Хабаршы жаратылыстану-география

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», № 1 (27), 2011 г. 
 
14 
мақсаты  мен    ауқымына,  аумақтың  ландшафттық  құрылымының  күрделілігіне,  шаруашылықтық 
мақсатта игерілу сипаты мен дəрежесіне сəйкес сандық өлшемдер 5-20 аралығында ауытқиды.   
Бонитировкалау  нəтижелерін  математикалық  өңдеу  үшін  əр  құрамдас  бөліктеріне  тең  келетін 
мөлшерде  анықтайтын  өлшемдер  алынады.  Атап  айтсақ,  топырақ  үшін  қарастырылатын  рекреациялық 
іс-əрекет  түрлерінде  ерекше  орын  алатын  маңызды  бес  негізгі  көрсеткіштер  іріктеліп  алынады.  Ол 
көрсеткіштер  жер  бедері,  климат,  өсімдіктер  жамылғысы  сыяқты  бағаланатын  табиғаттың  басқа  да 
құрамдас  бөліктерін  қамту  сипатын  ескеруі  тиіс.  Алынған  нəтижелерді  өңдеу  мен  əр  бір  сандық 
өлшемдерді салыстыру қолайлы болу үшін  оларды сəйкес келетін балмен бағалайды. Ең жоғарғы балл 
жиынтығы ресурстық бонитеттің бірінші (жоғарғы) сыныбына жатқызылып, бағаланатын аумақ барлық 
көрсеткіштері жағынан демалыстың белгілі бір түріне сəйкес келіп, оның кері əсерінен өзгеріске ұшырау 
дəрежесі  төмен болады.  
Бірінші  (І)  сыныпты  қолайлы  рекреациялық  жерлер  мелеоративтік  шаралар  жүргізілместен 
рекреациялық мақсатта қолданылады. Екінші (ІІ) сыныпты салыстырмалы қолайлы шамалы жақсартуды 
ал,  үшінші  (ІІІ)  қолайсыз  сынып  демалыстың  белгілі  бір  түрін  дамыту  мақсатында  қолдану  үшін 
жағалауларды  түзету,  жағажайларға  құм  төгу,  көл  табанын  тазалау  сыяқты  аумақтың  рекреациялық 
сипатын жақсартуды қажет ететін мелеоративтік кешенді өңдеу жұмыстарын жүргізуді қажет етеді.  
Қазақстан  Республикасының  шөлді  аймақтарында  Алакөл  көлдер  жүйесін  болашақта 
рекреациялық игеру үшін алты рекреациялық бонитеттік сыныпқа жіктеуге болады. Олардың қатарына 
алдын-ала мелеоративтік шараларды жүргізбестен рекреациялық  іс-əрекеттің барлық түрлерін жүргізуге 
болатын  қолайлылығы  аса  жоғары  жарамдылығы  І  сыныпты  жерлер;  алдын-ала  мелеоративтік 
шараларды  жүргізбестен  рекреациялық    іс-əрекеттің  барлық  түрлерін  жүргізуге  болатын  қолайлылығы 
жоғары  жарамдылығы  ІІ  сыныпты  жерлер;  рекреацияның  жекелеген  түрлерін  жүргізуге  пайдаланылуы 
мүмкін  қолайлы  жарамдылығы  ІІІ  сыныпты  жерлер;  қарапайым  мелеорациялық  шараларды  жүргізген 
жағдайда рекреациялық іс- əректтердің құрылымын кеңейтуге мүмкіндік беретін демалыстың жекелеген 
түрлерін  дамытуға  болатын  салыстырмалы  қолайлы  жарамдылығы  ІV  сыныпты  жерлер;  рекреациялық 
іс-əрекеттің  тиімділігін  арттыру  үшін  кешенді  мелеорациялық  шараларды  жүргізуді  қажет  ететін  тек 
рекреациялық  іс-əрекеттің  жекелеген  түрлерін  дамыту  мақсатында  қолданылатын  қолайлылығы  төмен 
жарамдылығы V сыныпты  жерлер;  табиғи  немесе  антропогендік  факторлардың  салдарынан 
жарамсызданған қолайсыз, жарамдылығы VІ сыныпты жерлерді жатқызуға болады [3]. 
Қазақстанның  оңтүстік-шығысындағы  отандық  жəне  шет  елдік  демалушылар  бір  шама  көп 
келетін  аймақ  Алакөл  жүйесіндегі  көлдер  болып  табылады.  Тарбағатай  жəне  Жетісу    Алатауы 
аралығындағы  өзі  аттас  тектоникалық  ойыста  орналасқан  Алакөл  Ақтоғай-Транссібір,  Достық-
Алашанқай    темір  жолы  мен  Алматы-Семей  автомобиль  жолына  жақын  орналасқан  көліктік 
қолжетімділігі  жоғары  жəне  жағалауында  жазғы  рекреацияның  барлық  түрлері  дамыған.  Халық  жиі 
қоныстанған Алматы қаласы мен халықаралық маңызы бар күре жолдарға жақындығы жоғарыда аталған 
табиғи қоймаларының рекреациялық құндылықтарын арттырады.  
Өңірдің  рекреациялық  ресурстары  ерте  орта  ғасырлық  «Көктұма», «Ақши», «Қоскеліншек» 
қаласы сыяқты өлке тарихына қатысты тарихи-мəдени жəне «Көласу», «Аралтөбе» тəрізді басқада табиғи 
нысандарды  қамтиды.  Шөл  мен  интерзональды  табиғат  кешендерінің  бір-бірімен  үйлесуі    туризм  мен 
демалыстың көптеген түрлерін дамытуға қолайлылығын айқындап аумақтың рекреациялық құндылығын 
арттырады.  Жоғарыда  кеөрсетілген  алты  бонитеттік  класс  бойынша  Алакөлдің  жағалық  аймағында 
жүргізілген  рекреациялық  бонитировкалау  туристік-рекреациялық  іс-əрекетке  қолайлылығы  жағынан 
жағалық кешендер төменде көрсетілген топқа жіктелетінін көрсетті:   
Рекреациялық іс-əрекетке қолайлыдығы аса жоғары І сыныпты жерлер: 
- көліктік қолжетімділігі жоғары, миералды жерасты су көздерінің мол қоры бар Барлық-Арасан 
шипажайына,  Жарбұлақ,  Қарабұлақ  ауылдарына  жақын  маңдағы  Еміл,  Қатынсу,  Арасан  өзендері  мен  
уақытша    ағын      сулардың      ысырылу        конусының    шилейфі  болып  табылатын  қоғалы-қамысты, 
шалғынды  астық  тұқымдас  əр  түрлі  өсімдікті  табиғат  кешендері  таралған  рекреациялық  салмақтың 
рұқсат етілген шегі 40-50 ада/га жететін  қойнаулармен,  шығанақтар мен  тілімденген аккуммулятивті-
құмды жағалаулы Алакөл жүйесіндегі көлдердің солтүстік-шығыс  жағалау   ауданы; 
-  Ақтүбек  пен  Жайпақ  ауылдары  маңындағы  көліктік  қолжетімділігі  жоғары,  халық  жиі 
қоныстанған шалғынды астық тұқымдас əр түрлі өсімдікті, жиделі тоғайлы табиғат кешендері таралған, 
рекреациялық  салмақтың  рұқсат  етілген  шегі 30-40 ада/га  жететін  көлдік-алювиальды  ұсақ  түйіршікті 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №1 (27), 2011ж. 
 
15 
құмды жəне сазды шөгінділерден тұратын потамогенді – аккуммулятивті жағалауы Алакөл жүйесіндегі 
көлдердің оңтүстік   жағалау   ауданы;  
Рекреациялық іс-əрекетке қолайлылығы жоғары  ІІ сыныпты жерлер: 
-  жер  асты  суы  жер  бетіне  жақын  жатқан  жатық  жағалаулы    ысырылу        конусының    шилейфі   
болып  табылатын қоғалы-қамысты, сулы-батпақты табиғат кешендері таралған рекреациялық салмақтың 
рұқсат етілген шегі 30-40 ада/га жететін төрттік    дəуір  жасындағы   жыныстардан  тұратын  Алакөл мен 
Сасықкөлдің абрразиялы – аккуммулятивті жағалаулы оңтүстік – батыс   жағалау    ауданы. 
Рекреациялық іс-əрекетке қолайлы ІІІ  сыныпты жерлер: 
-  абразиялық      кемерлердің      қазіргі      сипаты      қарқынды  жүріп  жатқан    көлдің    соқпа 
толқындарының бұзушы  əрекеті байқалатын қиыршық   тасты- сазды   жыныстардан  тұратын жағалауы    
биіктігі    2-  8      метрге    дейін      жететін      кемерлер  мен  жар  қабақты  болып  келуімен    ерекшеленетін 
саздақты-жусанды əртүрлі шөптесін өсімдікті рекреациялық салмақтың рұқсат етілген шегі 40-50 ада/га 
жететін    Көктұма  мен  Ақши  ауылдары  аралығын  қамтитын  фитогенді-аккуммулятивті    қиыршық 
тасты  жағалаулы Алакөл жүйесіндегі көлдердің оңтүстік   жағалау  ауданы.   
Рекреациялық іс-əрекетке салыстырмалы қолайлы  ІV сыныпты жерлер:  
-  Ырғайты  өзені  мен  мен    уақытша    ағын      сулардың      ысырылу        конусы  болып  табылатын 
табылатын  қоғалы-қамысты,  шалғынды  астық  тұқымдас  əр  түрлі  өсімдікті,  теректі-жиделі  тоғайлы 
табиғат  кешендері  таралған  рекреациялық  салмақтың  рұқсат  етілген  шегі 10-20 адам/га  жететін   
аккуммулятивті жағалаулы Алакөл жүйесіндегі көлдердің шығыс   жағалау  ауданы. 
Рекреациялық іс-əрекетке қолайлылғы төмен   V сыныпты жерлер:  
-  көліктік  қолжетімділігі  төмен,  халық  сирек  қоныстанған  Үржар      өзенінің      төменгі  ағысын 
қамтитын  тұратын  қоғалы-қамысты,  шалғынды  астық  тұқымдас  əр  түрлі  өсімдікті,  теректі-жиделі 
тоғайлы табиғат кешендері таралған, рекреациялық салмақтың рұқсат етілген шегі 10-20 ада/га жететін 
көлдік-алювиальды  ұсақ  түйіршікті  құмды  жəне  сазды  жыныстардан      шөгінділерден  тұратын  Алакөл 
жүйесіндегі көлдердің потамогенді-аккуммулятивті жағалаулы солтүстік   жағалау   ауданы;  
Рекреациялық іс-əрекетке жарамсыз   VІ сыныпты жерлер:  
- көліктік қолжетімділігі төмен, халық сирек қоныстанған Алакөл  мен  Ұялының  су   айрығы  
болып    табылатын  ұсақ      құмды-  сазды    жыныстардан    тұратын  қамысты-қоғалы,  сулы-батпақты, 
шалғынды əр түрлі астық тұқымдас өсімдікті табиғат кешндері таралған рекреациялық салмақтың рұқсат 
етілген шегі 5-10 ада/га жететін жағалауы    ежелгі   Ұялы   өзенінің   ескі  арнасы  мен   тілімденген 
Алакөл  жүйесіндегі  көлдердің  аласа    кемерлі  абразиялы-  аккуммулятивті      солтүстік-батыс      жағалау   
ауданы;   
-  көршілес  жазықтармен  ұштасып    кететіндіктен  жағалауы    аласа  əрі  жатық  болғандықтан 
көктемде  судың    деңгейі  көтерілгенде  біртіндеп  су  басып  кететін  құмды  шалғынды  əр  түрлі  шөптесін 
өсімдікті,  рекреациялық  салмақтың  рұқсат  етілген  шегі 5-10 ада/га  жететін  аккуммулятивті-эолды  
жағалаулы батыс жағалық ауданы.   
Балқаш,  Алакөл  көлдері  жүйесі  мен  Қапшағай  су  қоймасында  су  нысандарына  тəн    табиғатты 
рекреациялық  пайдаланудың  көптеген  түрлері  дамыған.  Алакөл  көлдер  жүйесіне  ұйымдастырылған 
экспедициялық  зерттеулер  көліктік  қолжетімдігі  жоғары  халық  жиы  қоныстанған  жағажайлық 
демалысты дамытуға қолайлы аумақтардағы жағалаулардың су қорғау аймағында сырты қоршалған жеке 
меншік  туризм  мен  демалыс  инфрақұрылым  нысандарының  шектен  тыс  мөлшерде  салынуы    су 
нысандарының қолжетімділігін төмендетіп, меншік иелерімен жергілікті тұрғындар арасында жанжалды 
даулы жағдайлар тудыруның жиілеуін арттыруда.  
Соңғы жылдары демалушылардың автокөліктерді пайдалану көрсеткішінің күрт көбеюі Балқаш  
пен  Алакөл,  Қапшағай  су  қоймасы  жағалаулар  мен  оның  таяз  сулы  бөліктерінің,  Іле,  Тентек,  Қаратал  
өзендерінің өндірістік  қалдықтарымен,  демалушылардың  тұрмыстық  қалдықтармен  ластануын  біршама 
артуда.  
Алматы облстық туризм жəне спорт басқармасының деректеріне сəйкес Алакөл жағалауындағы 
демалыс  аймақтарына  күнделікті 5-6 мың  демалушы,  бір  шомылу  маусымында 70-80 мың  демалушы 
келеді.  
Балқаш  пен  Алакөлдің  оңтүстік  жағалауындағы  жағажайлық  демалыс  аймақтарындағы  ААК 
түсірілетін  рекреациялық  салмақты  кеміту  үшін  көліктік  қолжетімділігі  жоғары  жағалауларда  жаңа 
демалыс  аймақтарын  ашып,  жағалық  су  қорғау  аймақтарында  демалыс  инфрақұрылым  нысандарын 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», № 1 (27), 2011 г. 
 
16 
салуды  шектеп,  көл  суы  сапасына  геоэколгиялық  мониторинг  жүргізу  арқылы  аумаққа  түсірілетін 
рекреациялық салмақты реттеу мəселесін шешу қажет. 
Біздің  ойымызша  көлдер  мен  су  қоймаларының  аквальды  аумақтық  кешендерін  рекреациялық 
бонитировкалау  олардың  рекреациялық  əлеуетін  анықтауға  мүмкіндік  береді.  Рекреациялық  əлеуетті 
бағалау  демалыстың  белгілі  бір  түрлеріне  сəйкес  нақтылы  бір  бір  рекреациялық  аумақтың  гектар 
есебімен  алынған  ауданына  түсірілетін  салмақты  есептеуге    мүмкіндік  береді.  Аудан  бірлігіне 
шаққандағы  адмдар  түсретін  рекреациялық  салмқтың  алынған    шамасы    демалыстың  жекелеген 
түрлерінің  белгілі  бір  уақыт  шегіндегі  сиымдылығын    көрсетеді.  Демалыс  аймағы  рекреациялық 
əлеуетінің жиындығы жекелеген телімдердің рекреациялық əлеуетін жинақтау арқылы анықталады.  
 
1. Мухина Л.Н. Принципы и методы технологической оценки природных комплексов в районных 
планировках //Тезисы  докладов  к  рабочему  совещанию  по  географическим  проблемам  организации 
туризма и отдыха. -М., 1969.-С. 15. 
2.  Данилова  Н.А.,  Биоклиматическое  оценка  черноморского  побережья  для  цели  отдыха 
//Вопросы географии. - М.: 1973, -Вып.89. С-80-85.    
3. Благовещенский В.П., Гуляева Т.С. Ландшафтно-экологический метод оценки рекреационных 
территорий. -Ландшафтоведение: теория, методы, региональные исследования, практика: материалы 
ХІ Международной ландшафтной конференции. –М.,  2006. –С.87-90.   
4. Веселова Л.К., Гельдыева Г.В., Чупахин В. М. Ландшафтная карта Каз ССР. М 1:2 500 000.     
-М.: ГУК, 1979. 
Резюме 
Метод рекреационной бонитировки аквально-териториальных  
комплексов система Алакульских озер 
В  статье  раскрыты  методы,  принципы  и  критерии  рекреационной  бонитировки    аквально-
территориалных комплексов систем  Алакульских озер. Раскрыты проблемы классификации побережий, 
пригодных  для  развития  туристско-рекреационной  деятельности,  планирования  зоны  отдыха  и  их 
частичном  или  полном  обустройстве,  а  также  перераспроделение  рекреационных  нагрузок  на 
переспективные участки побереже озер и водохронилище.   
 
Summary 
Method of recreational appraisal of water-territorial complex 
of Alakul lakes 
Given article covers the methods, principles and criteria of recreational appraisal of water-territorial 
complex of Alakul lakes. The issues of classification of Alakul shores suitable for the development of tourism-
recreational activity, planning of recreation zones and provision of the necessary facilities are determined. Also, 
the issues of redistribution of recreational load in perspective sections of shores of lakes and water reservoirs are 
determined.          
 
 
УДК З73.1.02:З7(034:796.7) 
РАЗНООБРАЗИЕ ЛАНДШАФТОВ И УНИКАЛЬНОСТЬ БИОРЕСУРСОВ 
ЖЕТЫСУСКОГО АЛАТАУ 
 
Ж.А. Буламбаев – к.ф.н., профессор КазНПУ им. Абая, 
Г.К. Шаймерденова – магистрант II курса КазНПУ им. Абая 
 
Жетысуский  Алатау – расположен  в  восточной  части  Казахстана  и  имеет  протяжение  с  юго-
запада на северо-восток вдоль границы Казахстана и Китая, между р. Или и озером Алаколь. На востоке 
он ограничен Джунгарскими воротами (аналог Гибралтара, и также как Суэцкий и Панамский каналы не 
только  геополитически,  но  и  геоэкономически  важный  узел),  от  находящихся  на  территории  Китая 
хребтов  Барлык  и  Майлы,  на  юге - отделен  от  Тянь-Шаня  долиной  р.  Или.  Общая  протяженность 
Жетысуского Алатау около 400 км. К северу Жетысуский хребет резко низвергается к Великой Степи, в 
западные  степи  проникает  веером  постепенно  понижающихся  хребтов.  Подобно  хребтам  Саур  и 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №1 (27), 2011ж. 
 
17 
Тарбагатай,  Жетысуский  Алатау  по  характеру  природы  занимает  промежуточное  положение  между 
Тянь-Шанем,  типичнейшей  среднеазиатской  горной  системой,  и  горами  юга  Сибири.  Район  этот 
заслуживает  большего  внимания.  Не  малый  по  размерам - протяженность  гор  его  в  широтном 
направлении  достигает 400 км,  по  высоте  и  оледенению  он  уступает  лишь  широкоизвестным 
высокогорным  районам:  Памиру,  Тянь-Шаню,  Памиро-Алтю  и  Кавказу.  Как  показали  исследования 
гляциологов Казахстана, общая площадь оледенения хребтов Советской Джунгарии 1100-1200 кв.км; т.е. 
почти  вдвое  больше,  чем  на  Алтае,  и  составляет 60% оледенения  всего  Кавказа.  Горная  страна  была 
белым пятном на карте туризма из-за жесткого пограничного контроля, но сейчас ситуация изменилась. 
Горный массив Жетысуского Алатау занимает особое географическое положение, находясь не только в 
центре  континента,  но  и  в  сложной  системе  пояса  гор.  Жетысуский  Алатау  является  его  форпостом  и 
располагается  на  границе  планетарного  ранга,  которая  разделяет  Великие  равнины  Евразии  и 
Высокогорную  Азию.  Нигде  более  нельзя  увидеть  исполинские  снежные  гребни,  поднимающиеся 
непосредственно, над низменностью на 1800 метров над зрителем. В более высоком Туркестане, Тянь-
Шане  колоссальные  снежные  хребты  видны  лишь  только  с  больших  абсолютных  высот,  с  трудных 
перевалов,  но  не  так  близко,  с  равнины.  Природные  зоны  здесь  отличаются  потрясающим 
разнообразием.  Спускаются  со  склонов  ледники,  в  подножия  горных  пиков  упираются  степи,  звенят 
прозрачные речки.  
Эта  горная  страна,  несмотря  на  её  близость  и  легкую  доступность,  осталась  в  стороне  от 
туристских  троп,  потому  что  экспедиции  хорошо  подготовленных  туристов  шли  на  Памир,  Терскей, 
Тянь-Шань,  и  у  них  не  нашлось  времени  и  сил  для  исследования  этой  страны,  потому  что  их  манили 
более далекие и интересные задачи на Памире и Тян-Шане. Поэтому Жетысускому Алатау доставались 
только беглые попутные наблюдения, здесь много "белых пятен", мест ещё не пройденных туристами. В 
настоящее  время  все  туристические  группы  "пасутся",  в  основном  там,  где  когда-то  в 80-ых  годах 
прошла экспедиция турклуба МАИ под руководством Тихонова. Пока же Жетысуский Алатау остается, 
по словам Ч.Ч. Валиханова, одного из выдающихся исследователей края, "трудным научным ребусом". 
Только в одной этой горной стране находятся такие четырёхтысячники: 4098 м, 4062 м, 4024 м, 4160 м, 
4055 м, 4010 м, 4082 м, 4066 м, 4177 м, 4168 м, 4370 м (пик Панфилова), перевал Самуйлова 3А* в плече 
4247,  пер.  Хорогосский  3А.  Именем  героя  Панфилова  названы  также  ледник  Панфилова  и  перевал 
Панфилова (с ледника Воейкова на лед. Панфилова). Три самые высокие вершины: пик Семенова-Тян-
Шанского (4562 м), пик Абая (4490 м) и пик Шумского (4442 м). Вообще, здесь 4-ёх тысячников гораздо 
больше, чем на уважаемом всеми Алтае. Алтай просто лучше "раскручен". Почему бы не сделать то же 
самое и в Жетысуском Алатау?  
Жетысуский  Алатау  является  барьером,  разделяющим  горы  Средней  Азии  и  западносибирские 
хребты. Также уникальной является и ее растительность. Многие растения являются эндемиками. 
Особое  значение    имеют  леса  Жетысуского  Алатау.  Всем  известно,  что  лес  играет  в  жизни 
человека и человечества тройную роль. С одной стороны, лес, являясь одной из главных составляющих 
частей окружающей среды человека, в большой степени влияет на климат, наличие чистой воды, чистого 
воздуха,  защищает  сельскохозяйственные  земли,  обеспечивает  места  для  комфортного  проживания  и 
отдыха людей, сохраняет разнообразие живой природы (средообразующая, или экологическая роль леса). 
С другой стороны, лес - источник множества материальных ресурсов, без которых человечество пока не 
может  обойтись  и  вряд  ли  сможет  обойтись  в  обозримом  будущем - древесины  для  строительства, 
производства бумаги и мебели, дров, пищевых и лекарственных растений и других (экономическая, или 
ресурсная  роль  леса).  С  третьей  стороны,  лес - часть  той  культурно-исторической  среды,  под 
воздействием которой формируются культура и обычаи целых народов, источник работы, независимости 
и  материального  благополучия  значительной  части  населения,  особенно  тех,  кто  живет  в  лесных 
деревнях и поселках (социальная роль леса). 
Лесные массивы Жетысуского Алатау играют важную роль в экономике Алматинской области. 
Они  имеют  большое  почвозащитное  и  водоохранное  значение,  служат  источником  получения  ценной 
деловой древесины, топлива, а также пастбищным угодьем. 
Жетысуский  Алатау  является  частью  Северо-Тянь-Шанской  лесной  провинции.  Горная  часть 
Жетысуского Алатау представляет собой самостоятельную лесную подпровинцию, простирающуюся от 
«Джунгарских  ворот»  до  долины  р.  Или – на  юге.  Продольные  долины  рек  Коксу  и  Бортала  делят 
провинцию  на  две  главные  горные  цепи,  образующие  Северный  и  Южный  лесорастительные  округа. 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», № 1 (27), 2011 г. 
 
18 
Лесорастительные  округа  значительно  отличаются  один  от  другого  как  растительностью,  так    и 
характером высотной поясности ландшафтов. 
Нерациональные  способы  рубок,  неоднократные  пожары  в  прошлом  заметно  нарушили 
целостность лесного покрова, создали значительную разобщенность лесных массивов [1]. 
На  территории  Жетысуского  Алатау  согласно  Постановлению  Правительства  РК  № 370 от 30 
апреля 2010 года  был  создан  Жонгар-Алатауский  национальный  парк  с  целью  сохранения 
биоразнообразия  (в  том  числе  генофонда  глобально  значимых  дикоплодовых  лесов)  и  естественных 
горных  ландшафтов,  имеющих  особую  экологическую,  генетическую,  историческую  и  эстетическую 
ценность.  Особое  внимание  уделяется  сохранению  и  восстановлению  уникальных  яблоневых  лесов 
(яблоня Сиверса, яблоня Недзвецкого) — источника генетических ресурсов мирового значения. 
Это  важный  шаг  по  совершенствованию  процесса  управления  природными  ресурсами, 
выполнению  международных  обязательств  по  Конвенции  ООН  «О  биоразнообразии»  и  ряда  других 
международных соглашений, участником которых является наша страна. 
Открытие  нового  природного  парка  явилось  результатом  многолетней  работы  экологов, 
специалистов  в  области  лесного  хозяйства,  общественности,  государственных  органов.  Содействие  в 
разработке обоснования и технической документации для создания парка оказал Проект Правительства 
Республики  Казахстан/Глобального  Экологического  Фонда/Программы  развития  ООН  «Сохранение in-
situ горного агробиоразнообразия в Казахстане»[2]. 
Общая  площадь  Жонгар-Алатауского  государственного  национального  природного  парка 
составляет 356 022 га.  
Местоположение:  в  административном  отношении  парк  располагается  на  территории  трех 
районов Алматинской области – Аксуского, Саркандского и Алакольского. Согласно лесорастительному 
районированию относится к Северо-Жунгарскому лесорастительному округу. 
Жонгар-Алатауский национальный парк имеет филиалы: 
1. 
Саркандский, Алматинская область, Саркандский район, г. Сарканд; 
2. 
Лепсинский, Алматинская область, Алакольский район, с. Лепсинск; 
3. 
Алакольский, Алматинская область, Алакольский район, с. Кокжар. 
Флора:  во  флоре  Жетысуского  Алтау  представлено 2168 видов  растений  (из  которых 76 
эндемичных, встречающихся только на этом хребте). На территории парка представлено не менее 75% от 
числа  всех  видов  растений,  произрастающих  в  Жетысуском  Алатау.  На  территории  парка  встречаются 
редкие  и  находящиеся  под  угрозой  исчезновения  виды  растений,  занесенные  в  Красную  книгу 
Казахстана, такие, как яблоня Сиверса, рябчик бледноцветковый, горечавка джунгарская и др. 
Фауна:  Жетысуский  Алатау  является  одним  из  наиболее  насыщенных  районов  Казахстана  по 
видовому разнообразию животных, уступая только Алтаю. Фауна парка включает в себя 2 вида костных 
рыб, не менее 2 видов земноводных и 8 видов пресмыкающихся, не менее 238 видов птиц, порядка 52 
видов  млекопитающих.  Редкие  и  исчезающие  виды,  встречающиеся  на  территории  парка:  данатинская 
жаба,  черный  аист,  беркут,  бородач,  балобан,  филин,  тянь-шанский  бурый  медведь,  каменная  куница, 
туркестанская рысь, снежный барс и др. [2] 
Регион  расположения  парка – Жетысуский  Алатау – отличается  богатым  ассортиментом  диких 
плодово-ягодных  видов  растений,  что  в  полной  мере  отражается  и  на  территории  парка:  абрикос 
обыкновенный, барбарис круглоплодный, вишня тянь-шанская, шиповник Альберта, смородина Мейера 
и т.д.  
Этот  регион  является  важным  центром  сосредоточения  горного  агробиоразнообразия,  среди 
которого особое место занимает яблоня Сиверса, представляющая собой ценный генетический материал. 
Необходимо  отметить,  что 1,05% от  общей  площади  Жонгар-Алатауского  ГНПП  занимают 
дикоплодовые насаждения яблони Сиверса, которая является прародительницей всех культурных сортов 
яблонь мира [3]. 
Дикоплодовые  леса произрастают на высоте 900-2000 метров над уровнем моря и тянутся почти 
на 110 километров  (Заилийский  Алатау)  и 150 километров  (Жетысуский  Алатау).  Они  представляют 
собой ленту шириной 1-5 километров, отдельные массивы (площадь 5-20 гектаров) и узкие "языки" по 
ущельям  и  руслам  рек  и  ручьев.  Дикоплодовый  пояс  не  сплошной,  промежутки  между  местами 
произрастания дикой яблони составляют 1 - 10 километров. Состояние, в основном удовлетворительное. 
Характерной  особенностью  является  незначительное  количество  естественного  возобновления - 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №1 (27), 2011ж. 
 
19 
молодняка,  а  также  высокий  средний  возраст  древостоев,  в  котором  снижена  репродуктивная 
способность.  Плодоношение  неравномерное,  на  многих  участках  отсутствует  вследствие  погодных 
условий последних лет (холодная дождливая весна, град, поздние заморозки [4]. 
Яблоня  Сиверса,  или  Алма-атинская.  Мощные  ее  деревья  достигают  в  высоту 14 метров  при 
окружности ствола до 360 сантиметров. По качеству плодов яблоня Сиверса очень близка к культурным 
формам.  Она  послужила  основой  для  создания  многих  среднеазиатских  сортов.  В  Киргизии  и 
Таджикистане ее плоды используются не только для приготовления компотов, джемов и варенья, но и в 
свежем  виде.  Вес  отдельных  яблок  превышает 100 граммов,  а  диаметр  доходит  до 6 сантиметров.  Их 
окраска чрезвычайно разнообразная: зеленая, желтая, красная, иногда полосатая, а порой плоды как бы 
подрумянены с одного бока. Яблоня Сиверса служит прекрасным подвоем для ценных среднеазиатских 
сортов,  она  вступает  в  плодоношение  на 3-4 году  жизни,  а  после 10 лет  каждое  дерево  дает  до  трех 
центнеров сочных кисло-сладких плодов. 
Яблоня  Недзвецкого  считается  одной  из  самых  декоративных.  У  нее  плоды  шаровидные, 
фиолетово-пурпурные, с розоватой мякотью, покрытые сизым восковым налетом; цветки крупные, ярко-
красные, да и листья не совсем обычные — с красноватым оттенком. Этот вид широко культивируется на 
юге Казахстана. Его можно видеть во многих ботанических садах. А вот в природе численность яблони 
Недзвецкого сокращается, и она занесена в Красные книги СССР и Казахской ССР [3]. 
Культурные  сорта    -  это  конструкция  временная.  Ведь 90% яблок - дети  всего  двух  деревьев-
родителей. Со временем в них накапливаются генетические изменения и мутации, теряется иммунитет, 
производительность,  качество  плодов.  Без  систематического  притока  «свежей  крови» - родительских 
генов - все  знаменитые  сорта  обречены  на  деградацию  и  вырождение.  Кроме  прочего,  им  угрожает 
гибель из-за потери сопротивляемости к болезням - своего рода СПИД культурных сортов. Что сейчас и 
наблюдается  в  Европе,  Африке  и  других  регионах  мира.  Фермеры  вынуждены  проводить  химические 
обработки  более 15-20 раз  за  сезон.  Однако,  в  горах  Тянь-Шаня  заболевания  яблоневых  деревьев, 
никогда не подвергавшихся культивации и обработке химикатами,  большая редкость. Генная структура 
яблок развивалась здесь в изоляции от мира на протяжении тысячелетий [5]. 
 Спасение яблок всего мира нужно искать в этих диких лесах, потому что местные казахстанские 
яблоки  имеют  потрясающую  сопротивляемость  к  болезням.  Многообразие  природных  условий 
(различные  высота  над  уровнем  моря,  экспозиция  склонов,  почвы,  условия  увлажнения  и  прочие) 
сформировало  необыкновенно  широкий  спектр  генотипов  дикой  яблони,  обусловленный 
полиморфизмом (внутривидовой изменчивостью). Ведь здесь можно найти любую форму или особь - с 
плодами  разного  вкуса  и  качества,  обусловленных  различным  химическим  составом,  рано-  и 
поздноцветущие, засухо- и морозоустойчивыми, обладающих естественным иммунитетом к вредителям 
и  болезням.  Ученые  полагают,  что,  вернувшись  к  месту  происхождения  тех  или  иных  растений 
(например,  редиса  в  Китае,  клюквы  в  Северной  Америке),  они  смогут  найти  гены,  которые  помогут 
создать суперстойкие гибриды. 
В настоящее время проблема сохранения дикоплодовых лесов вышла за рамки национальной и 
приобрела  глобальный  характер.  На  протяжении  тысячелетий  дикие  яблони  развивались  в  сложных 
горных  экологических  условиях,  что  обусловило  чрезвычайное внутривидовое разнообразие,  которое в 
настоящее время представляет исключительную ценность в качестве генетического ресурса для селекции 
новых  культурных  сортов,  отвечающих  самым  высоким  требованиям  по  экологическим  свойствам, 
вкусовым качествам, содержанию микроэлементов, витаминов и пр.  
Таким  образом,  ценным  массивам  дикой  яблони  на  территории  Жонгар-Алатауского 
национального  природного  парка  придан  статус  лесных  генетических  резерваторов  с  особым  режимом 
использования  этих  участков  для  целей  науки  и    воспроизводства  естественных  массивов  этой  ценной 
лесной породы. 
Реализация деятельности Жонгар-Алатауского государственного национального природного 
парка проводится по нескольким компонентам, в числе которых:  
• 
сохранение экосистем дикоплодовых лесов;  
• 
совершенствование законодательства и управления лесными дикоплодовыми 
экосистемами; 
• 
развитие альтернативной (дружественной для горного агробиоразнообразия) 
деятельности местного населения; 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», № 1 (27), 2011 г. 
 
20 
• 
информирование местного населения о значимости и ценности плодовых экосистем для 
снижения на них антропогенной нагрузки. 
Для  современного  человека  одной  из  важных  проблем  является  сохранение  биологического 
разнообразия и экологического равновесия на планете. Не случайно в Казахстане возрастет число особо 
охраняемых территорий. Ярким примером этому является создание на территории Жетысуского Алатау 
Жонгар-Алатауского государственного национального природного парка. 
Так уникальные природные объекты Жетысуского Алатау представляют высокую ценность для 
познавательного 
туризма 
(организация 
экологического 
просвещения 
и 
ознакомление 
с 
достопримечательностями  ООПТ),  что  позволяет  рассматривать  ООПТ  как  важные  природные 
рекреационные ресурсы, использование которых в туризме должно быть строго регламентировано. 
 
1.  Рекомендации  по  лесорастительному  районированию  и  типологической  классификации 
темнохвойных лесов Жунгарского Алатау. – Кайнар, 1975. –с 3-5. 
2. http://ru.wikipedia.org/wiki/Жонгар-Алатауский_национальный_парк. 
3. http://www.greensalvation.org/index. 
4. «Дикая яблоня», Журнал «Наука и жизнь» №08 за 1989 год 
5. Kazakhstan Today 
6. Лангенфельд В.Т. Яблоня: Морфологическая эволюция, филогения, география, систематика. - 
Рига: Зинатие, 1991. - С. 171 - 176. 

жүктеу/скачать 3,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: