Хабаршы вестник bulletin «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы Серия «Естественно-географические науки»

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», №2(48), 2016 г. 
47 
поверхности и накоплению сухой биомассы. Наиболее сильное стимулирование на площадь листьев 
оказали витамины В
1
 (48,2%), В
2
 (50,9), накопление биомассы В
1
 (41,3%), В
5
 (43,8%). 
4. Изучение интенсивности транспирации показало, что смесь витаминов В
1
+В
2
+В
5
 стимулирует 
транспирацию (55%), витамины В
1
 и В
5
 ингибируют испарение на 15% и 5% соответственно. 
5. Показано, что все витамины и их смеси стимулируют интенсивность дыхания от 33,3% (В
1
+В
5
) до 
72,2%
 (В5). 
1 Труфанов А.В. Биохимия и физиология витаминов и антивитаминов. /А.В. Труфанов - М.: Государственное 
издательство сельскохозяйственной литературы, 1999. - 654 с. 
2 Букин В.Н. Биохимия витаминов. Избранные труды. /В.Н. Букин -М.: Наука. 2002. - 320 с. 
3 Tokarev A. Antiviral activity of the interferon-induced cellular protein BST-2 /tetherin», AIDS Research and Human 
Retroviruses / Skasko M., Fitzpatrick K. and Guatelli J - 2009. - 25, 1197-1210. 
4Кудряшов БА. Витамины, их физиологическое и биохимическое значение. /Б.А. Кудряшов - М.: Московское 
общество испытателей природы, 2006. -175 с. 
5 Строганов Б.П., Генкель К.П. Роль витаминов в жизнедеятельности растений и проблема физиологии семян в 
исследованиях К.Е. Овчарова //Б.П. Строганов, Генкель К.П. Физиология растений. -1996. - выпуск 1 - С. 34-3 7. 
6 Практикум по физиологии растений: учебное пособие/под. ред. В.Б. Иванова. - М.: Академия, 2001. - 144 с. 
7 Якушкина, Н.И. Физиология растений / Н.И. Якушкина, Е.Ю. Бахтенко. - М.: Гуманитар. изд. центр ВЛАДОС, 
2005.- 463 с. 
Түйін 
Загриценко И.П. - б.ғ.к., доцент, Абая атының қазақ ұлттық педагогикалық университеті 
Үрмебұршақ өсінділерінің физиологиялық процестеріне витаминдердің әсері 
Бұл мақалада әсері зерттелді витаминдер тобының физиологиялық процестер өсімдіктер үрме бұршақ. Зерттелді 
өсу көрсеткіштері (биіктігі, саны түбір, көлемі тамыр жүйесінің, жапырақтары алаңы, жинақтау құрғақ заттар), 
булану қарқындылығы қарқындылығы тыныс алу. Көрсетілгендей, витаминдер және олардың қоспалары әсер етеді 
қарқыны өсімдіктердің өсуін ыталандыгоады білімі түбір қал^іптаст^іру, жапырақ бетінің және жинақтау құрғақ 
заттар. Зерттеу булану қарқ^інд^іл^іғы көрсеткендей қоспасы витаминдер В1+В2+В5 ыталандыгоады булануы және 
қарқындылығы тыныс алу. 
Түйін сөздер: тұқым бұршақ, В с тобындағы витаминдер, өсу процестері, булану қарқындылығы қарқындылығы 
тыныс алу 
Summary 
Zagritsenko LP. - Kazakh National Pedagogical University named Abai, Сandidate of biological sciences, Associate 
Professor 
The effect of vitamins on the physiological processes of bean seedlings 
In this article influence of vitamins of group is studied In on physiological processes in the plantlets of kidney bean. The 
indexes of height (height, amount of roots, volume of rootage, area of leaves, dry substance), intensity of evaporation, 
breathing intensity, were studied. It is shown that vitamins and their mixtures have influence on the rates of height of plants, 
stimulate formation of roots, forming of sheet surface and accumulation of dry substance. The study of intensity of 
транспирации showed that mixture of vitamins of В1+В2+В5 stimulated evaporation and breathing intensity. 
Keywords: seed of kidney bean, vitamins of group In, processes of height, intensity of evaporation, breathing intensity 

Абай атындагы ҚазҰПУ-ніңХабаршысы, «Жаратылыстану-география гылымдары» сериясы, №2(48), 2016 ж. 
ӘОЖ 598.2 (576) 
ҚАЗАҚСТАНДА СИРЕК КЕЗДЕСЕТІН КЕЙБІР ЖЫРТҚЫШ СҮТҚОРЕКТІЛЕРДІҢ 
БИОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ТАРАЛУ АРЕАЛЫ 
Ә.М. Бабашев - б.г.к., профессор, 
А.Ж. Усейн - магистрант, 
Б.К. Есимов - б.г.к., доцент, Абай атындагы ҚазҰПУ 
Ж^іртқ^іштар отряды (CARNIVORA ВО\Щ}ІСН)-Бұл отряд өкілдеріне негізінен етпен қоректенетін аңдар 
жатады. Дене түрқылары орташа (түлкі, қасқыр, мысықтар), ірі (жолбарыс,қоңыр аю) және майда (ақкіс пен аққалақ) 
болып келеді. Жер бетінде, жартылай сулы ортада тіршілік етуге бейімделген. Денесін түк басқан, сезім мүртшалары 
жақсы жетілген. Аяқтары 4 не 5 саусақты. Тырнақтары жақсы дамыған. Ж^іртқ^іштар барлық құрлықтарда кең 
тараған. Халық шаруашылығындағы маңызы зор. Көпшілігі кәсіптік және әуесқойлық жолмен ауланады. Қазақстан-
да отрядтың 5 тұқымдасының өкілдері мекендейді.Мақалада сүтқоректілер класының жготқыштар отрядының си-
рек кездесетін және жойылып кету қаупі төнген кейбір өкілдерінің биологиясы және таралу ерекшеліктері сипаттал-
ған. Қазақстан территориясында тіршілік ететін Қызыл қасқыр, Орман сусары, Еуропакүзені, Шағыл және Қарақал 
мысықтарының дене түрқылары, морфологиясы және биологиясы, кәсіптік және әуесқойлық маңыздылығы келтіріл-
ген. Қазіргі кезде ТМД-ды елдерінде 235-ке жуық жыртқыш сүтқоректілерінің түрі кездеседі, ал Қазақстанда 31 түрі 
тіршілік етеді. Бүгінгі күні жготқыштар отрядының 5 түрі Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген. Зерттеу 
Қазақстан жануарлар ареалына жүргізілген, әрі әдеби мәліметтерге сипаттама жасау барысында бүрынғы тіршілік 
қалпынан өзгерістер болатыны байқалған. Сонымен қатар, жыртқыш сүтқоректілердің түрлерінің саны да азайып 
кеткен. Бүгінгі Қазақстанда өмір сүретін жыртқыш сүтқоректілер морфологиялық жағынан өзгеріске түскен, оған 
төмендегі мысалдар дәлел бола алады. Ерекше атап өтетін динамикалық құбылыс, аталған үрдістер Қазақстан 
ареалына да, геодинамикалық өзгерістеріне де тәуелді болады. Әдеби және алынған нәтижелерінің ағымы бойынша 
Еліміздегі сақталған 5 сүтқоректілердің жыртқыш түрлері өмір сүру ортасының ауытқуына байланысты үлкен 
демографиялық және морфологиялық өзгерістерге түскен. Нәтижесінде әлсіз топтары жойылады, күшті топтары 
сақталады. Әрине, даму ерекшеліктеріне байланысты да, анатомиялық және физиологиялық белсенділіктеріне қарай 
да, аталған сүтқоректілердің 5 жыртқыш тобының саны мен бейімделуі де өзгереді. 
Түйін сөздер: Фауна, Қызыл кітап, Қызыл қасқыр, Орман сусары, Еуропа су күзені, Шағыл және Қарақал 
мысықтары, Морфо-физиологиялық параметрлері 
Жыртқыштар отряды (CARNIVORA BOWDICH)
 - Бүл отряд өкілдеріне негізінен етпен қоректенетін 
аңдар жатады. Дене түрқылары орташа (түлкі, қасқыр, мысықтар), ірі (жолбарыс,қоңыр аю) және майда 
(ақкіс пен аққалақ) болып келеді. Жер бетінде, жартылай сулы ортада тіршілік етуге бейімделген. Денесін 
түк басқан, сезім мүртшалары жақсы жетілген. Аяқтары 4 не 5 саусақты. Тырнақтары жақсы дамыған. 
Жыртқыштар барлық қүрлықтарда кең тараған. Халық шаруашылығындағы маңызы зор. Көпшілігі 
кәсіптік және әуесқойлық жолмен ауланады. Қазақстанда отрядтың 5 түқымдасының өкілдері мекендейді 
[1, 257 б.]. 
Қызыл қасқыр (Красный волк. Cuon alpinus Pallas) 
Жыртқыштар отряды - Отряд Хищные - Carnivora 
Иттер түқымдасы - Семейство Псовые - Canidae 
Қызыл қасқыр - таралу аймағы Оңтүстік және Орталық Азия мен Шығыс Азияның оңтүстік жартысын 
қамтиды. Қазақстанда көптеген аудандарда өте сирек кездескен, тек Тарбағатай, Сауыр мен Жоңғар 
Алатауында біршама жиі кездеседі [2, б.210]. Дене тұрқы 100-110 см, құйрығының үзындығы 45-50 см. 
Қасқырға үқсас жыртқыш. Қүйрық жүні өте үлпілдек. Тері жамылғысы қыста үзын, қалың. Дене түсі -
қызғылт. Қасқырдан сәл кіші, қүйрығы үзын. Қызыл қасқырға мекенін жиі ауыстыру тән. Жаз айларында 
тауда альпі және субальпі белдеулерінде 2500-4000 м биіктікте таутеке мен арқар жайылатын жерлерде 
қоныс аударып тіршілік етеді. Қорегі - таутеке, арқар, елік, марал, доңыз, үй малдары. Көбеюі жөнінде 
деректер жоқ. Пекин хайуанаттар бағында қаңтар-ақпанда үйығып, 60 күннен кейін сәуір айында көбіне 
3-4 күшік туады. Көбею кезеңінен тыс кезде қасқырлар топқа жиналып, жиі 3-10-нан бірігіп жемтігін 
аулайды. Жаулары мен бақталастары - қасқырлар мен барыстар. Терісі бағалы жыртқыш. Жан-жақты 
қорғауды және барынша тіршілігін зерттеуді қажет етеді. Соңғы 20-30 ішінде, ол жайлы деректер 
кездеспейді. Қазақстанның Қызыл кітабынан орын алған. [2, 230б, 3,181б.]. 
Орман сусары (Лесная куница. Martes martes Linnaeus) 
Жыртқыштар отряды - Отряд Хищные - Carnivora 
Сусарлар түқымдасы - Семейство Куньи - Mustelidae 
Орман сусары - Европа, Батыс Сібір, Кавказ, Кіші Азия, Иранның орманды және орманды - дала 
48 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», №2(48), 2016 г. 
49 
аудандарында таралған. Біздің республикамызда тек Жайық өзенінің бойындағы ормандарда және 
Солтүстік Қазақстанда ғана кездеседі. Жайық өзенінің суалабында негізгі биотоптар - көк терек, ақ терек, 
емен, тал өскен ормандар болса, ал Солтүстік Қазақстанда - шөптесін өсімдіктері мен бұталары сирек 
кездесетін ормандар мен таза қайыңды ормандарда кездеседі. Сан мөлшері онша көп емес. 2008 жылы 
қараша-желтоқсанда саны 150-160 жетті [4, 250б]. Бір жылдың ішінде саны 35%-ға өсті. Дене тұрқы 43¬ 
54см, құйрығының ұзындығы 20-24см, салмағы 1,5-1,8 кг. Арқа жүнінің түсі сұрғылт қоңыр. Алқымында-
ғы дағы сарғыш. 
Қорғау шаралары. Жайық бойында кәмшатты қорғау қорықшасының ашылуы оның санының өсуіне 
себепші болды. Тіршілігі орманды алқаппен тығыз байланысты. Қылқан жапырақты және жапырақты ор­
мандарда тұрақты мекендейді. Қорегі - майда кеміргіштер, торғай және қара бүлдірген. Кешке және түнде 
қимылы арта түседі. Орман сусары маусым айының аяғында шағылысып, келесі көктемде сәуір мен ма-
мырда 2-6 өсім әкелетіні белгілі. 2 жылда кейбіреулері 3 жаста жыныстық жағынан жетіледі. Жаулары -
түлкі, қаршыға, үкі. Халық шаруашылық маңызы бар. Республикамызда сирек кездесетін болғандықтан 
Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген. Тіршілігін жан-жақты зерттеп, барынша қорғауды қажет 
ететін сусарлардың бірі [2, 236б, 4, 257б]. 
Еуропа су күзені немесе Еуропа қара күзені (Европейская норка. Mustela lutreola Linnaeus) 
Жыртқыштар отряды - Отряд Хищные - Carnivora 
Сусарлар тұқымдасы - Семейство Куньи - Mustelidae 
Еуропа су күзені - ертеде Еділдің атырабында, сирек Жайық өзенінің аңғарында, Ақтөбе облысында -
Қарғалы өзенінің бойында кездескен.1936 жылы Қарғалы өзенінен 10 күзен, ал 1937 жылы Ақтөбе 
ауданында оның бес терісі қабылданған. 1938 жылы 8-ші шілдеде бір күзенді шағалы көліне құятын осы 
аттас өзеннен ұстаған . Қазір Қазақстанда Еуропа су күзенінің табиғи жолмен пайда болуы өте қиын, 
өйткені Ресейдің шекаралас аудандарында оны осында жерсіндірілген америка су күзені ығыстырған. 
Тұщы су қоймалары: тазартылмаған өзендер, көлдер, ескі арналар, көптеген аралдары бар және қалың 
өсімдікті өзен атыраптары. Мұз асты қуыстар мен қатпайтын жерлер болу қажет. Маңызды жағдайдың 
бірі - қоректің мол болуы. Саны жайлы деректер аз. Қазақстанда жойылып кетуі мүмкін. Дене мөлшері 
сулы ортада тіршілік етуге бейімделіп, сопақша келген. Дене тұрқы 36-42 см, басы жалпақ, аяқтары қыс-
қа, саусақтарының арасы жүзу жарғақтарымен көмкерілген, құлақ қалқандары кішкентай. Тері жамылғы-
сы қалың. Түсі қара қоңыр, сұр немесе қызғылт қоңыр болып келеді. Туыстың ТМД және Қазақстан-
да фаунасындағы екі түрдің бірі. Қалыпты күйге түсу үш аптаға дейін созылады және су қоймалардың 
мұздан арылу кезеңіне (ақпан-наурыз) сәйкес келеді. Буаздылық 42 күннен 75 күнге дейін созылады, бұл 
кейбіреуінің жұмыртқа безінің дамуының латентті (жасырын) кезеңінің болуымен байланысты, ал оның 
ұзақтығы тұрақты болмайды. Ақпан - наурыз айында ұйығып 1,5 айдан соң 3-7-ге дейін жас күзендер 
дүниеге келеді, ұяда кейде 10 күшік болады. Туғаннан 30 күн өткен соң көзі ашылады. Ұяластар күздің 
басында тарайды. Бір жаста жыныстық жағынан жетіледі. Қорегінің негізін қыста сүтқоректілер мен 
балық құрайды, жазда - қосмекенділер, құстар, насекомдар. Еуропа су күзенінің алысқа қоныс аударуы 
байқалмаған. Ең қауіпті жаулары мен бақталастары - құндыз және америка күзені. Бұлардың терісі 
бағалы, кәсіптік мәні бар. Қазақстан Қызыл кітабына енген[5, 207б, 2, 238б]. 
Мысықтар тщымдасы - FELIDAE FISCHER 
Бұл түқымдасқа тіршілікке жақсы бейімделген, алдыңғы аяқтары 5, артқы аяқтары 4 саусақты, 
саусақтарының ұшымен жүретін орташа және ірі денелі жыртқыштар жатады. Денесі сымбатты, құйрық-
тары көп түрлерінде ұзын, мойыны қысқа. Көздері үлкен, қарашықтары дөңгелек немесе сызық тәрізді 
тік. Құлақ пішіндері әр түрлі. Тері жамылғысы бір түстес, теңбіл немесе жолақты. Жүні қысқа, қалың әрі 
жұмсақ. Кейбір түрлерінің жоғарғы екінші жалған азу тісі дамымайды, түсіп қалады немесе еш кақытта 
болмайды (сабаншы, сілеусін).Түқымдас өкілдері Антарктика, Автралия, Мадагаскар сен кейбір мұхиттар 
аралдарында ғана кездеспейді. Мысықтар - орман, тау, шөл аймақтары мен өзен бойларында кездеседі. 
Қорегі ет, негізінен қуыстарда, өте сирек інде тіршілік етеді. Қазақстанда түқымдастың 3 туысына 
(мысықтар, барыстар,қабыландар) жататын 8 түр кездеседі. Олар: барыс, сілеусін, сабаншы, қарақал, 
қамыс мысығы, шағыл мысығы[1, 265б]. 
Шагъиі мысыгы (Барханный кот. Felis margarita Loche) 
Жыртқыштар отряды - Отряд Хищные - Carnivora 
Мысықтар түқымдасы - Семейство Кошачьи - Felidae 
Шағыл мысығы - таралуы аймағы Арабия мен Синай түбектерінде, Сахараның солтүстігінде, 
Пәкістанда, Орта Азия мен Қазақстанда мекендейді. Біздің республикамызда Шағыл мысығы Маңғыстау 
түбегінде және Үстіртте таралған. Оны Сеңгіркөл мекенінде Ақтау қаласынан Оңтүстік-шығысқа қарай 

Абай атындагы ҚазҰПУ-ніңХабаршысы, «Жаратылыстану-география гылымдары» сериясы, №2(48), 2016 ж. 
50 
300 км жерде, Матайқұмда, Үшқұдық, Ащыбұлақ мекендерінде аулаған. Бұл мысық Қарынжарық құмы 
мен Сам құмдарында да мекендеуі мүмкін. Қызылқұмда солтүстікте Сырдария өзеніне дейін кездеседі. 
Қазақстанда шағыл мысығының таралу аймағы оңтүстік типті құмды шөлдерді алып жатыр. Жоталы әрі 
адырлы, негізінен әр түрлі типті құмдарды мекендеуші аң. Оны Үстірттің тік жарларынан, сазды, известі 
тасты әрі құмды тілімделген терең шатқалдардан да бақылаған. Дене тұрқы 40-52 см, салмағы 1,3-3,4 кг. 
Арқасы мен бүйірі құм түстес сарғыш, алдыңғы аяқтарында айқын емес қара жолақтары болады. Мұндай 
жолақтар кейде арқасында, санында да кездеседі. Құйрығы да арқасы тәрізді сарғыш, 2-3 жолағы болады, 
ұшы қара,қоңыр. Бауыры ақ болғанымен шаты балағына қарай және тамағы сарғыш. Кей жерлерде 
«Сарбалақ» аталуы да осыған байланысты. Табандары ұзын әрі қалың қылшықтармен көмкерілген. 
Құлағы үшбұрышты, самай сақалы жақсы дамыған. Қазіргі кезде бұл мысықтың үлкен таралған аймағы-
ның шегінде 4 түршесі анықталған. Қазақстан территориясында тек бір ғана түршесі - Түркістан шағыл 
мысығы кездеседі. ХХ ғасырдың 30-шы жылдарында бұл мысық Қызылқұмның солтүстігінде кәдімгідей 
болды, ол жерлерден Қызылорда облысының дайындау мекемесіне жылма-жыл 100-ге дейін терісі тапсы-
рылған. 1952-1955 жылдары солтүстік типті құмды шөлден бәр және оңтүстік типті құмдардан 6 шағыл 
мысығы есепке алынған. Қазір Қазақстанның құмды шөлдерінде шағыл мысығы өте сирек кездеседі. 
Отырықшы және түнде белсенді тіршілік етеді, күндіз де аң аулауға шығады. Майда кеміргіштермен 
қоректенеді, сирек рептилияларды, құстар мен буынаяқтыларды жейді. Құм адырларының етектерінен 
өздері қазған індерде, кейде түлкі, қарсақ және жайраның ескі індерінде қоныстанады. Мауығуы ақпан 
мен наурыз айларында жүреді. Буаздық мерзімі 60 күн, сәуір мен мамыр айларында 2-5 жиі 3 мысықтан 
туады. Олар дәрменсіз, көздері ашылмай туады. Құлақ қалқандары жабық, денесін түк басқан. Жаңа туған 
мысықтарының дене тұрқы 143 мм. Өте тез дамып, 10-11 айда, яғни қаңтар мен ақпанда салмағы ересек 
мысықтарының салмағына жетеді. Жылына екі рет - көктемде және жаздың аяғына қарай түлейді. Негізгі 
қорегі - құм тышқандар, қосаяқтар, тараққұйрықтар. Сол сияқты бауырмен жорғалаушылар, құстар мен 
буынаяқтыларды да аулайды. Қолда ұстағанда еш уақытта су ішпейді. Мұндай ерекшелігі - мысықтың 
сусыз шөлді өлкеде тіршілік етуге жоғары бейімделгенін көрсетеді. Қазақстан Қызыл кітабына енген [2, 
248 б,7, 84б, 8, 228 б]. 
Қарақал мысыгы (Каракал. Lynx caracal Schreber) 
Жыртқыштар отряды - Отряд Хищные - Carnivora 
Мысықтар тұқымдасы - Семейство Кошачьи - Felidae 
Қарақал мысығы - Қазақстанда Маңғыстау облысында Үстіртте, Бозащы, Маңғышлақ, Қарынжарық, 
Түйесу, Бостанқұм, Сенгірқұм, Матайқұм және т.б.құмдарда мекендейді. Сексеуіл, Жаңғыл және тағы 
басқа да бұталар өскен құмды шөлдер, Үстірттің биік жарлары, сазды, қыратты, бұталы шөлдер, тау 
етектері және аласа таулар. Құмды шөлдерді шаруашылық мақсаттар үшін пайдалану қарақалды қолай-
сыз қоныстарға ығыстыруда. Жойылып кету қаупі бар түр. Халықаралық Табиғат Қорғау Одағының 
Қызыл кітабына енгізілген. Кейде оны «Қарақұлақ» деп те атайды. Ерекше шөл дала мысығы, дүниежүзі-
лік фаунасында өзі аттас туыс тармағының жалғыз өкілі. Қарақалдардың саны олардың негізгі қорегі -
қоян, зорман және үлкен құмтышқандардың мол болуына байланысты. Барлық жерлерде сирек кездеседі. 
1951 жылдан 1994 жылға дейін Маңғыстау облысынан 20 қарақалдың ұсталғаны және 15-і кездескені 
белгілі. Бүкіл Қазақстанда бар болғаны бірнеше ондаған ғана қарақал бар болуы мүмкін. Түнде тіршілік 
етеді, бірақ суық кезде тіршілігі күндіз өтеді. Негізгі қорегі - құм қояны, зорман, үлкен құмтышқан, кейде 
қарақұйрықтың лағын, үстірт арқарының қозысын ұстауы да мүмкін. Аздап қойлар мен жайраға да 
шабуыл жасауы мүмкін. Жатақтары басқа аңдардың індері, кейде бұталар астында салады. 70 күндей буаз 
болып, сәуір айының басында 3-4 ұрпағы дүниеге келеді. Жаулары - қасқыр, малшы иттері, ал жас 
жануарлар үшін - ірі жыртқыш құстар. Бәсекелестері - түлкі мен дала мысығы. Қабылданған қорғау 
шаралары. Үстірт қорығында, Ақтау-Бозащы және Қарақия-Қаракөл қорықшаларында қорғалады [2, 
252б, 9, 3-7 p]. 
Қорыта келе қазіргі кездегі ғалымдардың зерттеуіне сүйене отырып, биологиялық алуантүрлілікті 
сақтап қалу және сол арқылы тірі организмдер топтарында кездесетін әртүрлі гендердің қорын сақтау 
өзекті мәселе. Әрбір мемлекет экономикасын тұрақты түрде дамуын қамтамасыз ету үшін өз аумағында-
ғы барлық биологиялық байлықтарды толығымен сақтап қалпына келтіруге міндетті. Қазақстан аумағын-
да алуан-түрлілікті сақтап қалу туралы іс әркеттер арнайы шаралар заң негізінде жүргізіліп отырады. 
Елімізде қабылданған тірі организмдерді қорғауға арналған заңдардың ұлттық страдегияларының талабы 
орындалса, жойылып бара жатқан жануарлар қалпына келтіріледі деп есептейміз. Мемлекеттік қорықтар, 
ұлттық табиғи саябақтар және қорықшалар сирек және жойылып бара жатқан жануарлар мен өсімдіктерді 
сақтап қалпына келтіретін аумақтар. 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», №2(48), 2016 г. 
51 
1 Наумов.С.П., Омыртқалылар зоологиясы. Аударгандар Ыбыраев Ш.Ғ., Күлтебаев Т.Х. - Алматы: «Мектеп»-
1970 ж. - 286 б. 
2 Қазакстан Республикасының Қызыл кітабы. 4-басылым, қайта өңделген және толыктырылган 1 том.: 
Жануарлар, 1-бөлім: Омыртқалылар (авторлар ұжымы) - Алматы: «Нұр-Принт». - 2008 ж. - 320 б. 
3 Жұмалиев М.Қ., Бәйімбет Ә.А. Жануарлар әлемінің биологиялық алуантүрлілігі (хордалылар). 1 бөлім. -
Алматы, «Қазақ Университеті», 2005. - 240 б. 
4 Ковшарь А.Ф. және т.б. Сүтқоректілер. Мектеп энциклопедиясы («Қазақстан жануарлары» сериясы). -
Алматы: «Атамұра»,2013. - 312 б. 
5 Бекенов А., Есжанов Б., Махмұтов С. Қазақстан сүтқоректілері - Алматы: «Ғылым». - 1995 ж. - 280 б. 
6 Наумов.С.П. Омыртқалылар зоологиясы. Аударгандар Ыбыраев Ш.Ғ., Күлтебаев ТХ. - Алматы: «Мектеп» -
1970 ж. - 286 б. 
7 Иващенко АА., Ковшарь А.В. Маңызды биологиялық түрлер атласы. - Астана, - 2006 жыл. - 144 б. 
8 Есжанов Б.Е., Беркінбай О., Нұргазы Қ. Жалпы териология. - Алматы: «Нур-Принт», - 2010 жыл. - 385 б. 
9 Kalela O. Regulation of production rate Mammalia. London. Serya biology. 2007. Vol. 1. - раge 3-33. 
Резюме 
Бабашев А.М. - к.б.н., профессор, Усейн А.Ж., магистрант, 
Есимов Б.К., к.б.н., доцент, 
КазНПУ им. Абая, 
Ареал и биология редких хищних млекопитающих Казахстана 
Группа хищников. В эту группу входят представители кормления мясных животных.Тело шпатлевки среднем 
(лисы, волки, кошки), крупные (тигры, бурые медведи) и малые (горностай и ласка). Адаптированные жить в 
полуводный среде на Земле. Его волосы покрыты, хорошо развитым чувством усы. 4, или 5 пальцев на ногах. 
Хорошо развитые клешни. Хищники широко распространены на всех континентах. Это имеет важное значение для 
национальной экономики. По большинству профессиональных и любительских убит. Существует группа из 5 
представителей семейства. В статье описаны биология и особенности распространения некоторых редких и исчезаю¬ 
щих видов хищних млекопитающих. Приведены морфологические и биологические особенности, предпочтения в 
питании и хозяйственное значение. В ностоящее время на территории стран СНГ обитает 235 видов хищньгх млеко­
питающих, а в Казахстане - 31 видов 5 из которых занесены в «Красную Книгу». Проведено исследование по ареа­
лам Казахстана, о чем свидетельствуют и подтверждают литературные и наши данные. Результаты проведенных на¬ 
ших исследовании показывают, что наблюдается в динамике жизнедеятельности сильные морфо-физиологические 
изменения. Таким образом, наблюдалось количественное убавление хищник млекокапитающих. На сегодня в 
Казахстане обитающие хищние млекокапитающие встречают морфологические изменения, о чем свидетельствуют и 
подтверждают нижеследдующие примеры. Важно отметить, что динамические колебания процессов происходят на 
фоне геодинамических сдвигов почвы страны.Такая зависимость наблюдалась также у наших 5 видов хищник 
млкокапитающих, особенно в зависимости больших морфологических и демографических изменений. 

жүктеу/скачать 2,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: