгiмен қатар басқа да iрi ұйымдар қатысты; Энергетика Министрлiгi, ұлттық аэроғарыш агенттiгi (NACA), АҚШ-тың ұлттық ғылыми қоры, денсаулық сақтау және гуманитарлық қызмет агенттiктері. Осы жобаның нәтижесiнде құрылған халықаралық желiнiң Графикалық компьютерлік модельдеу
55 басқада бiрнеше атауы бар: DARA/NFS Internet, TCP/IP Internet, Connected Internet. Соңғы жылдары ИНТЕРНЕТ атауы пайда- ланылып келедi. Бұл желi өзiнiң ойластырылуы мен құрылу архитектурасы бойынша өте тиiмдi болып шықты. Сондықтан аз уақыт аралығында ол кеңiнен танылып, халықаралық ақпараттық телекоммуника- циялық желiге айналды. Бұл к‰ндерi желiнi әлемдiк қауымдас- тықтың барлық елдерi пайдаланады. 1996 жылы ИНТЕРНЕТ желiсiнде әлемнiң 75 елiнен 40 млн-ға жуық пайдаланушы жұмыс iстедi. Бұдан әр ай сайын желiге бiр миллионнан кем емес жаңа пайдаланушылар қосылып отырды, ал әрбiр 30 минут сайын жаңа ақпараттық желi қосылып отырады. XXI ғасырдың басына қарай интернет пайдаланушылардың жалпы мөлшерi 100 миллион шамасында бағаланды. Олардың 70 миллионы электронды почта қызметiн белсендi пайдаланады. Ұазiргi уақытта желiнiң осы ақпараттық қызметiнiң т‰рi кеңiнен таралуда. Өйткенi, интернет желiсi пайдаланушыларға тәулiктiң кез келген мезгiлiнде пайдалануға м‰мкiндiк бередi, желi бойынша электронды хабарламалар кез келген уақытта қабылданып жiберiледi. Бұдан ‰лкен көлемдi ақпараттар алдын ала сығылып, пакетке жинақталады, ал т‰нгi уақытта жiберiлетiн хабарлар ‰шiн желi қызметiнiң ақысына жеңiлдiк бар. Бұл к‰ндерi электронды почтамен қатар ИНТЕРНЕТ желiсi пайдаланушыларға басқа да қызметтер ұсынады: - ИНТЕРНЕТ-тiң ақпараттық ресурстарына саралап кiру м‰мкiндiгi, оның iшiнде кiтапхана қоры мен құжаттар архивi; -
-
шынайы уақытта желiнiң бiрнеше пайдаланушыларының арасында бiр мезгiлде ақпарат алмасу м‰мкiндiгiнiң болуы (Оларға сөйлеу режимi – Internet Relay CHAT, телеконференция өткiзу құралдары жатады). Интернет желiсi пайдаланушыларға кең м‰мкiндiктi тек өзiнiң жеке ақпаратын тарату ‰шiн ғана бермейдi. Бұлар ғылыми және басқа да жұмыстардың электрондық басылымы, жарнама, хабарландыру, жедел ақпарат және т.б. болуы м‰мкiн. Қазiргi уақытта интернет пайдаланушыларының арасында “Б‰кiл желiлiк тор (WWW) гипертекстiк iшкi ж‰йесi” кеңiнен пайдаланылады. Осы iшкi ж‰йенi интернеттiң орасан зор ақпараттық алаңында Графикалық компьютерлік модельдеу
56 жылжыту құралы ретiнде пайдалана отырып, негiзгi сөз бен сiлтемелер бойынша осы б‰кiләлемдiк ақпараттық тордың бiр- бiрiнен қашықта орналасқан бөлiктерiнде көптеген мәлiметтер қорына iздеудi ж‰зеге асыруға болады. Бұл оның барынша ауқымдылануына әсер ете отырып, халықаралық ақпараттық кеңiстiктi практикалық пайдаланудың жаңа м‰мкiндiктерiн ашады. Интернет желiсiне гипермәтiндiк құжаттарды шығару ‰шiн арнайы жасалған HTML (Hyper Text Markup Language) тiлi пайдаланылады. Ол өзiнiң құрылымына кестелiк, текстiк, графи- калық және дыбыстық ақпаратты қамтитын гипермәтіндiк құжат- тарды қалыптастыруға м‰мкiндiк бередi. Бұдан, осы құжаттар- дың жеке беттерiн желiнiң әр т‰рлi серверiне орналастыру м‰мкiндiгi бар. Көру программалары пайдаланушылардың желiге жасалатын барлық компьютерлерiне орнатылады. Ол сондай-ақ, интернет желiсiнiң серверiне кiру м‰мкiндiгiн, қажеттi ақпаратты iздеудi оны өзiнiң жұмыс станциясында алып тексерiп, жөндеу м‰мкiндiктерiн ж‰зеге асыруға көмектеседi. Оның барлық инфрақұрылымын басқаратын интернет желiсiнiң бiрыңғай басқару орталығы жоқ. Тек желiнiң басқарылу принципiне жалпы нұсқауларды жасай- тын немесе шығаратын бiрнеше қоғамдық комитеттер бар. Интернет желiсiнiң негiзгi ақпараттық магистралы бұл к‰ндерi ақпараттың 5,6 Мбайт/сек жылдамдықпен таратылуын қамтамасыз етедi. Дегенмен, ақпаратты 155 Мбайт/сек жылдамдықпен таратуға қабiлеттi жоғары жылдамдықты супермагистралдар жасалды. Олар, негiзiнен, американ орталықтарындағы СУПЕРЭЕМ арасында ақпарат алмасу ‰шiн пайдаланылады. Негiзгi магистралдан интернет желiсiнiң екiншi денгейi мәлiметтердi таратудың ақпараттық жолдары бөлiнiп шығады. Олардың өткiзу қабiлеттiлiгi 0,19 Мбайт/сек. Желiнiң ‰шiншi деңгейi пайдаланушылардың перифериялық арналары болып табылады. Мұнда, әдетте, мәлiметтердiң таралу жылдамдығы айтарлықтай төмен (1,8; 1,2 және 0,3 Кбайт/сек). Мiне, осы арналар интернет желiсiндегi пайдаланушылардың м‰мкiндiктерiн шектейдi. Графикалық компьютерлік модельдеу
57 Мысалы, электронды почтамен мультимедиялық хабарларды тарату ‰шiн абоненттiк арнаның өткiзу қабiлетi 15 Кбайт/сек кем болмауы тиiс, ал видеоақпарат ‰шiн 250 - 500 Кбайт/сек болуы қажет.
Интернеттің бар мәліметтерінің, яғни барлық Web парақ- тарының бір ортақ қасиеті – олардың барлығы да HTML тілінде жазылған. HTML тілінде Web парақтарын жасау программалауға ұқсас болғанымен, ол қарапайым программалау тілі емес. HTML - гипермәтінді белгілеу тілі. Ол кәдімгі мәтіндерді Web парақтар т‰рінде бейнелеуге арналған ережелер жиынын анықтайды.
Web парақтары экранда ықшам т‰рде безендіріліп көрсетіл- генімен, HTML тілі мәтіндерді пішімдеп көрсететін тілге жатады. Өйткені әрбір тұтынушы әр т‰рлі компьютерлерді пайдаланады. Сол себепті жаңа зауыттан шыққан бір компьютердің Windows ж‰йесінде жұмыс істей алатын броузері бар болса, екінші бір тұтынушы компьютері тек MS DOS ж‰йесінде істейтін ескі броузерді пайдалануы м‰мкін. Бұл екеуінің көрсету м‰мкіндік- тері әр т‰рлі болғандықтан, бір файл екеуіне екі т‰рлі болып көрсетіледі. Құжаттарды әрбір тұтынушының әр т‰рлі құрылғыларда әр т‰рлі броузер программаларымен көретіндіктерін ескерсе, HTML тілін мәтіндерді пішімдеу тәсілдерін жазуға арналған тіл деп айтуға болмайды. Ол интернеттегі мәтін бөліктерінің атқа- ратын қызметін анықтап, соларды әрбір тұтынушыға бейімдеп жеткізе алатын құжатты функционалды т‰рде белгілейтін тіл болып табылады. HTML тілінде мәтінді пішімдеу тәсілдері бар, бірақ жалпы құжаттың мазмұны мен оны безендіріп көрсету жолдарының айырмашылығы сақталып отырады. HTML командалары HTML тілінің бастапқы мәтінді белгілейтін командасы тег(tag) деп аталады. Тег символдар тізбегінен тұрады. Барлық тег “кіші” (<) символынан басталады да, “‰лкен” (>) символмен аяқталады.
Графикалық компьютерлік модельдеу
58 Осындай қос символ тік бұрыштық жақшалар деп те аталады. Ашылатын бұрыштық жақшадан соң команда аты болып табылатын сөз тег орналасады. HTML тіліндегі әрбір тег бір арнаулы қызмет атқарады. Олардың жазылуында әріптер регистірі ешбір рөл атқармайды, бас әріпті де, кіші әріптерді де қатар қолдана беруге рұқсат етілген. Бірақ тег атауларын жәй мәтіннен айыру мақсатында оларды бас әріппен жазу қалыптасқан. HTML тілінің бір тегі, әдетте құжаттың белгілі бір бөлігі, мысалы, бір абзацқа ғана әсер етеді. Осыған орай екі қатар қолданылады: бірі – ашады, екіншісі – жабатын тег белгілі бір әсер ету ісін бастайды, ал жабатын сол әсерді аяқтайды. Жабу тегтері қиғаш сызық символымен басталуы тиіс. Кейбір тегтер өз жазылу орнына қарай тек бір әсерін тигізеді. Мұндайда жабу тегі қажет болмайды да, ол жазылмайды.
Бұл бөлім HTML құжатының негізгі қызметін атқарады. Бұл бөлімде көрсетілген тегтер өте маңызды әрі құжаттың сырт пішініне және сипатына әсер етеді, бірақ қолданушының көз алдында білінбейді.
Құжат аты болғанда, мұнда файлдық ат емес, HTML бетінің визуалды тақырыпшасы. бірақ белгілі бір жағдайларға байланысты ұсынылады. 1. Бұл тегтің болмауы HTML кодты броузер интерпрета- циялау кезінде Unititled Document деген сөзді шығарады. 2. Құрған HTML құжатты қосу кезінде қолданушы өзі қосатын бетке ат беру керек болады. 3. Іздеу ж‰йесі аты көрсетілмеген бетті кездестірген кезде Unititled деген атпен мәліметтер қорына енгізеді. Бұл HTML құжатты internet –і басқа көптеген құжаттармен бірдей етіп көрсетеді. Link Link кейде құжаттар құрылымы және қызметі жағынан бір- Графикалық компьютерлік модельдеу
59 бірімен байланысты болады. Бұл кезде тегі қолданы- лады. Бұл тэг жабуды қажет етпейді.
әсерлерін т‰рлендіретін олардың атрибуттары болады. Атрибуттар немесе сипаттамалар тег атауының және бір- бірінен бос орын арқылы бөлініп жазылатын қосымша т‰йінді сөздерден тұрады. Кейбір атрибуттар оның мәнін жазуды талап етеді. Атрибут мәні оның т‰йінді сөзінен теңдік белгісі (=) арқылы бөлініп жазылады. Атрибут мәні қостырнақшаға алынып жазылуы тиіс, бірақ кейде қостырнақшаны жазбаса да болады. Жабылу тегтерінің ешқашан да атрибуттары болмайды. Программалау тілдерінде т‰сінік беретін сөздер – комментарийлер жазылатын сияқты мұнда да программаның орындалуына еш әсер етпей, оны т‰сінуді жеңілдететін т‰сініктеме мәтіндер жазып отыруға болады. HTML тілінің комментарийлері арнайы символдардан басталады да, т‰сінік беретін мәтін осыған жалғаса жазылады. Т‰сініктеме мәтін соңына -> символдары жазылуы тиіс. Т‰сінік мәтін <<‰лкен>> таңбасынан (>) өзге кез келген символдардан құрастырыла береді. HTML тегтеріне мысалдар:
шектелетін құжаттың ресми атауы орналасады, көптеген броузерлер бұл атауды терезе тақырыбында тұратын файл аты есебінде пайдаланады. 3. Жазылатын мәтін құжат денесі деп аталатын … |